تدوین حدیث در میان برخی مذاهب اسلامی: تفاوت بین نسخه‌ها
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
{{مدخل دائرة المعارف|دانشنامه جهان اسلام}} | {{مدخل دائرة المعارف|دانشنامه جهان اسلام}} | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
مراحل آغازین تدوین حدیث و مناقشات درباره آن در قرن اول به انجام رسید و مسلمانان نسبت به لزوم تدوین حدیث اجماع نظر یافتند که در دو مکتب عمده حدیث نگاریِ اهل سنت و شیعه امامیه تبلور و بسط یافت اما دو مذهب دیگر شیعی (زیدیه و اسماعیلیه) و مذهب اباضیه (شاخة بر جای مانده خوارج) نیز به منظور صورت بندی آموزه ها و آرای فقهی و کلامی خود به حدیث توجه داشتند و عالمان این مذاهب، گذشته از آن که به منابع حدیثیِ موجود، به حسب گرایش غالبِ خود مراجعه می کردند، از تدوین حدیث و نگارش آثار حدیثی غفلت نکردند. در این مقاله گزارشی فشرده از اهم آثار حدیثی سه مذهب مذکور می آید. | مراحل آغازین تدوین حدیث و مناقشات درباره آن در قرن اول به انجام رسید و مسلمانان نسبت به لزوم تدوین حدیث اجماع نظر یافتند که در دو مکتب عمده حدیث نگاریِ اهل سنت و شیعه امامیه تبلور و بسط یافت اما دو مذهب دیگر شیعی (زیدیه و اسماعیلیه) و مذهب اباضیه (شاخة بر جای مانده خوارج) نیز به منظور صورت بندی آموزه ها و آرای فقهی و کلامی خود به حدیث توجه داشتند و عالمان این مذاهب، گذشته از آن که به منابع حدیثیِ موجود، به حسب گرایش غالبِ خود مراجعه می کردند، از تدوین حدیث و نگارش آثار حدیثی غفلت نکردند. در این مقاله گزارشی فشرده از اهم آثار حدیثی سه مذهب مذکور می آید. | ||
| − | + | == الف) زیدیه:== | |
زید بن علی بن حسین که زیدیه او را امام و جانشین پدرش [[امام سجاد]] علیه السلام می دانند، در دوره آغاز شکل گیری تدوین حدیث می زیست و از نخستین مدونان حدیث بود، اما به رغم تصور برخی مؤلفان زیدی نمی توان او را نخستین تدوین کننده حدیث دانست. در صحت انتساب برخی آثار حدیثی به وی نیز تردید وجود دارد.(ابوزهره، ص232) | زید بن علی بن حسین که زیدیه او را امام و جانشین پدرش [[امام سجاد]] علیه السلام می دانند، در دوره آغاز شکل گیری تدوین حدیث می زیست و از نخستین مدونان حدیث بود، اما به رغم تصور برخی مؤلفان زیدی نمی توان او را نخستین تدوین کننده حدیث دانست. در صحت انتساب برخی آثار حدیثی به وی نیز تردید وجود دارد.(ابوزهره، ص232) | ||
| سطر ۲۵: | سطر ۲۲: | ||
قاضی جعفر بن احمد بن عبدالسلام بهلولی (متوفی 573)، امالی و [[احادیث]] ابوطالب هارونی را در کتاب تیسیر المطالب فی امالی الامام ابی طالب تخریج کرد. این کتاب به کوشش یحیی عبدالکریم الفضیل در 1395/1975 در بیروت به چاپ رسیده است. در منابع زیدی از الامالی الصغری اثر احمد بن حسین حسنی دیلمی (متوفی 411)، امالی نوشتة المرشد باللّه یحیی بن موفّق باللّه شجری جرجانی، اصول الاحکام نوشتة المتوکل علی اللّه احمد بن سلیمان حسنی یمنی (متوفی 566)، شِفاءُ الاَوام فی احادیث الاحکامِ حسین بن محمد یحیوی<ref>حسینی مؤیدی، ج1، ص303ـ304.</ref> و دُرَرُ الاحادیث النبویة فی الاسانید الیحیویة نوشتة محمد بن محمد بن ابی النجم صعدی (متوفی 646) نیز نام برده اند.<ref>حسنی، ج1، مقدمة جنداری، ص4، 12، 34؛ حسینی، ج1، ص126ـ127، 152ـ154، 462، ج2، ص207.</ref> | قاضی جعفر بن احمد بن عبدالسلام بهلولی (متوفی 573)، امالی و [[احادیث]] ابوطالب هارونی را در کتاب تیسیر المطالب فی امالی الامام ابی طالب تخریج کرد. این کتاب به کوشش یحیی عبدالکریم الفضیل در 1395/1975 در بیروت به چاپ رسیده است. در منابع زیدی از الامالی الصغری اثر احمد بن حسین حسنی دیلمی (متوفی 411)، امالی نوشتة المرشد باللّه یحیی بن موفّق باللّه شجری جرجانی، اصول الاحکام نوشتة المتوکل علی اللّه احمد بن سلیمان حسنی یمنی (متوفی 566)، شِفاءُ الاَوام فی احادیث الاحکامِ حسین بن محمد یحیوی<ref>حسینی مؤیدی، ج1، ص303ـ304.</ref> و دُرَرُ الاحادیث النبویة فی الاسانید الیحیویة نوشتة محمد بن محمد بن ابی النجم صعدی (متوفی 646) نیز نام برده اند.<ref>حسنی، ج1، مقدمة جنداری، ص4، 12، 34؛ حسینی، ج1، ص126ـ127، 152ـ154، 462، ج2، ص207.</ref> | ||
| − | + | == ب) اسماعیلیه:== | |
نخستین و مفصلترین کتاب حدیثی اسماعیلیه را قاضی نعمان بن محمد بن حیّون تمیمی (متوفی 363) در زمان حکومت المهدی فاطمی (297ـ322)، پس از 312 تألیف کرد و آن را الایضاح نامید.<ref>ادریس عمادالدین قرشی، ص560؛ مادلونگ، ص252.</ref> او این کتاب را در 220 باب تنظیم کرد (مجدوع، ص33) و در آن احادیث فقهی را به روش مقبول و رایج با ذکر اسناد آن آورد. وی از این کتاب چند تلخیص تهیه کرد و در آنها سلسلة راویان و جزئیات دیگر را حذف نمود. سه کتاب دعائم الاسلام، الاخبار والاقتصار از جمله تلخیص های کتاب الایضاح است که اولی از همه مهمتر و مراجعه به آن بیشتر است.<ref>قاضی نعمان، 1376، ج1، ص10.</ref> علمای امامیه نیز به این کتاب به دلیل احتوای آن بر احادیث شش امام اول و دقت و امانت علمی، التفات دارند.<ref>رجوع کنید به نوری، ج1، ص128ـ162.</ref> | نخستین و مفصلترین کتاب حدیثی اسماعیلیه را قاضی نعمان بن محمد بن حیّون تمیمی (متوفی 363) در زمان حکومت المهدی فاطمی (297ـ322)، پس از 312 تألیف کرد و آن را الایضاح نامید.<ref>ادریس عمادالدین قرشی، ص560؛ مادلونگ، ص252.</ref> او این کتاب را در 220 باب تنظیم کرد (مجدوع، ص33) و در آن احادیث فقهی را به روش مقبول و رایج با ذکر اسناد آن آورد. وی از این کتاب چند تلخیص تهیه کرد و در آنها سلسلة راویان و جزئیات دیگر را حذف نمود. سه کتاب دعائم الاسلام، الاخبار والاقتصار از جمله تلخیص های کتاب الایضاح است که اولی از همه مهمتر و مراجعه به آن بیشتر است.<ref>قاضی نعمان، 1376، ج1، ص10.</ref> علمای امامیه نیز به این کتاب به دلیل احتوای آن بر احادیث شش امام اول و دقت و امانت علمی، التفات دارند.<ref>رجوع کنید به نوری، ج1، ص128ـ162.</ref> | ||
| سطر ۳۱: | سطر ۲۸: | ||
دیگر کتاب حدیثی اسماعیلیه ، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار تألیف قاضی نعمان است. این کتاب بیشتر به احادیثِ امامان اختصاص دارد. درباره اسماعیلی یا اثنی عشری بودن قاضی نعمان اختلافات بسیاری وجود دارد.<ref>رجوع کنید به قاضی نعمان، 1409ـ1412، ج1، مقدمة حسینی جلالی، ص27ـ35.</ref> | دیگر کتاب حدیثی اسماعیلیه ، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار تألیف قاضی نعمان است. این کتاب بیشتر به احادیثِ امامان اختصاص دارد. درباره اسماعیلی یا اثنی عشری بودن قاضی نعمان اختلافات بسیاری وجود دارد.<ref>رجوع کنید به قاضی نعمان، 1409ـ1412، ج1، مقدمة حسینی جلالی، ص27ـ35.</ref> | ||
| − | + | == ج) اِباضیه:== | |
مؤسسان مذهب اباضی، چون ابوالشعثاء جابر بن زید و صالح بن نوح دهّان و حَیّان بن اعرج از محدّثانی بودند که نام آنان در کتاب های حدیثی بسیار آورده شده است. جابر بن زید (متوفی 93) که اباضیه او را از فقها و امامان خود می دانند و از تابعان به شمار می رفت در تدوین و گردآوری احادیث پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که از صحابه شنیده بود می کوشید. کتابی با عنوان دیوان مشتمل بر احادیث پیامبر و فتواهای جابر به وی منسوب است. نسخه ای از این کتاب در کتابخانه هارون الرشید، خلیفة عباسی موجود بوده است .<ref>درجینی، ج1، ص81ـ82؛ نامی، ص79، 125ـ126.</ref> | مؤسسان مذهب اباضی، چون ابوالشعثاء جابر بن زید و صالح بن نوح دهّان و حَیّان بن اعرج از محدّثانی بودند که نام آنان در کتاب های حدیثی بسیار آورده شده است. جابر بن زید (متوفی 93) که اباضیه او را از فقها و امامان خود می دانند و از تابعان به شمار می رفت در تدوین و گردآوری احادیث پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که از صحابه شنیده بود می کوشید. کتابی با عنوان دیوان مشتمل بر احادیث پیامبر و فتواهای جابر به وی منسوب است. نسخه ای از این کتاب در کتابخانه هارون الرشید، خلیفة عباسی موجود بوده است .<ref>درجینی، ج1، ص81ـ82؛ نامی، ص79، 125ـ126.</ref> | ||
نسخهٔ ۲۰ ژوئن ۲۰۲۰، ساعت ۱۱:۵۸
این صفحه مدخلی از دانشنامه جهان اسلام است
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
مراحل آغازین تدوین حدیث و مناقشات درباره آن در قرن اول به انجام رسید و مسلمانان نسبت به لزوم تدوین حدیث اجماع نظر یافتند که در دو مکتب عمده حدیث نگاریِ اهل سنت و شیعه امامیه تبلور و بسط یافت اما دو مذهب دیگر شیعی (زیدیه و اسماعیلیه) و مذهب اباضیه (شاخة بر جای مانده خوارج) نیز به منظور صورت بندی آموزه ها و آرای فقهی و کلامی خود به حدیث توجه داشتند و عالمان این مذاهب، گذشته از آن که به منابع حدیثیِ موجود، به حسب گرایش غالبِ خود مراجعه می کردند، از تدوین حدیث و نگارش آثار حدیثی غفلت نکردند. در این مقاله گزارشی فشرده از اهم آثار حدیثی سه مذهب مذکور می آید.
الف) زیدیه:
زید بن علی بن حسین که زیدیه او را امام و جانشین پدرش امام سجاد علیه السلام می دانند، در دوره آغاز شکل گیری تدوین حدیث می زیست و از نخستین مدونان حدیث بود، اما به رغم تصور برخی مؤلفان زیدی نمی توان او را نخستین تدوین کننده حدیث دانست. در صحت انتساب برخی آثار حدیثی به وی نیز تردید وجود دارد.(ابوزهره، ص232)
مهمترین و قدیمترین اثر زیدیِ موجود، مسندالامام زید است که گاه با عنوان المجموع الفقهی یا المجموع الحدیثی از آن یاد شده است. برخی این دو اثر را یکی و دو عنوان مذکور را نام دیگر مسندالامام زید می دانند[۱] و برخی نیز المجموع الفقهی را غیر از المجموع الحدیثی می شمارند.[۲]
مسندالامام زید حاوی مجموعه ای از روایات منسوب به زید بن علی در ابواب گوناگون فقهی است و یکی از زیدیهای جارودی به نام ابوخالد واسطی آنها را گرد آورده است. این مسند مجموعاً 550 حدیث دارد، با این ترتیب: 228 حدیث از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، 320 حدیث از امام علی علیه السلام و دو حدیث از امام حسین علیه السلام.[۳]
پس از زید بن علی، از نوادة او احمد بن عیسی احادیثی روایت شده است و برخی منابع کتاب هایی را به او نسبت داده اند،[۴] ولی در این که او خود کتابی تألیف و تدوین کرده باشد، تردید وجود دارد.
آنچه مسلم است این است که شاگردانش در کتابهای خود از او احادیثی نقل کرده اند، از جمله: یحیی بن حسین الهادی الی الحق (متوفی 298) در کتاب النکاح، محمد بن منصور مرادی (زنده در 290) در الامالی، ابوالحسین احمد بن حسین هارونی (متوفی 411)، ابوطالب یحیی بن حسین هارونی (متوفی 424)، حسین بن اسماعیل الموفّق باللّه شجری جرجانی (زنده در 420) و فرزندش یحیی بن حسین المرشد باللّه شجری جرجانی (متوفی 479) هر یک در الامالی و سایر آثار خویش.
در الجامع الکافی نیز به نقل از آنان احادیثی آمده است.[۵] محمد بن منصور مرادی احادیث فقهی احمد بن عیسی بن زید و دیگران را در کتابی که امالی احمد بن عیسی یا علوم آل محمد یا بدائع الانوار فی محاسن الاثار نام دارد، گرد آورده است. این کتاب از مهمترین منابع فقهی ـ حدیثی زیدیه است و آن را از قدیمترین کتابهای حدیثی در اسلام دانسته اند.[۶]
دیگر عالِم زیدی که به تدوین حدیث پرداخت، ابوعبداللّه محمد بن علی علوی (متوفی 445) بود که کتاب الجامع الکافی را درباره مسائل فقهی بر اساس احادیث فقهی چهار مکتب فقهی زیدی (شامل مکتب احمد بن عیسی بن زید، قاسم بن ابراهیم رسّی، حسن بن یحیی بن عیسی بن زید و محمد بن منصور مرادی) تألیف کرد. وی در ذکر احادیث احمد بن عیسی بن زید به کتابهای محمد بن منصور مرادی ارجاع داده است.[۷] تعدادی نسخه خطی از این کتاب در یمن وجود دارد.
به طور کلی زیدیه در تدوین حدیث به ویژه احادیث پیامبر از طریق امامان شیعه و زید بن علی تلاش زیادی کردند. برخی از آثار آنان باقی مانده است که بیش از همه در یمن نگهداری می شود.[۸]
قاضی جعفر بن احمد بن عبدالسلام بهلولی (متوفی 573)، امالی و احادیث ابوطالب هارونی را در کتاب تیسیر المطالب فی امالی الامام ابی طالب تخریج کرد. این کتاب به کوشش یحیی عبدالکریم الفضیل در 1395/1975 در بیروت به چاپ رسیده است. در منابع زیدی از الامالی الصغری اثر احمد بن حسین حسنی دیلمی (متوفی 411)، امالی نوشتة المرشد باللّه یحیی بن موفّق باللّه شجری جرجانی، اصول الاحکام نوشتة المتوکل علی اللّه احمد بن سلیمان حسنی یمنی (متوفی 566)، شِفاءُ الاَوام فی احادیث الاحکامِ حسین بن محمد یحیوی[۹] و دُرَرُ الاحادیث النبویة فی الاسانید الیحیویة نوشتة محمد بن محمد بن ابی النجم صعدی (متوفی 646) نیز نام برده اند.[۱۰]
ب) اسماعیلیه:
نخستین و مفصلترین کتاب حدیثی اسماعیلیه را قاضی نعمان بن محمد بن حیّون تمیمی (متوفی 363) در زمان حکومت المهدی فاطمی (297ـ322)، پس از 312 تألیف کرد و آن را الایضاح نامید.[۱۱] او این کتاب را در 220 باب تنظیم کرد (مجدوع، ص33) و در آن احادیث فقهی را به روش مقبول و رایج با ذکر اسناد آن آورد. وی از این کتاب چند تلخیص تهیه کرد و در آنها سلسلة راویان و جزئیات دیگر را حذف نمود. سه کتاب دعائم الاسلام، الاخبار والاقتصار از جمله تلخیص های کتاب الایضاح است که اولی از همه مهمتر و مراجعه به آن بیشتر است.[۱۲] علمای امامیه نیز به این کتاب به دلیل احتوای آن بر احادیث شش امام اول و دقت و امانت علمی، التفات دارند.[۱۳]
دیگر کتاب حدیثی اسماعیلیه ، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار تألیف قاضی نعمان است. این کتاب بیشتر به احادیثِ امامان اختصاص دارد. درباره اسماعیلی یا اثنی عشری بودن قاضی نعمان اختلافات بسیاری وجود دارد.[۱۴]
ج) اِباضیه:
مؤسسان مذهب اباضی، چون ابوالشعثاء جابر بن زید و صالح بن نوح دهّان و حَیّان بن اعرج از محدّثانی بودند که نام آنان در کتاب های حدیثی بسیار آورده شده است. جابر بن زید (متوفی 93) که اباضیه او را از فقها و امامان خود می دانند و از تابعان به شمار می رفت در تدوین و گردآوری احادیث پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که از صحابه شنیده بود می کوشید. کتابی با عنوان دیوان مشتمل بر احادیث پیامبر و فتواهای جابر به وی منسوب است. نسخه ای از این کتاب در کتابخانه هارون الرشید، خلیفة عباسی موجود بوده است .[۱۵]
مهمترین و اصلیترین مجموعة حدیثی اباضیه، الجامع الصحیح یا مسند ربیع بن حبیب است. ربیع، شاگرد و جانشین ابوعبیده مسلم بن ابی کریمة تمیمی و مهمترین راوی او بود. ابوعبیده خود شاگرد جابر بن زید بود و از مشایخ و امامان اباضی در قرن دوم به شمار می رفت [۱۶] الجامع الصحیح ربیع در اعتقاد اباضیان صحیحترین و متقنترین جامع حدیثی و پس از قرآن معتبرترین کتاب بوده است.[۱۷]
ابویعقوب وارجلانی (متوفی 570) آن را به روش موضوعی مرتب کرده و ترتیب المسند نام نهاده است و در آن، علاوه بر احادیث فقهی ربیع بن حبیب احادیث مرسلِ جابر بن زید از پیامبر را نیز آورده است. به گفته ربیع بن حبیب شمار احادیثی که اباضیه از پیامبر اکرم نقل کرده اند و نزد آنان توثیق شده، چهار هزار حدیث است؛ نهصد حدیث در «اصول» (عقاید و مبانی) و بقیه در آداب و احکام.[۱۸]
در اواخر قرن دوم ابوغانم بشر بن غانم خراسانی (متوفی، ح200)، عالم اباضی اهل خراسان که در بصره نزد شاگردان ابوعبیده مسلم بن ابی کریمه درس خوانده بود، دو کتاب با نام المدونه نوشت و در آن احادیث نبوی و آرای عالمان اباضی را با ذکر اسناد آنها جمع آوری و تدوین کرد.[۱۹] کتاب حدیثی دیگر ابوغانم خراسانی، احتمالاً الدیوانُ المعروضُ علی علماء الاباضیة است که در آن روایات قَتادة بن دعامة سَدُوسیِ تابعی در هفت بخش جمع و تدوین شده است.[۲۰] گفتنی است که اباضیان چندان تأکیدی بر تدوین آثار مستقل حدیثی نداشته اند، از آن رو که احادیث نبوی را که صحابه پیامبر نقل کرده اند، بر پایه ضوابط و عقاید کلامی خود می پذیرفته اند.[۲۱]
پانویس
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، ج21، ص27؛ ابوزهره، ص273.
- ↑ زید بن علی، مقدمه عبدالواسع بن یحیی واسعی، ص21؛ خطیب، ص371.
- ↑ زید بن علی، همان مقدمه، ص20.
- ↑ رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی، ص539؛ فخررازی، ص142؛ ذهبی، ج1، ص127.
- ↑ حسنی، ج1، مقدمة احمد بن عبداللّه جنداری، ص5، برای شرح حال هر یک از این ها رجوع کنید به همان مقدمه، ص2ـ43.
- ↑ حسینی مؤیدی، ج1، ص333؛ زید بن علی، همان، مقدمه، ص22.
- ↑ مادلونگ، ص214؛ زید بن علی، همان، مقدمه، ص24.
- ↑ برای نمونه هایی از این آثار رجوع کنید به مجموعه 336 جلدی طاووس یمانی شامل تصویر بیش از هزار نسخه خطی در کتابخانه های یمن، موجود در کتابخانه بنیاد دایره المعارف اسلامی.
- ↑ حسینی مؤیدی، ج1، ص303ـ304.
- ↑ حسنی، ج1، مقدمة جنداری، ص4، 12، 34؛ حسینی، ج1، ص126ـ127، 152ـ154، 462، ج2، ص207.
- ↑ ادریس عمادالدین قرشی، ص560؛ مادلونگ، ص252.
- ↑ قاضی نعمان، 1376، ج1، ص10.
- ↑ رجوع کنید به نوری، ج1، ص128ـ162.
- ↑ رجوع کنید به قاضی نعمان، 1409ـ1412، ج1، مقدمة حسینی جلالی، ص27ـ35.
- ↑ درجینی، ج1، ص81ـ82؛ نامی، ص79، 125ـ126.
- ↑ رجوع کنید به نامی، ص95ـ109؛ معجم الاعلام الاباضیّة من القرن الاوّل الهجری الی العصر الحاضر، ج2، ص418ـ419.
- ↑ طُعَیمه، ص106.
- ↑ نامی، ص129ـ130.
- ↑ همان، ص133.
- ↑ همان، ص136ـ137.
- ↑ ابن جعفر، ج1، مقدمة عامر، ص9.
منابع
- آقا بزرگ تهرانی.
- ابن جعفر، الجامع، چاپ عبدالمنعم عامر، ج1، عمان [1981].
- ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، چاپ احمد صقر، بیروت 1408/1987.
- محمد ابوزهره، الامام زید: حیاته و عصره، آراؤه و فقهه، بیروت [1378/1959].
- ادریس عمادالدین قرشی، تاریخ الخلفاء الفاطمیین بالمغرب: القسم الخاص من کتاب عیون الاخبار، چاپ محمد یعلاوی، بیروت 1985.
- احمد بن یحیی حسنی، شرح الازهار، صنعاء: مکتبة غمضان، [بی تا].
- احمد حسینی، مؤلفات الزیدیة، قم 1413.
- محمد بن منصور حسینی مؤیدی، لوامع الانوار فی جوامع العلوم والاثار و تراجم اولی العلم والانظار، صعده 1414/1993.
- محمد عجاج خطیب، السّنة قبل التدوین، قاهره 1408/1988.
- احمد بن سعید درجینی، کتاب طبقات المشائخ بالمغرب، چاپ ابراهیم طلای، الجزائر [1394/1974].
- محمد بن احمد ذهبی، میزان الاعتدال فی نقدالرجال، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره 1963ـ1964، چاپ افست بیروت [بی تا].
- زید بن علی، مسندالامام زید، بیروت: دارمکتبة الحیاة، [بی تا].
- صابر عبدالرحمان طُعَیمه، الاباضیة: عقیدةً و مذهباً، بیروت 1406/1986.
- محمد بن عمر فخررازی، الشجرة المبارکة فی انساب الطالبیة، چاپ مهدی رجائی، قم 1409.
- نعمان بن محمد قاضی نعمان، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار، چاپ محمد حسینی جلالی، قم 1409ـ1412.
- همو، کتاب الاقتصار، چاپ محمد وحید میرزا، دمشق 1376/1957.
- ویلفرد مادلونگ، مکتبها و فرقه های اسلامی در سده های میانه، ترجمة جواد قاسمی، مشهد 1375ش.
- اسماعیل بن عبدالرسول مجدوع، فهرسة الکتب والرسائل، چاپ علینقی منزوی، تهران 1344ش.
- معجم اعلام الاباضیة من القرن الاول الهجری الی العصر الحاضر: قسم المغرب الاسلامی، تألیف محمد بن موسی باباعمی و دیگران، چاپ محمدصالح ناصر، بیروت: دارالمغرب الاسلامی، 1421/2000.
- عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ترجمة میخائیل خوری، بیروت 2001.
- حسین بن محمدتقی نوری، خاتمة مستدرک الوسائل، قم 1415ـ1420.
منابع
- دانشنامه جهان اسلام، مدخل "تدوین حدیث (بخش تدوین حدیث در میان دیگر مذاهب اسلامی)" از محسن معینی.
