جهان بینی

«جهان بینی» نوع تفکر و برداشتی است که یک مکتب و دین نسبت به جهان و هستی عرضه داشته و در واقع تکیه گاه فکری همان مکتب حساب می‌گردد. تنها جهان‌بینی دینی است که تعهد و مسئولیت افراد را نسبت به خود و همنوعان و طبیعت و خدای تعالی بوجود می‌آورد و بر این اساس، انسان را از خطر سقوط به دره هولناک پوچ‌گرایی نجات می‌دهد.

تعریف جهان‌بینی

جهان بینی در واقع قسمتی از هستی شناسی می‌باشد و عناصر آن عبارتند از: الف: توجیه جهان هستی، توجیه انسان و رابطه انسان با هستی. جهان بینی به معنی جهان شناسی است نه جهان احساسی و به مسأله معروف شناخت مربوط می‌شود، شناخت از مختصات انسان است، برخلاف احساس که از مشترکات انسان و سایر جانداران است، لذا جهان شناسی نیز از مختصات انسان است و به نیروی تفکر و تعقل وابستگی دارد.

شهید مطهری در تعریف جهان بینی می‌گوید: نوع برداشت و طرز تفکری که یک مکتب درباره جهان و هستی عرضه می دارد، زیرساز و تکیه گاه فکری آن مکتب به شمار می‌رود، این زیرساز و تکیه گاه اصطلاحاً جهان بینی نامیده می‌شود. همه دین ها و آیین ها و همه مکتب ها و فلسفه های اجتماعی متکی به نوعی جهان بینی بوده است. هدف‌هایی که یک مکتب عرضه می‌دارد و به تعقیب آنها دعوت می‌کند و راه و روش‌هایی که تعیین می‌کند و باید و نبایدهایی که انشاء می‌کند و مسئولیت‌هایی که به وجود می‌آورد، همه به منزله نتایج لازم و ضروری جهان‌بینی‌ای است که عرضه داشته است.

انواع جهان‌بینی

از نگاه روش شناختى (Methodologic) جهان بینى به چهار دسته تقسیم مى شود: جهان بینى علمى، جهان بینى فلسفى، جهان بینى عرفانى و جهان بینى دینى (وحیانى). و از دیدگاه محتوایى جهان بینى به دو دسته تقسیم مى شود: الهى و مادى. اما بر اساس تعریف جهان بینی، و بنا به تفاوت نگاه ها بر عالم هستی، انواع جهان بینی به ترتیب زیر است:

جهان‌بینی تجربی

در شناخت جهان هستی بر اساس تجربی، جهان بینی ما بر دو عامل فرضیه و آزمون وابسته است، یعنی در علوم تجربی برای اثبات و کشف علت یک پدیده، ابتدا فرضیه‌ای را ارائه می‌دهند و سپس آن فرضیه را از طریق آزمایش، بررسی می‌کنند و با این روش به کشف علت ها و معلول ها پی می‌برند. این یکی از مزایای این نوع جهان بینی است، چون که بر اساس آزمون، کشفیات و شناخت هایش دقیق و مشخص است و می‌تواند با این روش در مورد یک موجود جزئی اطلاعات خیلی زیادی به انسان بدهد. و دومین مزیتش این است که چون این نوع جهان شناسی، قوانین خاص هر علم را به انسان می‌شناساند، راه تصرف و تسلط آن را نیز بر بشر می‌شناساند.

ولی در مقابل نقص هایی نیز متوجه این نوع جهان بینی هست و آن این که علوم تجربی فقط در مورد چیزهای جزئی قادر بر پاسخگویی است، یعنی دایره و حوزه‌اش محدود است به آزمون، یعنی قدرت شناخت در جائی است که آزمون بر آن راه دارد؛ در حالی که همه عالم هستی را نمی‌توان به توسط آزمون شناخت، یعنی در جهان بینی تجربی مسائلی مانند جهان از کجا آمده است؟ به کجا می‌رود؟ جهان حق است یا پوچ، زشت است یا زیبا و ...؟ به دلیل این که تحت آزمون درنمی‌آیند، قابل پاسخگوئی نیست و بیشترین جسارتی که این گونه جهان بینی در مواجه با این سوالات هستی شناسانه از خود نشان داده، گفتن نمی‌دانم بوده است!

جهان‌بینی فلسفی

جهان بینی فلسفی در طرز برخورد و عکس العمل انسان در برابر جهان موثر است، یعنی موضع انسان را در جهان مشخص می‌کند و نگرش انسان را نسبت به جهان هستی شکل می‌دهد و به طور کلی این جهان بینی به زندگی انسان، معنی داده و او را از احساس پوچی بدور نگه می‌دارد. برخلاف جهان بینی تجربی که قادر نیست به انسان جهان بینی دهد. در واقع جهان بینی فلسفی از آن نظر که متکی به یک سلسله اصول بدیهی و غیرقابل انکار می‌باشد و دیدگاهش را با استدلال ثابت می‌کند و از تزلزل و لغزشی که جهان بینی تجربی دارد بدور است، از محدودیت جهان بینی تجربی نیز بدور می‌باشد.

جهان‌بینی دینی

در برخی از ادیان مانند دین اسلام، جهان شناسی دینی در متن دین، صورت فلسفی دارد و به صورت استدلالی به بیان دیدگاههایش می پردازد. یعنی مسائل با تکیه بر عقل و استدلال عرضه شده است، از این رو جهان بینی اسلامی در عین حال یک جهان بینی عقلی فلسفی است.

معیار مقبولیت جهان‌بینی

با نظر به این که سه نوع جهان بینی در شناخت جهان هستی وجود دارد و قطعا از بین این سه نوع، یک نوع آن صحیح می‌باشد، برای این که صحیح‌ترین نظریه را بدست آوریم باید معیار مقبولیت جهان بینی را بدانیم که به ترتیب زیر است.

• جهان بینی باید از طرف عقل تأیید شود.
• به زندگی انسان و جهان معنی دهد.
• جهان بینی باید آرمان پرور و شوق انگیز باشد.
• استعداد و قدرت تقدس بخشیدن به هدف های انسانی و اجتماعی را داشته باشد.
• جهان بینی ما باید تعهدآور و مسئولیت ساز باشد.

با نظر به مطالب مطرح شده و با نگاه به انواع جهان بینی‌ها، ما در جهان بینی تجربی به دلیل محدودیتش در دایره آزمون و خطا و جزئی بودنش، چنین معیارهایی را نمی‌توانیم بدست آوریم. همچنین در جهان بینی فلسفی به دلیل این که به طور کامل به دلیل عدم شناختنش از جهان هستی، نمی‌تواند آرمان ساز باشد و دیگر معایبش، نمی‌توان به عنوان یک مکتب قابل قبول پذیرفت. اما جهان بینی دینی با نظر به این که همه معیارهای یک جهان بینی را دارد، تنها جهان بینی است که می‌تواند به عنوان یک جهان بینی قابل قبول در بین سایر جهان بینی‌ها لحاظ گردد، چون از یک طرف شناخت کاملی از آفریننده عالم هستی دارد و این که نظام هستی را بر اساس خیر و رحمت و رساندن موجودات به سعادت و کمال می‌شناسد که موجودات عالم با نظامی هماهنگ در جهت حرکت به کمال به سوی پروردگار عالم در حرکتند و این که آفرینش هیچ موجودی از روی بیهوده انگاری نبوده بلکه جهان بر اساس یک سلسله قوانین که به اصطلاح سنت الهی نامیده می‌شود اداره می‌گردد و این که در میان موجودات عالم، انسان را اشرف مخلوقات می‌شناساند.

به طور کلی جهان بینی دینی تنها نوع جهان بینی است که تعهد و مسئولیت افراد را نسبت به خودش، نسبت به همنوعانش، نسبت به محیط طبیعت و نسبت به خدایش بوجود می‌آورد و بر این اساس انسان را از خطر سقوط به دره هولناک پوچ‌گرایی و نیست انگاری نجات می‌دهد.

منابع

• معارف اسلامی ۱و۲، جمعی از نویسندگان، انتشارات سمت، پائیز ۷۶، چاپ ۱۴.
• مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی، شهید مطهری.