ایلخانیان

سلسله‌ای از مغولان حاکم بر ایران (حک:653-736ق.) و بانی خدماتی در حرمین شریفین

تاریخ ایلخانیان

ایلخان کلمه‌ای مرکب از دو واژه ترکی ایل به معنای قوم و قبیله، و خان به معنای فرمانروای ایل است.

حکومت ایلخانی که قلمرو آن، ایران، آسیای صغیر و گاه تا شام را در بر می‌گرفت، از دوران هُلاکو خان مغول (حک:653-663ق.) آغاز شد. او در ربیع الاول 651ق. از جانب مُنگوقاآن، خان مغول، برای تکمیل فتوحات از مغولستان روانه ایران شد.هُلاکو نخست به سال 654ق. اسماعیلیان نَزاری را با فتح قلعه اَلَموت بر انداخت.سپس با فتح بغداد به سال 656ق. به خلافت عباسیان پایان داد.

با انتشار خبر مرگ منگوقاآن، هلاکو خان به آذربایجان رفت. قوبیلای به عنوان فرمانروای مغول‌ها پس از منگوقاآن همه متصرفات غربی امپراتوری مغول را به وی وا‌گذار کرد که سبب ماندگاری او در ایران شد.هلاکو لقب ایلخان را از منگوقاآن دریافت کرد.به همین مناسبت، حکومت او و جانشینانش به ایلخانیان مشهور شد.

هُلاکو در 19 ربیع الثانی 663ق. درگذشت و در پی او پسرش اباقا خان (حک:663-680ق.) جانشین وی شدکه در پی 18 سال حکومت جای خود را به برادرش احمد تَگودار (حک:680-683ق.) داد.

تگودار با پذیرش اسلام نام خود را احمد نهاد و با تلاش برای بهبود رابطه با ممالیک، به احیای احکام اسلام همت گمارد.اَرغون (حک:683-690ق.) پسر اَباقا اگر چه در آغاز حکومت او را پذیرفت، در ادامه به یاری گروهی از امیران مغول بر او شورید و با کشتن وی، قدرت را به دست گرفت. جانشین اَرغون، گیخاتو (حک:690-694ق.) پسر دیگر اَباقا بود که به دلیل میدان دادن به ایرانیان مسلمان و رعایت نکردن یاسا (قوانین چنگیز) با شورش بایدو، نوه هلاکو، رویارو شد که به یاری برخی از امیران مغول، او را از میان برداشتند.اما بایدو (694ق.) نیز با مخالفت غازان خان پسر اَرغون رویارو شد که پیش از غلبه بر بایدو مسلمان شدو با کشتن بایدو در 694ق. به جای او بر تخت نشست.حکومت غازان خان (حک:694-703ق.) تحولی در تاریخ ایلخانیان به شمار می‌رود؛ زیرا پذیرش اسلام از سوی او، اسلام آوردن دسته جمعی مغولان را در پی داشت.

پس از مرگ غازان به سال 703ق. برادرش اولجایتو معروف به سلطان محمد خدابنده (حک:703-717ق.) بر تخت نشست.جانشین اولجایتو، پسرش ابوسعید (حک:717-736ق.) بود که به سال 717ق. به حکومت رسید.

در دوران او، حکومت ایلخانیان با بحران‌های داخلی و تهدیدهای خارجی فراوان روبه‌رو شد. هجوم امیران جغتایی و اُزبک‌ها از شرق و مصریان از غرب و ناتوانی ابوسعید در اداره حکومت، اوضاع را آشفته کرد و ناآرامی‌هایی پدید آورد؛ به گونه‌ای که باید با مرگ او در 736ق. حکومت ایلخانیان را پایان یافته دانست؛ گر چه تا بر آمدن تیمور، چندین امیر مغول بر سرزمین‌های گوناگون حکومت می‌کردند.

روابط ایلخانیان وممالیک مصر

از آن‌جا که ایلخانیان و ممالیک، قدرت‌های برتر سرزمین‌های اسلامی بودند، برای تسلط بر حجاز با یکدیگر رقابت داشتند. از این رو در زمینه روابط سیاسی، تنها به رابطه این دو حکومت می‌پردازیم. چنان‌که گفته شد، هُلاکو در راه رفتن به مصر، با شنیدن خبر مرگ مُنگوقاآن بازگشت و سپاهیان او به فرماندهی کَتْبوغا به نبرد با ممالیک مصر رفتند. اما در رمضان سال 658ق. در عین الجالوتبه سختی از سیف ‌الدین قطز/قدوز مملوکی (حک:655-658ق.) شکست خوردند.البته این پایان درگیری‌ها نبود. هم در دوران هُلاکو و هم جانشینان او تا زمان غازان، هجوم آن‌ها به مصر ادامه یافت که بیشتر با شکست همراه بود. هلاکو بار دیگر سپاهی به سوی شام فرستاد که این بار کاری از پیش نبردند.در دوران اَباقا نیز شکست‌های سخت دیگر به دست بیبرس مملوکی( حک:658-676ق.) به سال 674ق. و سپس به دست قِلاوون(حک:678-689ق.) در 680ق. بر مغول‌ها وارد شد. ممالیک در دوران حکومت بیبرس، یکی از بازماندگان عباسیان را با لقب الحاکم بامرالله در قاهره به عنوان خلیفه بر تخت نشاندند و با تشکیل خلافتی تشریفاتی، داعیه رهبری جهان اسلام و ریاست حرمین را سردادند و با تسلط بر حجاز، امور حج را به دست گرفتند. با توجه به مسلمان نبودن مغولان، حرکت آنان بر ضد ایلخانیان جهاد به شمار می‌رفت.

البته برخی از مغولان مانند تَکودار، سلطان ایلخانی، مسلمان شدند و برای بهبود رابطه با مصر کوشیدند. او حتی در صدد صلح با سیف‌الدین قلاوون مملوکی برآمد و هر دو حکومت نمایندگانی به دربار یکدیگر فرستادند. یکی از مهم‌ترین موارد مذاکرات و مکاتبات آن‌ها، حج و امنیت کاروان‌های حاجیان بود.اما حاکمیت اَرغون و تسلط دیگر بار مغولان متعصب و غیر مسلمان، وضعیت را به حالت پیشین بازگرداند. حتی در دوران غازان خان نیز که مسلمان شد، از دشمنی آنان با ممالیک کاسته نشد؛ بلکه بهانه بیشتری به دست مغولان افتاد. یکی از مهم‌ترین پیامدهای اسلام آوردن او این بود که بهانه جهاد با کافران را از ممالیک گرفت و حتی وی لشکرکشی خود به شام را جهاد بر ضد مملوکان منحرف از اسلام قلمداد کرد.اسلام آوردن مغول‌ها مشکل ایدئولوژیک آن‌ها را تا حدی حل کرد؛ اما ابن تیمیه (661-728ق.) برای جلوگیری از تردید ساکنان مصر و شام در رویارویی با مغول‌ها، به بی‌اعتباری اسلام آن‌ها فتوا داد.

غازان خان با شکست ممالیک، حَمْص و دمشق را تصرف کرد.اما این پیروزی دیری نپایید و به زودی آن سرزمین‌ها به دست ناصرالدین محمد بن قِلاوُون (حک:693-741ق. در سه مرحله) بازستانده شد و حتی شکستی سخت‌تر در ناحیه مرج الصُّفَّربر سپاهیان او وارد گشت.غازان خان به رغم رابطه دشمنانه با ممالیک، با شریف ابونُمَی (م.701ق.) حاکم مکه رابطه خوبی داشت. از این رو، یکی از پسران ابونُمَی به نام عضد الدین عبدالله به دربار غازان رفت و مورد استقبال او قرار گرفت.

اولجایتو و پسرش ابوسعید نیز همواره در اندیشه انتقام از مصریان بودند. اما هیچگاه این اندیشه تحقق نیافت و آن‌ها با فرستادن نمایندگانی نزد ممالیک به روابط مسالمت‌آمیز روی آوردند. ابوسعید در آغاز حکومتش نمایندگانی را به دربار سلطان محمد قلاوون گسیل داشت و با تقاضای صلح، خواهان بهبود راه‌های حج و وضعیت حاجیان شد.

ƒحج در دوران ایلخانیان:با سقوط خلافت عباسی و تسلط مغولان بر سرزمین‌های اسلامی به ویژه ایران و عراق، حرکت کاروان‌های حج در این سرزمین‌ها با مشکل رویارو شد. مغولان به دلیل مسلمان نبودن انگیزه‌ای برای این کار نداشتند و از سویی تأمین امنیت و امکان حرکت کاروان حج بدون دخالت حکومت بسیار مشکل می‌نمود. از دیگر سو، تشکیلات دیوانی مغولان که در اختیار ایرانیان مسلمان بود، در اندیشه یافتن راهی برای حل این مشکل برآمد. عطاملک جوینی، حاکم عراق، کوشید تا از اباقا خان، جانشین هلاکو، اجازه این کار را دریافت کند. از این رو، هنگامی که به سال 667ق. اباقا خان به بغداد رفت، عطاملک در پی استقبال با شکوه از اَباقا، وی را قانع کرد تا فرمانی در این باره صادر کند. بدین روی، حرکت رسمی کاروان‌های حج در پی سقوط خلافت عباسیان را باید از این سال دانست؛ اگر چه برخی منابع از اعزام کاروان حج به سال 666ق. حکایت دارند.با توجه به مسلمان نبودن مغول‌ها در این زمان، چگونگی حمایت آن‌ها از کاروان‌های حج مشخص نیست. فرمانی که به انشای عطاملک جوینی در این زمینه صادر شده، با اشاره به اجازه دادن خان مغول برای حرکت کاروان حج، از تعیین لشکری برای حراست و نیز اختصاص اموالی برای آن حکایت دارد.این حکم که در اصطلاح مغولی یرلیغ خوانده می‌شود، در اول رجب سال 667ق. نوشته شده است و نسخه آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره 2449 نگهداری می‌شود.

مسلمان شدن جانشین اَباقا، تَگودار (احمد) مایه توجه بیشتر به حج شد و او به تعظیم امر حج و بهبود راه‌های آن و آماده‌سازی قافله‌های حاجیان دستور داد.

پس از مرگ تگودار، وضعیت مسلمانان قلمرو ایلخانی آشفته شد و سعدالدوله یهودی، وزیر او، بر مسلمانان سخت گرفت. از وضع حج در این دوره ‌گزارش دقیقی در دست نیست؛ اما برخی ‌گزارش‌ها از تصمیم آن‌ها برای تبدیل کعبه به بت‌خانه حکایت دارند. او برای انجام این کار با یهودیان عرب مکاتبه کرد و مقدمات را در بغداد فراهم نمود.

با این همه، ‌گزارش‌هایی از نظم و ترتیب قافله‌های حج در دوران او در دست است. به سال 688ق. سعدالدوله نامه‌ای به بغداد فرستاد و به آماده‌سازی قافله حج و تأمین امنیت آن دستور داد.حج در این دوره به رغم مشکلات فراوان تعطیل نشد. به ‌گزارش منابع، در برخی سال‌ها مانند سال 686ق. حاجیان خوشحال و راضی بازگشتند و از امنیت راه و فراوانی در مکه و مدینهو گاه نیز مانند سال 687ق. از سختی و کمبود خبر ‌دادند.

پذیرش اسلام از جانب غازان خان تحولی عظیمی در قلمرو ایلخانان و روابط سیاسی منطقه و سرزمین حجاز پدید آورد و آغازگاهی مهم در زمینه حج در دوران مغولان شمرده می‌شود. غازان توجهی ویژه به حج داشت. از این رو، در سال 702ق. فرمانی در تعظیم و بزرگداشت سادات مکه و خادمان بیت‌ الله صادر کرد و به فراهم آوردن تسهیلات لازم برای حج و امن کردن راه مکه دستور داد. وی قُتْلُغْ شاه، از امیران حکومتی، را امیر الحاج نمود و برای او 1000 سوار با امکانات و وسایل لازم و سراپرده‌ای درخور مقرر کرد. همچنین محملی ویژه به نام خود روانه ساخت و پرده‌ای زیبا که بر آن نام وی نوشته شده بود، برای کعبه فرستاد و هدایایی نیز برای امیران مکه و مدینه و برخی شیوخ عرب و سران قبایل ارسال کرد.

در دوران سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) برادر و جانشین غازان، بیشترین توجه مغولان به حج تا آن هنگام مشاهده می‌شود. او خود در پی رفع مشکلات حاجیان بود و رخدادهای سیاسی نیز او را به دخالت در امر حج وامی‌داشت. دشمنی ایلخانیان با ممالیک در این هنگام دیگر مقابله اسلام و کفر نبود؛ بلکه دو گروه مسلمان با یکدیگر درافتاده بودند. تسلط بر حرمین شریفین که از دیرباز مورد توجه مسلمانان و حاکمان آن‌ها بود، به این رقابت دامن می‌زد. اختلاف اشراف مکه برای حکومت بر آن شهر نیز بر آتش این ستیز می‌افزود. اشراف حسنی حاکم مکه در این هنگام فرزندان ابونُمَی محمد بن حسن بن علی بن قَتاده (م.701ق.) بودند.

ابونُمَی که خود از سال 669ق. بر مکه حکومت می‌کرد، چندین فرزند داشت که درگیری دو تن از آنان به نام رُمَیثه و حُمَیضه، به رقابت ممالیک و ایلخانیان برای تسلط بر مکه انجامید. این دو که تا مدتی به صورت مشترک بر مکه حکومت می‌کردند، به رقابت با یکدیگر برخاستند. رمیثه برای تسلط بر مکه از ممالیک یاری خواست و با یاری آن‌ها حُمَیضه را شکست داد.حُمَیضه نیز به سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) پناه برد و با تقاضای یاری از او، تعهد کرد مصر و شام را مطیع او گرداند. سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) در پی آزمودن حُمَیضه، سپاهی به فرماندهی امیر طالب دُلْقُنْدی همراه او فرستاد. نزدیک قطیف، خبر درگذشت خدابنده، آنان را متوقف کردو سپاه آن‌ها به تحریک قِلاوُون با هجوم اعراب رویارو شد و اموالشان به یغما رفت. اما حُمَیضه با مقاومت در برابر آن‌ها، اموال غارت شده را بازستاند.برخی ‌گزارش‌ها با اشاره به درگیری فرزندان ابونُمَی و دخالت ممالیک و ایلخانیان برای به قدرت رساندن فرد مورد نظر خود، از فرستادن دلقندی از جانب اولجایتو به یاری حُمَیضه خبر می‌دهد و تصریح می‌کند که حُمَیضه با یاری او بر تخت مکه نشست.

بر پایه برخی ‌گزارش‌ها، هدف سلطان محمد خدابنده از اعزام این سپاه، انتقال جسد شیخین از کنار قبر پیامبر(صلی الله علیه و آله) به نقطه دیگر بود.بعضی از تصاحب ابزارهایی که برای این کار آورده بودند، خبر می‌دهند.اما به نظر می‌رسد این خبر ساخته امیران مملوکی برای تحریک عواطف مذهبی سنّیان حجاز بر ضد ایلخانیان شیعیان و حمیضه بوده است.

با حمایت ایلخانیان، حُمَیضه سرانجام به سال 718ق. توانست بر مکه چیره شود.او نام سلطان مملوکی را از خطبه انداخت و به نام ابوسعید، فرزند و جانشین سلطان محمد خدابنده، خطبه خواند.این کار واکنش ممالیک را در پی داشت. آنان سپاهی از قاهره به سوی مکه اعزام کردند؛ اما کاری از پیش نبردند.

نفوذ ایلخانیان در مکه، با حکومت حُمَیضه افزایش یافت. اما حکومت او دیری نپایید و وی به زودی قدرت را از دست داد.به ‌گزارش مقریزی، ملک ناصر، سلطان مملوکی مصر، به سال 719ق. برای سامان دادن امور، به مکه رفت. هنگام حضور ملک ناصر در مکه، شماری از مغول‌ها که به حج رفته بودند، از بیم جانشان مخفی شدند. سلطان مصر آن‌ها را یافت و احضار کرد و مورد احترام قرار داد.در این حال، روابط آن‌ها با ممالیک نیز بهبود یافت و نام ابوسعید در پی نام سلطان مملوکی مصر در خطبه یاد می‌شد.

ابوسعید در آغاز حکومتش برای نشان دادن حسن نیت خود به مصریان و تقاضای صلح، نمایندگانی نزد ملک ناصر محمد قِلاوُون گسیل داشت. او افزون بر بهبود روابط سیاسی و اقتصادی، خواستار اصلاح وضعیت حج و امنیت راه‌های آن شد و درخواست کرد که حاجیان دو پرچم با خود حمل کنند، یکی به نام ممالیک و دیگری به نام ایلخانیان. این درخواست با پاسخ مثبت ملک ناصر رویارو شد. وی به شریف مکه نامه نوشت و دستور داد تا حاجیان عراق، یعنی حاجیان قلمرو ایلخانیان، مورد احترام قرار گیرند.در پی آن، کاروان ایران با شکوه بسیار و در حالی که پرچمی از حریر زرد با هلالی در وسط، با خود حمل می‌کرد، به سوی حجاز حرکت نمود. سلطان مصر نیز از رؤسای قبایل که گویا قصد مزاحمت برای آنان داشتند، خواست تا مانع کاروان ایران نشوند.

به گفته مقریزی، به سال 721ق. کاروان حج ایلخانیان به دستور ابوسعید در حالی که محمل آن با حریر پوشانده و با انواع گوهرها تزیین شده بود، حرکت کرد. هنگامی که این کاروان به عرب‌های بحرین رسید، هزار سوار به قصد غارت به آن حمله کردند؛ اما با میانجیگری مردم راضی شدند با گرفتن سه هزار دینار از امیر قافله، از هجوم دست بکشند. هنگامی که ایشان گفتند به دستور ملک ناصر سلطان مصر از عراق حرکت کرده‌اند، سواران اموال آن‌ها را بازگرداندند و راه ایشان را باز نهادند.در همان سال، سلطان مصر هدایای فراوان برای امیران مغول فرستاد که پس از ایام حج به دست ولیعهد او، ارغون، به آنان اهدا شد و ایشان برای ابوسعید در پی سلطان مصر، دعا کردند.

ابوسعید هدایای فراوان به مکه فرستاد. وزیر او علی شاه نیز دو حلقه طلا که وزن هر یک هزار مثقال بود و بر هر کدام شش لؤلؤ گران‌بها قرار داشت، برای آویختن بر در مکه فرستادکه گویا با مخالفت امیر الحاج مصریان رویارو شد. با اصرار نماینده علی شاه، حاج هولاواج، که این حلقه‌ها نذر وزیر برای غلبه بر رشید الدین فضل الله بوده، حلقه‌ها مدتی کوتاه آویخته و سپس به دست امیر مکه برداشته شدند.

ابوسعید در تأمین امنیت کاروان‌های حج و رفع نیاز‌های آن اهتمام فراوان داشت. ابن بطوطه که خود به سال 728ق. همراه کاروان حج ایلخانیان به مکه رفته، ‌گزارشی در ستایش وضعیت کاروان حج ارائه کرده است. او با اشاره به انبوهیِ جمعیت کاروان حج، از حمل آب برای مسافران بی‌بضاعت و نیز خواربار برای نیازمندان و دارو برای بیماران خبر می‌دهد و به پختن غذا در منزل‌های میان راه در دیگ‌های مسی بزرگ به نام «دسوت» و اطعام درماندگان و مسافران بی‌توشه اشاره می‌کند. همچنین از اختصاص یک دسته شتر برای حمل درماندگان خبر می‌دهد و می‌گوید که همه این وسایل از سوی سلطان ابوسعید تأمین شده بود. در ادامه این ‌گزارش، از همراه بودن بازاری با کاروان حج خبر می‌دهد که وسایل لازم و انواع غذاها و میوه‌ها در آن یافت می‌شده است. کاروان هنگام شب و در حالی که پیشاپیش آن مشعل‌هایی برمی‌افروختند، حرکت می‌کرد.ابن حجر عسقلانی نیز از توجه ابوسعید به امنیت حاجیان خبر داده است. به گفته او، هنگامی که وی دریافت علت حمله عرب‌های بیابانگرد به کاروان‌های حج ایلخانیان، فقر است، دستور داد که از بیت المال زندگی آنان را تأمین کنند.

در دوران ابوسعید، کارهای سودمند فراوان در مکه و مدینه انجام گرفت. از جمله آن‌ها ساختن حمام و مدرسه در مکه و مدینهو از همه مهم‌تر، بازسازی چشمه‌های آب و آبرسانی به مکه بود که به دست یکی از سرداران دربار اولجایتو و ابوسعید به نام امیر چوپان انجام پذیرفت.امیر چوپان همچنین کنار مسجدالحرام مدرسه و حمامی ساخت که از بناهای مهم مکه به شمار می‌رفتند.از آن‌جا که افزایش شمار حاجیان در مکه و کمبود آب مشکلاتی را برای آنان ایجاد کرده بود، امیر چوپان برای رفع این مشکل همت گماشت و با هزینه یکصد و پنجاه هزار دینار و به کارگیری کارگران فراوان و حفر کانال، آب را از چشمه عرفه به این شهر و میانه صفا و مروه رساند.منابع از بازسازی چشمه‌های عرفهو بازانبه دست او در 726ق. گزارش می‌دهند. وی در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.

ابوسعید که در پی گسترش نفوذ خود در شبه جزیره عربی و حرمین بود، بار دیگر به سال 721ق. کاروانی بزرگ به راه انداخت و صدقات بسیار به دست شیخ دانیال عجمی در مکه تقسیم کرد.

به سال 730ق. محمل سلطان ابوسعید را بر روی یک فیل حمل کردند که باعث تعجب مردم و یادآور حمله ابرهه و سپاه فیل بود. هنگامی که فیل به ذوالحلیفه نزدیک مدینه رسید، ایستاد و به عقب بازگشت و هر چه آن را ‌زدند تا به سوی مدینه رود، به عقب بر‌گشت. سرانجام آن قدر آن فیل را زدند تا هلاک شد. هیچ کس ندانست منظور ابوسعید از ارسال فیل چه بوده است. به سال 730ق. سلطان مملوکی مصر دستور کشتن امیر الحاج عراقیان، محمد الحجیج / الحویج، را صادر کرد. اما شریف مکه از عهده این کار برنیامد و در آشوبی که بدین سبب در مسجدالحرام ایجاد کرد، یکی از امیران مملوکی کشته شد و محمد الحجیج جان به در برد.

در مراسم سال 733ق. یکی از امیران مغول به نام یاسور هنگام رمی جمرات کشته شد که گویا با توطئه ابوسعید و به دلیل بیم از نفوذ و قدرت وی بوده است.به سال پایانی حکومت ابوسعید، با توجه به نابسامانی اوضاع قلمرو ایلخانیان، اعزام حاجیان با مشکل رویارو شد. در پی مرگ او به سال 736ق. حاجیان عراقی به حج نرفتند و این وضعیت به دلیل آشفتگی اوضاع سیاسی قلمرو ایلخانیان تا چندین سال ادامه یافت.

منابع

اتحاف الوری:عمر بن محمد بن فهد (م.885ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، 1408ق؛اعیان الشیعه:سید محسن الامین (م.1371ق.)، به کوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف؛البدایة و النهایه:ابن کثیر (م.774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف؛تاریخ ابن الوردی:ابن الوردی (م.749ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق؛تاریخ ابن خلدون:ابن‌ خلدون (م.808ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1391ق؛تاریخ اجتماعی ایران:مرتضی راوندی، تهران، نگاه، 1374ش؛تاریخ امراء مکة المکرمه:عارف عبدالغنی، دمشق، دار البشائر، 1413ق؛تاریخ اولجایتو:عبدالله بن محمد القاشانی (م.738ق.)، به کوشش همبلی، تهران، علمی و فرهنگی، 1384ش؛تاریخ جهانگشای جوینی:عطاملک بن محمد جوینی، به کوشش قزوینی، تهران، نقش قلم، 1378ش؛تاریخ حبیب السیر:غیاث‌ الدین خواند امیر (م.942ق.)، به کوشش سیاقی، خیام، 1380ش؛تاریخ گزیده:حمدالله مستوفی، به کوشش ادوارد براون، تهران، دنیای کتاب، 1361ش؛تاریخ مختصر الدول:ابوالفرج ابن العبری (م.685ق.)، به کوشش خلیل منصور، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق؛تحریر تاریخ وصاف:عبدالمحمد آیتی، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1372ش؛جامع التواریخ:رشید الدین فضل ‌الله همدانی (م.718ق.)، به کوشش روشن و موسوی، تهران، البرز، 1373ش؛الحوادث الجامعه:عبدالرزاق ابن فوطی (م.723ق.)، به کوشش عواد و عبدالسلام، دار الغرب الاسلامی، 1997م؛الدرر الکامنه:ابن حجر العسقلانی (م.852ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛دین و دولت در ایران عهد مغول:شیرین بیانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1375ش؛ذیل جامع التواریخ:عبدالله بن لطف الله حافظ ابرو (م.834ق.)، تهران، چاپخانه علمی، 1317ش؛رحلة ابن بطوطه:ابن ‌بطوطه (م.779ق.)، به کوشش التازی، رباط، المملکة المغربیه، 1417ق؛السلوک لمعرفة دول الملوک:المقریزی (م.845ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق؛شفاء الغرام:محمد الفأسی (م.832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق؛صبح الاعشی:احمد بن علی القلقشندی (م.821ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه؛العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین:محمد الفأسی (م.832ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق؛غایة المرام باخبار سلطنة البلد الحرام:عبدالعزیز بن فهد المکی (م.920ق.)، به کوشش شلتوت، السعودیه، جامعة ام القری، 1409ق؛الفتاوی الکبری: ابن تیمیه (م.728ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و مصطفی عبدالقادر، دار الکتب العلمیه، 1408ق؛الفصول الفخریه:احمد بن عنبه (م.828ق.)، به کوشش محدث ارموی، تهران، علمی فرهنگی، 1363ش؛لغت‌نامه:دهخدا (م.1334ش.) و دیگران، مؤسسه لغت‌نامه و دانشگاه تهران، 1373ش؛مجالس المؤمنین:قاضی نورالله شوشتری (م.1019ق.)، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، 1365ش؛مجمع الانساب:محمد بن علی شبانکاره‌ای، به کوشش محدث، تهران، امیر کبیر، 1376ش؛مجمع الآداب فی معجم الالقاب:عبدالرزاق ابن الفوطی (723ق.)، به کوشش الکاظم، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، 1415ق؛مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار:محمود بن محمد، به کوشش عثمان توران، آنکارا، چاپخانه انجمن تاریخ ترک، 1943م؛مطلع السعدین:عبدالرزاق السمرقندی (م.887ق.)، به کوشش نوایی، تهران، کتابخانه طهوری، 1353ش؛معجم البلدان:یاقوت الحموی (م.626ق.)، بیروت، دار صادر، 1995م؛النجوم الظاهره:ابن تغری بردی الاتابکی (م.874ق.)، مصر، وزارة الثقافة و الارشاد القومی.

ماخذ

ایلخانیان، حمید رضا مطهری، سایت حج ، بخش دانشنامه، بازیابی: 1 شهریور 1393