مقباس الهدایة فی علم الدرایة (کتاب)

«مقباس الهدایة فی علم الدرایة» تألیف علامه شیخ عبدالله مامقانى (م، ۱۳۵۱ ق)، کتاب مفصل و مبسوطی است در علم درایه که به عنوان مقدمه ای بر رجال کبیر نویسنده، موسوم به «تنقیح المقال» نگاشته شده و مباحث مربوط به حدیث و درایه به خوبی در آن مطرح شده است.

محتوای کتاب

این کتاب به همراه مستدرکات و نتایج، مجموعا به عنوان هفت جلد به چاپ رسیده است. استاد محمدرضا مامقانی عهده دار تحقیق چهار جلد نخست و مؤلف سه جلد آخر است. وی در مقدمه تحقیق، ابتدا به اهمیت و جایگاه علم حدیث و نیز ارزش کتاب اشاره و سپس اقدامات تحقیقی صورت گرفته در آن، بیان شده است. در پایان نیز اطلاعاتی از زندگی نامه نویسنده و آثار وی، ارائه گردیده است.

محقق، مصادر و اقوال را نشان داده و به مصادر بسیاری مراجعه کرده است. همچنین برخی از اختلافات عالمان حدیث را در مباحث متن آورده و به نقدهای مؤلفان پس از مرحوم مامقانی اشاره کرده و آنچه را درست تشخیص داده، آورده است.

جلد اول

نویسنده، نخست، به بیان حقیقت، تعریف، موضوع و غایت علم درایه پرداخته است. سپس در فصل اول، از اصطلاحات علم درایه، سخن گفته است. برخی از این اصطلاحات عبارتند از: متن و سند حدیث؛ خبر؛ حدیث؛ اثر؛ حدیث قدسی و سنت فعلیه.

در فصل دوم، از «خبر» و اقسام آن، بحث کرده است. وی ابتدا خبر را به پنج قسمت تقسیم کرده و سپس هریک را جداگانه توضیح داده است. این اقسام عبارتند از: خبری که معلوم الصدق بوده و صدق آن ضروری است؛ خبری که معلوم الکذب بوده و کذب آن ضروری است؛ خبری که معلوم الصدق بوده، ولی صدق آن، نظری است؛ خبری که معلوم الکذب، ولی کذب آن نظری است و خبری که محتمل الامرین می باشد.

در فصل سوم، از خبر متواتر و آحاد سخن گفته است. نویسنده در این فصل، ابتدا به تعریف خبر متواتر و امکان تحقق آن پرداخته و سپس ضروری بودن علم به خبر متواتر یا نظری بودن آن و نیز شرایط مفید علم بودن خبر متواتر را بررسی کرده است. خبر واحد محفوف به قراین قطعی و خبر مستفیض و فرق آن با مشهور، از دیگر مطالب این فصل می باشد.

فصل چهارم، عهده دار بحث درباره خبر، به لحاظ احوال راویان آن است. نویسنده، روایات را از این لحاظ، به صحیح، حسن، موثق و ضعیف تقسیم کرده و هریک را توضیح داده است.

در فصل پنجم، اصطلاحات عالمان حدیث (غیر از آنچه در فصل اول گذشت)، آورده شده است. برخی از این اصطلاحات عبارتند از: مسند، متصل، مرفوع، معنعن، معلق، مفرد، مدرج، مشهور، غریب، مصحف، عالی و نازل، شاذ، نادر، محفوظ، منکر و... (اینها بین اقسام چهارگانه حدیث مشترکند و اختصاص به ضعیف ندارند). اصطلاحات مختص به حدیث ضعیف عبارتند از: موقوف، مقطوع، مضمر، معضل، مرسل، معلل، مدلس و...

پنج فصل یادشده، در جلد اول گنجانده شده است.

جلد دوم

جلد دوم، حاوی فصل ششم است. در این فصل، از شرایط پذیرش و عدم پذیرش خبر سخن رفته و در ضمن آن، به مباحثی مانند: شروط معتبر در راوی، ضبط در راوی و چگونگی آن، عدالت، جرح و تعدیل و مسائل مربوط به آن، الفاظ مدح و ذم و...، عالمانه و پژوهشگرانه، رسیدگی شده است.

جلد سوم

در این جلد، فصل هفتم و هشتم، گنجانده شده است. در فصل هفتم، جایگاه والای حدیث تبیین شده و از چگونگی فراگیری و آداب نقل آن، سخن رفته است. در این بحث، به مطالبی همچون «اجازه»، «مقاوله»، «کتابت» و «وجاده»، با استواری تمام، پرداخته شده است. در فصل هشتم نیز، اسماء رجال و ملقبات آنان بحث شده و در ضمن آن، صحابی، تابعی و اصطلاحاتی دیگر مانند: موالی، مخضرم و... تبیین شده است.

جلد چهارم

جلد چهارم، خاتمه را در خود جای داده است. در خاتمه کتاب، از شرح حال درایه نویسان و آثار آنان، به اجمال سخن گفته شده است. نام این افراد، به ترتیب حروف الفبا آمده است. برخی از ایشان عبارتند از: غضائری، نجاشی، احمد بن علی سیرافی، احمد بن محمد کندی، ابن عقده، عیاشی و...

جلد پنجم و ششم

جلد پنجم و ششم به قلم استاد محمدرضا مامقانی (نوه مؤلف) مشتمل بر مستدرکات است که در آنها، به توضیح مطالب کتاب، با توجه به منابع فریقین پرداخته شده و نیز فواید متعدد درایی طرح و مفصلا بررسی شده است.

جلد هفتم

جلد آخر به قلم استاد محمدرضا مامقانی با عنوان «نتائج مقباس الهدایة»، معجم اصطلاحات به کاررفته در کتاب «مقباس الهدایة» و در حقیقت عصاره و چکیده مباحث تفصیل یافته در مجلدات پیشین است. در مثل اگر در متن کتاب و استدراک ها، صفحات مفصلی درباره اصطلاح «صحیح» بحث شده است، نتیجه آن در اینجا آمده است. در حقیقت این جلد، کلیدواژه و فهرست کوتاه شده اصطلاحات و مطالب کتاب است با ارجاع به متن آن.

منابع

• "مقباس الهداية في علم الدراية"، ویکی نور.
• مقباس الهدایة فی علم الدرایة"، پایگاه حدیث نت.