رکوع
ركوع: خم شدن خاص.
ركوع در لغت به معناى خم شدن و پايين انداختن سر، و در شرع، در خم شدن خاص به كار رفته است.[۱] حكم تكليفى:ركوع از اجزاى واجب نماز؛ اعم از فريضه و نافله است كه در هر ركعت يك بار انجام مى‌گيرد، جز نماز آيات كه در هر ركعت از آن پنج ركوع واجب است. [۲]
ركنيت:ركوع ـ علاوه بر وجوب ـ از اركان نماز است؛ بدين معنا كه ترك يا زياد كردن آن حتى از روى سهو موجب بطلان نماز مى‌شود. البته در ترك سهوى، چنانچه قبل از دخول در ركن بعدى (سجود) متذكر شود، واجب است برگردد و آن را به جا آورد. در اين صورت نمازش صحيح است؛ اما اگر پس از دخول در ركن بعدى متذكر گردد، به قول مشهور نمازش باطل است؛ خواه در دو ركعت نخست باشد يا دو ركعت پايانى نمازهاى چهار ركعتى. [۳] برخى قدما ميان دو ركعت نخست و دو ركعت آخر تفصيل داده و گفته‌اند: اگر در دو ركعت آخر، پس از هر دو سجده متذكر شود، بر مى‌گردد و ركوع را به جا مى‌آورد و سجده را دوباره انجام مى‌دهد و در اين صورت نمازش صحيح است. [۴] جريان حكم ياد شده در ركعت دوم نيز از برخى قدما نقل شده است. [۵] بلكه از برخى ديگر از آنان تعميم حكم ياد شده به همه ركعتها نقل شده است. [۶]
زياد كردن ركوع از روى سهو بنابر قول مشهور ـ كه ترك سهوى آن را موجب بطلان نماز مى‌دانند ـ حكم ترك سهوى ركوع را دارد، مگر در نماز جماعت كه چنانچه مأموم پيش از امام سر از ركوع بردارد، بنابر قول مشهور واجب است دوباره به ركوع رود و از امام متابعت كند.[۷]
واجبات:
1. انحناء:خم شدن به اندازه‌اى كه دستها به زانوها برسد؛ ليكن اين مسئله كه خم شدن بايد به اندازه‌اى باشد كه گودی کف دست به زانو برسد یا رسیدن سر انگشتان کفایت می‌کند، اختلافی است.[۸]البته نهادن دستها بر زانوها در حال رکوع واجب نیست؛[۹]هرچند برخی، احتیاط واجب را در نهادن دانسته‌اند.[۱۰]
خم شدن باید به گونه متعارف باشد. از این رو، خم شدن به یکی از دو پهلو و یا پایین آوردن باسن و بالا بردن زانوها و مانند آن صحیح نیست.[۱۱]برخی برای زن، خم شدن در حدی که دست به زانو برسد را واجب ندانسته و گفته‌اند:برای زن خم شدن به اندازه‌ای که دست به ران (بالای زانو) برسد کفایت می‌کند؛[۱۲]بلکه آن را برای زن مستحب دانسته‌اند؛[۱۳]لیکن در مقابل، برخی در مقدار واجب از انحنا تفاوتی بین مرد و زن قائل نشده‌اند؛ اما در مقدار مستحب (خم شدن به گونه‌ای که گودی دستها بر سر زانوها قرار گرفته و زانوها به عقب کشیده شوند) قائل به تفاوت شده و آن را تنها به مرد اختصاص داده‌اند.[۱۴]
نماز گزار ناتوان از خم شدن به مقدار واجب، تا حدّ ممکن خم می‌شود؛[۱۵]لیکن برخی، احتیاط را در خم شدن به اندازه ممکن و اشاره کردن با سر دانسته‌اند.[۱۶]برخی دیگر احتیاط را در تکرار نماز به هر دو صورت؛ رکوع با خم شدن به مقدار ممکن و اشاره دانسته‌اند.[۱۷]
کسی که ایستاده نماز می‌گزارد چنانچه خم شدن برای رکوع برایش امکان‌پذیر نباشد، در صورتی که بتواند در حالت نشسته به رکوع رود، آیا برای او نشسته رکوع کردن واجب است یا ایستاده نماز خواندن و با سر اشاره کردن برای رکوع؟ مسئله محل اختلاف است.[۱۸]برخی، احتیاط را در گزاردن نماز به هر دو صورت دانسته‌اند.[۱۹]
کسی که نشسته رکوع می‌کند باید به اندازه‌ای خم شود که صورتش برابر زانوهایش قرار گیرد و افضل، قرار گرفتن صورت محاذی محل سجده است.[۲۰]برخی، بلند کردن رانها را نیز در حال رکوع واجب دانسته‌اند.[۲۱]بعضی گفته‌اند:خم شدن به مقداری که به نظر عرف رکوع در حال نشسته بر آن صادق باشد، کفایت می‌کند.[۲۲] کسی که خم شدن برایش مطلقا؛ خواه ایستاده یا نشسته امکان ندارد، به قول مشهور برای رکوع با سر اشاره می‌کند و در صورت عدم امکان آن، با دو چشم به بستن آن به قصد رکوع و باز کردن به قصد بلند شدن از رکوع رکوع می‌کند.[۲۳]
2. ذکر:بی شک ذکر خداوند متعال در رکوع واجب است؛ لیکن در اینکه گفتن هر ذکر مشتمل بر تنزیه و ستایش خداوند، همچون تکبیر، تهلیل و تسبیح کفایت می‌کند، یا خصوص تسبیح واجب است، اختلاف می‌باشد. بنابر قول دوم، در کفایت مطلق تسبیح یا وجوب یک بار تسبیح کبری{سُبحانَ رَبیَ العَظیمِ وَ بِحَمدِهِ}یا وجوب سه بار آن و یا تخییر بین یک بار تسبیح کبری و سه بار تسبیح صغری{سُبحانَ اللّه}اختلاف است؛ چنان که در تسبیح کبری آیا آوردن{وَ بِحَمدِهِ}واجب است یا گفتن{سُبحانَ رَبیَ العَظیم}کفایت می‌کند؟ اختلاف می‌باشد. بنابر قول دوم، افزودن آن مستحب خواهد بود. در حال ضرورت نیز گفتن یک بار{سُبحانَ اللّه}کفایت می‌کند.[۲۴]
3. طمأنینه:واجب است بدن نماز گزار هنگام ادای ذکر واجبِ رکوع آرام و بی حرکت باشد. در وجوب طمأنینه هنگام گفتن ذکر مستحب، اختلاف است. بر وجوب آن ادعای اجماع شده است.[۲۵]البته نسبت به ذکری که استحبابش مطلق است و اختصاص به نماز ندارد، طمأنینه در آن واجب نیست.[۲۶]
ترک عمدی طمأنینه هنگام ذکر واجب رکوع موجب بطلان نماز است. لیکن ترک سهوی آن موجب بطلان نماز نیست؛ ولی چنانچه قبل از سر برداشتن از رکوع متذکر گردد باید ذکر را با طمأنینه تکرار کند.[۲۷]
ظاهر کلام بعض قدما رکن بودن طمأنینه است؛[۲۸]لیکن به گفته برخی، مقصود از رکن بودن در کلام بعض قدما در این مورد و دو مورد بعدی، وجوب طمأنینه، در مقابل قول به عدم وجوب آن است، نه آنکه همچون رکوع از ارکان نماز است که با ترک آن هرچند از روی سهو نماز باطل شود.[۲۹]
برخی گفته‌اند:فقدان طمأنینه در اصل (مسمای) رکوع، هرچند از روی سهو، موجب بطلان نماز است؛ لیکن با رعایت طمأنینه در اصل رکوع، ترک آن از روی سهو در حال ذکر موجب بطلان نماز نمی‌شود.[۳۰]
4. بلند کردن سر از رکوع و ایستادن.بنابر این، چنانچه نماز گزار بدون عذر و از روی عمد قبل از سربرداشتن از رکوع و ایستادن به سجده رود، نمازش باطل است؛ اما اگر از روی سهو باشد نماز باطل نمی‌شود؛ لیکن در صورتی که قبل از رفتن به سجده متذکر شود باید برگردد و بایستد و سپس به سجده رود.[۳۱]ظاهر کلام برخی قدما رکن بودن این واجب است.[۳۲]
5. طمأنینه پس از رکوع:واجب است نماز گزار پس از بلند شدن از رکوع راست بایستد و پس از آنکه بدنش آرام گرفت به سجده رود. بنابر این، ترک عمدی طمأنینه در حال ایستادن موجب بطلان نماز می‌شود.[۳۳]ظاهر کلام برخی قدما رکن بودن این طمأنینه است.[۳۴]
6. تکبیر:به قول برخی قدما برای رفتن به رکوع، گفتن تکبیر واجب است. نظر مشهور استحباب آن است.[۳۵]
مستحبات:
1. به قول مشهور، تکبیر قبل از رکوع. برخی قدما قائل به وجوب آن شده‌اند.[۳۶]
2. گذاشتن کف دستها بر سر زانوها با انگشتان باز.
3. باز کردن و گشودن دستها از دو پهلو، مانند دو بال گشوده برای مرد و ترک آن برای زن.
4. نهادن دست راست بر زانوی راست پیش از نهادن دست چپ بر زانوی چپ.
5. کشیدن زانوها به عقب و صاف کردن پشت و موازی قراردادن گردن با آن.[۳۷]
6. قرار دادن زانوها به موازات یکدیگر.[۳۸]
7. فاصله انداختن بین پاها به اندازه یک وجب.
8. به قول مشهور، نگاه‌کردن بین دو پا؛ لیکن برخی، بستن چشمها را درحال رکوع مستحب دانسته‌اند. برخی نیز قائل به تخییر بین نگاه کردن و بستن چشمها شده‌اند.
9. تکرار ذکر رکوع و ختم آن به عدد فرد، همچون سه، پنج و هفت.
10. خواندن دعاهای وارد شده قبل و بعد از ذکر واجب رکوع.
11. گفتن ذکر صلوات بر محمد و آل محمد قبل یا بعد از ذکر واجب رکوع.
12. گفتن{سَمِعَ اللّه‌ُ لِمَن حَمِدَهُ}بعد از سر برداشتن از رکوع.[۳۹]
13. بلند کردن دستها بعد از رکوع پس از ایستادن به قول گروهی؛ مشهور آن را مستحب ندانسته‌اند. برخی تکبیر را نیز با بلندکردن دستها، مستحب دانسته‌اند.[۴۰]
14. گذاشتن دستها بر روی رانها (بالای زانوها) برای زن.[۴۱]
مکروهات:
1. موازی یکدیگر قرار ندادن گردن و پشت با فرو افکندن سر و کمان کردن پشت یا صاف کردن پشت و پایین انداختن سر و یا جلو دادن سینه و به داخل بردن پشت، همچون زین اسب.
2. چسباندن دستها به پهلو برای مرد.
3. کمان کردن زانوها و عقب کشیدن پشت به تصریح برخی.
4. نهادن دستها بر یکدیگر و نیز بین زانوها. ظاهر کلام برخی حرمت آن است( -->تطبیق).
5. خارج کردن دستها از آستین و قراردادن در زیر لباس.
6. تلاوت قرآن.[۴۲]
دیگر احکام:به قول مشهور، درک رکوع امام جماعت یک رکعت محسوب می‌شود.[۴۳]همچنین به قول مشهور، کسی که در نماز جمعه به رکوع رکعت دوم نماز رسیده، نماز جمعه را درک کرده و باید رکعت دوم نمازش را خود بخواند.[۴۴]
به قول مشهور، در نماز آیات به جماعت، مأموم نمی‌تواند پس از رکوعِ نخست؛ اعم از رکعت اول و دوم، به امام اقتدا کند؛ بلکه باید قبل یا در اثنای اولین رکوع اقتدا نماید.[۴۵]
پانویس
- ↑ الحدائق الناضرة 8/ 234 ؛ مستند العروة (الصلاة) 4/ 6
- ↑ جواهر الكلام 10/ 69 ؛ العروة الوثقى 2/ 537
- ↑ غاية المرام 1/ 197 ؛ جواهرالكلام 10/ 69 و12/ 243
- ↑ المبسوط 1/ 109
- ↑ مختلف الشيعة 2/ 363
- ↑ المبسوط 1/ 119
- ↑ مستمسك العروة 7/ 269 ـ 271
- ↑ الحدائق الناضرة 8/ 236 238؛ جواهر الکلام 10/ 73؛ مستند العروة (الصلاة) 4/ 6 11
- ↑ الحدائق الناضرة 8/ 237
- ↑ العروة الوثقی 2/ 539
- ↑ 537
- ↑ المقنعة/ 111؛ النهایة/ 73؛ الوسیلة/ 95؛ جامع المقاصد 2/ 363
- ↑ کتاب السرائر 1/ 225؛ الألفیة و النفلیة/ 119
- ↑ جواهر الکلام 10/ 73 74؛ العروة الوثقی 2/ 546؛ مستندالعروة (الصلاة) 4/60 61
- ↑ جواهر الکلام 10/76
- ↑ مستند العروة (الصلاة) 4/ 34
- ↑ العروة الوثقی 2/ 539 540
- ↑ 540؛ مستند العروة (الصلاة) 4/ 35 36
- ↑ العروة الوثقی 2/ 540؛ هدایة العباد (گلپایگانی) 1/ 155
- ↑ مسالک الأفهام 1/ 202؛ مدارک الأحکام 3/ 330؛ جواهر الکلام 9/ 262 263؛ العروة الوثقی 2/ 551
- ↑ جامع المقاصد 2/ 205؛ مسالک الأفهام 1/ 202
- ↑ مجمع الفائدة 2/ 192؛ جواهر الکلام 9/ 262 263
- ↑ الحدائق الناضرة 8/ 79 80 و 241؛ ریاض المسائل 3/ 376 و 429
- ↑ جواهر الکلام 10/ 89 97
- ↑ مستمسک العروة 6/ 143 144 و 304
- ↑ العروة الوثقی 2/ 539
- ↑ جواهر الکلام 12/ 275 276
- ↑ الخلاف 1/ 348
- ↑ تلخیص الخلاف/ 119 120
- ↑ مستندالعروة (الصلاة) 4/ 28 29
- ↑ رسائل المحقق الکرکی 3/ 276؛ جواهرالکلام 10/ 87 88
- ↑ الخلاف 1/351
- ↑ جواهرالکلام 10/88
- ↑ الخلاف 1/ 351
- ↑ جواهرالکلام 10/ 101 103؛ المراسم العلویة/ 69؛ الخلاف 1/ 314 و 346
- ↑ جواهرالکلام 10/ 101 103؛ المراسم العلویة/ 69؛ الخلاف 1/ 314 و 346
- ↑ جواهرالکلام 10/104 105؛ العروة الوثقی 2/ 552
- ↑ الدروس الشرعیة 1/ 178
- ↑ جواهر الکلام 10/ 106 116؛ العروة الوثقی 2/ 552 553
- ↑ مستمسک العروة 6/ 338 339
- ↑ الألفیة و النفلیة/ 119
- ↑ جواهر الکلام 10/ 116 121؛ العروة الوثقی 2/ 553
- ↑ جواهر الکلام 13/146 و14/54
- ↑ 11/146 149
- ↑ 445 446.
منابع
جمعى از پژوهشگران زیر نظر سید محمود هاشمى شاهرودى، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، جلد 4، صص 133-128.
