نسخ
نسخ در لغت در چهار معني استعمال شده است. 1. باطل نمودن چيزي و بكار بردن چيزي به جاي آن 2. تبديل چيزي به چيز ديگر 3. نقل چيزي از جائي به جاي ديگر بدون تغيير 4. استنساخ و رونويسي كتابي از كتاب ديگر و حرفي از حرف ديگر[1]
تعريف اصطلاحي
نسخ: در اصطلاح كنوني عبارت است از برداشته شدن حكم سابق (كه بر حسب ظاهر اقتضاي دوام داشته است) به تشريع حكم لاحق به گونه‌اي كه جا یگزين آن گردد و امكان جمع ميان هر دو نباشد. (جا یگزين كردن حكم جديد به جاي حكم قديم)[2]
اهميّت بحث و جايگاه آن
اهميت بحث نسخ وقتي روشن مي‌گردد كه پذيرفته شود در قرآن آيات منسوخه در كنار آيات محكمه (غير منسوخه) وجود دارد. در اين صورت براي يك محقق معارف قرآني ضرورت مي‌يابد تا آيات منسوخه را بشناسد و آن‌ها را از آيات محكمه جدا سازد. يك فقيه كه در صدد استنباط احكام فقهي از قرآن مي‌باشد يا يك متكلم كه به دنبال دريافت معارف قرآني مي‌باشد بايد توان تشخيص آيات محكمه را داشته باشد.[3]
حكمت نسخ
در هر حركت اصلاحى و رو به پيش،لازمه تكامل،نسخ برخى آيين نامه‌ها ودستور العمل‌ها مى‌باشد.زيرا در يك حركت تدريجى وجود مراحل پى در پى و تغييرشرايط،لزوم بازنگرى در برنامه‌ها را ضرورى مى‌سازد.البته اين تا موقعى است كه‌حركت‌به رشد نهايى و كمال مقصود نرسيده باشد.هرگاه برنامه‌ها تكامل يافت‌مساله نسخ نيز منتفى مى‌گردد.لذا نسخ در يك شريعت تا موقعى است كه پيامبرحيات داشته باشد و فوت وى ديگر جايى براى نسخ در شريعت‌باقى نمى‌گذارد.
نسخ پياپى در يك شريعت نو بنياد همانند نسخه‌هاى طبيب است كه با شرايط واحوال مريض تغيير پيدا مى‌كند.نسخه ديروز در جاى خود مفيد و نسخه امروز نيزدر جاى خود مفيد است.لذا خداوند مى‌فرمايد: ما ننسخ من آية او ننسها نات بخيرمنها او مثلها هر گونه نسخ كه صورت مى‌گيرد هر يك در جاى خود درست‌بوده‌و نسبت‌به شرايط رعايت اصلح شده است.
مقصود از«خير منها او مثلها»لحاظ دو حالت است:اگر حكم ديروز را نسبت‌به‌شرايط امروز بنگرى حكم امروز اصلح(خير)است و اگر هر يك را در جاى خودبنگرى هر دو حكم همانندند،زيرا هر يك با شرايط متناسب خود توافق كامل دارد.
فرق ميان نسخ و انساء در آن است كه اگر حكم سابق هنوز زنده است ولى‌شرايط تغيير يافته و حكم جديدى را مقتضى ساخته است،آن را نسخ مستقيم‌مى‌گوييم.اما اگر حكم سابق بر اثر گذشت زمان به دست فراموشى سپرده شده و ازيادها رفته يا تحريف شده است،آن را«انساء»مى‌ناميم،به اين معنا كه اين حكم ازيادها برده شده است.
خلاصه در آيه كريمه مى‌فرمايد:چه نسخ مستقيم صورت گيرد يا حكم سابق‌فراموش شده باشد و از نو حكم تازه آورده شود،در هر دو صورت رعايت اصلح‌شده است و آن چه به صلاح مردم است‌بر آنان عرضه مى‌شود.اين آيه مى‌خواهداين شبهه را بزدايد كه در نسخ احكام يا شرايع هيچ گونه اشتباه يا تغيير در راى كه‌حاكى از پى بردن به ناروايى حكم سابق باشد رخ نداده است،بلكه هر يك در جاى‌خود روا مى‌باشد.در اين باره در بخش شبهات پيرامون مساله نسخ روشن‌تر سخن‌خواهيم گفت.
انواع نسخ در قرآن
نسخ در آيات قرآني به چند صورت متصور است كه برخي مورد قبول و برخي مردود است. 1. نسخ آيه و محتوا با هم: بدين گونه كه آيه مشتمل بر حكمي شرعي به طور كلي منسوخ شود و الفاط آيه از قرآن برداشته شود، اين گونه نسخ از نظر ما مردود شناخته شده است. 2. نسخ آيه بدون محتوا: الفاظ و عبارات آيه از قرآن برداشته شود ولي حكمي كه در محتواي آيه بوده، هم چنان باقي بماند، فقهاي اماميه به چنين نسخي قائل نيستند. 3. نسخ محتوا بدون آيه: يعني الفاظ و عبارات آيه در قرآن موجود و تلاوت هم می شود. ولي حكمي كه محتواي آيه را تشكيل مي‌داده منسوخ شده باشد.[4] در اين قسم به آيه نجوي در سورۀ مجادله آيه 12 استناد كرده‌اند.
«يا ايُّها الذينِ آمَنوا اذا ناجَيتُم الرَّسولَ فقَدّموا بينَ يَدَي نَجواكُم صدقةً ذلِك خيرٌ لكُم واَطْهَرُ فاِنْ لم تجدوا فانَّ الله غفُورٌ رحيم»
«اي كساني كه ايمان آورده‌ايد هنگامي كه مي‌خواهيد با رسول خدا نجوي كنيد پيش از آن صدقه در راه خدا بدهيد اين براي شما بهتر و پاكيزه‌تر است اگر توانايي نداشته باشيد خداوند غفور و رحيم است.»
دستور فوق تاثير عجيبي گذاشت و آزمون جالبي شد و همگي جز يك نفر از دادن صدقه و نجوي خودداري كردند و او امير مومنان علي (ع) بود. آيه بعد نازل گرديد و اين حكم را نسخ كرد و فرمود:[5]
«ءَأشْفَقْتُم اَنْ تُقَدَّمُوا بين يَدَيْ نَجْواكم صَدَقات فاِذْلم تَفْعَلوا وتابَ الله عليكم فَاَقيمُوا الصَّلوة وآتوالزكاةَ و اطيعواللهَ ورسولَهُ واللهُ خَبيرٌ بما تعمَلون»[6] «آيا نترسيديد فقير شويد كه از دادن صدقه قبل از نجوي خود داري كرديد؟ اكنون كه اين كار را نكرديد و خود به تقصير خويشتن پي برديد و خداوند شما را بخشيد و توبه شما را پذيرفت. نماز را بر پا داريد زكات را اِدا كنيد و خدا و پيامبرش را اطاعت نمائيد و بدانيد خداوند از آنچه انجام مي‌دهيد با خبر است.» 4. نسخ مشروط: همين صورت سوم است با اين اضافه كه با اِعادۀ شرايط تشريع نخستين، حكم منسوخ دوباره زنده شود و به اجرا درآيد.[7]
[1] . ابن منظور، لسان العرب، چاپ بيروت، سال چاپ 1408 هـ ، چاپ اول جلد 14، ص 121. [2] . محمد هادي معرفت، علوم قرآني، انتشارات التمهيد، چاپ ياران قم، چاپ اول بهار 1378، ص 251. [3] . همان، ص 249. [4] . همان، ص 255. [5] . آية‌الله مكارم شيرازي، تفسير نمونه، چاپ 11، ناشر دارالكتب الاسلاميه بهار 1373، ج 23، ص 448. [6] . سوره، مجادله، آيه 13. [7] . محمد هادي معرفت، علوم قرآني، انتشارات التمهيد، چاپ ياران قم، چاپ اول، بهار 1378، ص 255. منابع
- محمد هادی معرفت،علوم قرآنی،[۱]
- نسخ، حسین دانش،پژوهشکده باقرالعلوم تاریخ بازیابی 12 شهریور 1392.
