الاعلام (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۶ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
اين كتاب كه نام كامل آن قاموس تراجم لاشهرالرّجال والنِساء من‌العَرَب والمُستعرِبينَ والمُسِتشرقينْ است، به زبان عربي و نوشته خيرالدين الزركلي (1310-1396 ق/ 1893-1976 م)، روزنامه‌نگار و نويسنده‌اي اهل بيروت و از پدر و مادري دمشقي است كه چندين روزنامه، مجله و چاپخانه در [[دمشق]] و قاهره تأسيس كرد. هنگام تسلط فرانسويان بر ريه، محكوم به اعدام شد و به [[حجاز]] گريخت و تابعيت آنجا را پذيرفت، در دستگاه آل سعود برآمد و به مناصب عمده رسيد.
+
{{مشخصات کتاب
  
الاعلام معروف‌ترين اثر زِرِكلي است كه در مقدمه متذكر شده چون گنجينه كتابخانه‌هاي عربي فاقد كتابي مشتمل بر شرح احوال مشاهير مردان و زنان عرب، مستعرب و مستشرق بود، سعي در خلق اثري جامع داشت تا به ضبط نام اين دسته از افراد، كه سخني از آنان در تاريخ از قديم تا زمان تأليف آمده، مبادرت كند.
+
|عنوان=
  
مؤلف سعي در تلخيص ارائه مطالب داشته و به جهت اجتناب از تحولات حوادث جاري به معاصرين زنده نپرداخته است. متن از گونه فرهنگ زندگينامه‌ها در مراجع تلقي شده و چارچوب گزينش صاحب ترجمه در اثر مشتمل است بر افرادي كه داراي منصب خلافت، امارت، وزارت و قضاوت بوده كه اثري درخور داشته‌اند يا صاحب رياست مذهبي، فن و حرفه‌اي بوده يا در شعر جايگاهي احراز كرده و اسمي از وي در كتب نقل است يا روايت بسيار از او نقل شده و داراي اصل و نسب بوده يا ضرب‌المثل به او منتسب كنند. به‌ طور كلي، آن چنان كه در مقدمه اثر آورده ضابطه كلي گزينش صاحب ترجمه آن است كه نام او بر زبان‌ها بوده و از وي سراغ بسيار گيرند.
+
|تصویر= [[پرونده:الاعلام.jpg|240px|وسط]]
  
تدوين متن بر اساس نام كوچك و سپس اسم پدر ملاك بوده، در موارد مشابه كه نام و نام پدر يكسان باشد، تاريخ وفات منباي اولويت قرار گرفته است. مهم‌ترين ويژگي اثر عبارت است از ارجاع شهرت يا لقب صاحب ترجمه به اسم كوچك او كه شرح حال در ذيل آن ذكر شده است. بر اين  قرار، در اين اثر به رفع اين نقيصه كه اعلام نه بر حسب شهرت و كنيه بلكه بر حسب نام كوچك مرتب شده، پرداخته و ابداع نويني را در سرگذشتنامه‌هاي عربي در اوايل قرن بيستم ظاهر مي‌سازد.
+
|نویسنده= خیرالدین زرکلی
  
ويژگي ديگر اثر اين كه گاه اسم اشهر اشخاص بدون رعايت نظم الفبايي در بالاي نام كوچك آنها و با حروف درشت‌تر از متن آمده است. همچنين در تنظيم عناوين، كلمات "اب"، "ام"، "ابن"، "بنت" و از اين قبيل را در مداخل حذف كرده و مستقيمآ به اسامي خاص افراد ارجاع مي‌دهد. در ذيل هر مدخل، تاريخ تولد و وفات به هجري و ميلادي، شهرت، نسبت، كنيه، لقب، شرح كوتاهي از صاحب عنوان و مجموعه آثار وي ارائه مي‌شود. در نهايت مآخذ مورد استفاده براي هر مدخل ذكر شده است.
+
|موضوع=سرگذشتنامه‌ها/ کتابشناسی
  
نخستين چاپ كتاب در سه جلد (1927 م/ 1347 ق) در مصر انتشار يافت. چاپ دوم همراه با اضافات و اصلاحات چندي از جانب مؤلف در ده جلد (1377-1378 ق/ 1954-1959 م)  به انضمام يك مقدمه جديد در [[مصر]] انتشار يافت. جلد دهم كه مستدرك نه جلدي پيشين است در صفحه 257 تا 260 شرح احوال گردآورنده به قلم مؤلف را دربر دارد. از صفحه 261 تا 360 به معرفي مصادر و مراجع كتاب تخصيص يافته است.
+
|زبان= عربی
  
چاپ سوم در بيروت به سال (1389 ق/ 1969 م) منتشر شد، اين چاپ ضمن اصلاحاتي چند، برخوردار از دو جلد تكميلي مشتمل بر تداوم استدراك جلد دهم چاپ قبلي اثر، شامل تصاوير و خطوط صاحبان تراجم است كه اضافه بر متن الاعلام تلقي مي‌شود. چاپ چهارم بعد از درگذشت مؤلف به سرپرستي زهير فتح‌الله در سال (1399 ق/ 1979 م) با مقدمه، اصلاحات و حواشي چندي نسبت به چاپ قبلي با يادداشت خيرالدين زركلي، در هشت جلد توسط دارالعلم للملايين در بيروت به‌ صورت مكرر انتشار يافته است.
+
|تعداد جلد= ۱۱
  
براي الاعلام ذيل و تكمله‌هاي چندي به رشته تحرير درآمده كه از آن جمله است:
+
|عنوان افزوده1=
  
# تتمه الاعلام، بآخره مستدرك يحتوي علي تراجم و اضافات و توثيقات جديده (بيروت: دارابن حزم، الطبعه الاولي، 1418 ق/ 1998 م) از محمد خير رمضان يوسف در 2 جلد.
+
|افزوده1=
# ذيل الاعلام، قاموس تراجم لاشهر... (جده: دارالمناره، الطبعه الاولي، 1418 ق/ 1998 م) از احمد العلاونه در يك جلد
+
 
# اتمام الاعلام، ذيل‌لكتاب الاعلام لخيرالدين الزركلي (بيروت: دارصادر، الطبعه الاولي، 1999م.) از محمدرياض المالح در يك جلد.
+
|عنوان افزوده2=
 +
 
 +
|افزوده2=
 +
 
 +
|لینک=
 +
 
 +
}}
 +
 
 +
کتاب '''«الأعلام؛ قاموس تراجم لأشهر الرّجال والنساء من العَرَب والمُستعربین والمُستشرقین»'''، تألیف [[خیرالدین زرکلی|خیرالدین زِرِکلی]] (۱۳۱۰-۱۳۹۶ ق) مورخ و ادیب معاصر [[سوریه|سوری]] است. این کتاب دایرةالمعارفى حاوى زندگی‌نامه بیش از پانزده هزار شخصیت نامدار تاریخی با ذکر آثار آنان می‌باشد.
 +
 
 +
== مؤلف ==
 +
'''خیرالدین بن محمود زِرِکلى'''، مورخ، ادیب، شاعر و سیاستمدار در ۱۳۱۰ ق. در بیروت [[لبنان]] به دنیا آمد. زرکلى تحصیلاتش را در دانشکده علمانیه در بیروت به پایان برد و در همانجا به تدریس [[تاریخ]] و [[ادبیات عرب]] پرداخت.
 +
 
 +
وى سفرهاى زیادى به کشورهاى گوناگون مانند انگلستان، فرانسه، امریکا، یونان، ایتالیا، [[ترکیه]]، سوئیس و [[تونس]] کرد و [[نسخه خطی|نسخه هاى خطى]] درخور توجهى را گردآورد که حاصل آن، تأسیس دو کتابخانه بزرگ در قاهره و بیروت بود.
 +
 
 +
زرکلى، عالم لغوى، ادیب، شاعر، مورخ و از برجسته ترین شخصیتهاى علمى و ادبى جهان عرب بود و در مراکز علمى مختلفى از جمله المجمع العلمى العربى در [[دمشق]]، مجمع اللغة العربیه در قاهره و المجمع العلمى العراقى عضو بود. او سرانجام در ۱۳۹۶ ق/ ۱۹۷۶ م. در قاهره درگذشت و همانجا به خاک سپرده شد.
 +
 
 +
زرکلى آثار مهم و متعددى در زمینه [[ادبیات عرب|ادبیات]] و [[تاریخ|تاریخ]] تألیف نمود؛ برخی آثار او علاوه بر «الأعلام» عبارتند از: دیوان اشعار؛ عامان فى عمان؛ ما رأیت و ما سمعت؛ الأمثال؛ حکمة الشعر و سحر البیان؛ معجم ما لیس فى المعاجم؛ القواعد العربیة.
 +
 
 +
==معرفی کتاب==
 +
بى تردید آوازه زرکلى به سبب کتاب مشهور «الاعلام» اوست. وی از سال ۱۳۳۰ش/۱۹۱۲م. نگارش این اثر مهم را آغاز کرد و بیش از شصت سال به تصحیح و ویرایش آن مشغول بود. این کتاب دایرة المعارفى حاوى زندگینامه بیش از پانزده هزار شخصیت با ذکر آثار آنان است که با عباراتى شیوا و موجز آمده است.
 +
 
 +
زرکلی در مقدمه کتاب متذکر شده که چون گنجینه کتابخانه‌های عربی فاقد کتابی مشتمل بر شرح احوال مشاهیر مردان و زنان عرب، مستعرب و مستشرق بود، سعی در خلق اثری جامع داشت تا به ضبط نام این دسته از افراد، که سخنی از آنان در تاریخ از قدیم تا زمان تألیف آمده، مبادرت کند.
 +
 
 +
الاعلام از نظر جامعیت و سبک دایرة المعارفى ممتاز است و بسیارى از بزرگان علم و ادب آن را تمجید کرده اند، هرچند نواقص و اشکالاتى در آن وجود دارد، ازجمله اختصار بیش از حد مطالب و بى توجهى در بیان زندگینامه مشاهیر قدیم و جدید. زرکلی با توجه به نقدهاى صاحب نظران، کاستیهاى الاعلام را در کتابى به نام «الإعلام بِمَن لیس فى الأعلام» تهیه کرد، اما در اواخر عمرش تصمیم گرفت این مطالب را در خود کتاب الاعلام درج کند.
 +
 
 +
مؤلف در شرح حال صاحبان ترجمه، کمال ایجاز را رعایت نموده و حتى الامکان از داورى بى‌اساس و دخالت دادن استنباط و حب و بغض شخصى، پرهیز کرده است. بااین‌حال، قراینى بر موضع‌گیرى و جبهه گیرى او در باب اعیان [[شیعه]] و مشایخ [[تصوف]]، به‌خصوص رجال اقوامى که عرب زبان نبوده‌اند، گواهى مى‌دهد. این رفتار تبعیضى در حذف و وارد نکردن بسیارى از اعلام این حوزه‌ها، یا کوتاه آوردن عمدى شرح حال آن‌ها، تأثیر قطعى داشته است؛ به‌طورى که این معجم، در موارد مذکور، اصلا جوابگو یا محل وثوق نیست. بعید نیست که پناهنده شدن مؤلف به [[حجاز]] به هنگام تسلط فرانسویان بر سوریه و محکوم شدن او به اعدام، که منجر به تغییر تابعیت او و سپس نیل به مناصب عمده در دستگاه آل سعود [[عربستان]] شد، در این جهت‌گیرى‌ها مؤثر افتاده باشد. بااین‌همه، این اثر در تحقیقات اسلامى، از مراجع سودمند و پرارزشى است که استفاده از آن، سهل و جوابگوى عاجل و مستمر نیازهاى پژوهشى است.
 +
 
 +
== محتوای کتاب ==
 +
متن کتاب «الاعلام» از گونه فرهنگ زندگینامه‌ها در مراجع تلقی شده و چارچوب گزینش صاحب ترجمه در اثر مشتمل است بر افرادی که دارای منصب خلافت، امارت، وزارت و قضاوت بوده، که اثری درخور داشته‌اند، یا صاحب ریاست مذهبی، فن و حرفه‌ای بوده، یا در [[شعر]] جایگاهی احراز کرده و اسمی از وی در کتب نقل است، یا روایت بسیار از او نقل شده و دارای اصل و نسب بوده، یا ضرب‌المثل به او منتسب کنند. به‌ طور کلی، آن چنان که در مقدمه اثر آورده، ضابطه کلی گزینش صاحب ترجمه آن است که نام او بر زبان‌ها بوده و از وی سراغ بسیار گیرند.
 +
 
 +
زرکلى در مقدمه جلد اول، شیوه نگارش اثرش را بیان کرده که تنظیم مدخلهاى آن با رعایت تقدم تاریخ وفات، به صورت الفبایى نام اشخاص و نه اسم اشهر و نسب و لقب آنان، بوده است. تدوین متن بر اساس نام کوچک و سپس اسم پدر ملاک بوده، و در موارد مشابه که نام و نام پدر یکسان باشد، تاریخ وفات مبنای اولویت قرار گرفته است.
 +
 
 +
مهم‌ترین ویژگی «الاعلام» عبارت است از ارجاع شهرت یا لقب صاحب ترجمه به اسم کوچک او که شرح حال در ذیل آن ذکر شده است. بر این قرار، در این اثر به رفع این نقیصه که اعلام نه بر حسب شهرت و [[کنیه|کنیه]]، بلکه بر حسب نام کوچک مرتب شده، پرداخته و ابداع نوینی را در سرگذشتنامه‌های عربی در اوایل قرن بیستم ظاهر می‌سازد.
 +
 
 +
ویژگی دیگر اثر این که، گاه اسم اشهر اشخاص بدون رعایت نظم الفبایی در بالای نام کوچک آنها و با حروف درشت‌تر از متن آمده است. همچنین در تنظیم عناوین، کلمات "اب"، "ام"، "ابن"، "بنت" و از این قبیل را در مداخل حذف کرده و مستقیما به اسامی خاص افراد ارجاع می‌دهد.
 +
 
 +
در ذیل هر مدخل، تاریخ تولد و وفات به هجری و میلادی، شهرت، نسبت، کنیه، لقب، شرح کوتاهی از صاحب عنوان و مجموعه آثار وی ارائه می‌شود. در نهایت مآخذ مورد استفاده برای هر مدخل ذکر شده است.
 +
 
 +
تمرکز زرکلى در این کتاب بر اعلام عرب اعم از [[شیعه]] و [[اهل سنت|سنّى]] و مستشرقان است، البته شرح حال علماى شیعه [[ایران|ایرانى]] ساکن نجف، مانند [[آخوند خراسانی|آخوند خراسانى]] و [[میرزا محمدحسین نائینی|میرزا محمدحسین نائینى]]، در الاعلام آمده است.
 +
 
 +
==کتب مرتبط==
 +
برای «الاعلام» ذیل و تکمله‌های چندی به رشته تحریر درآمده که از آن جمله است:
 +
 
 +
*تتمة الاعلام للزرکلى، (شامل شرح حالهاى متوفیان بین ۱۳۵۵ ش. تا ۱۳۷۴ ش)، از محمد خیر رمضان یوسف، در دو جلد.
 +
*ذیل الاعلام، قاموس تراجم لأشهر الرّجال والنساء ...، از احمد العلاونه، در یک جلد.
 +
*اتمام الاعلام، ذیل‌ لکتاب الاعلام لخیرالدین الزرکلی، از محمدریاض المالح، در یک جلد.
  
 
==منابع==
 
==منابع==
* [http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pages/%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%85.aspx دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "الاعلام" از صمد اسماعيل‌زاده]، بازیابی: 1 مرداد 1392.
+
 
 +
*[http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pages/%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%85.aspx دائرةالمعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی، مدخل "الاعلام" از صمد اسماعيل‌زاده]، بازیابی: ۱ مرداد ۱۳۹۲.
 +
*[https://rch.ac.ir/article/Details/14558 "زرکلی"، دانشنامه جهان اسلام].
 +
*"الأعلام"، ویکی نور.
 +
 
 +
[[رده:منابع رجالی]]
 +
[[رده:دائرة المعارف ها]][[رده:سرگذشت نامه ها]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۸ ژانویهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۶:۳۳

الاعلام.jpg
نویسنده خیرالدین زرکلی
موضوع سرگذشتنامه‌ها/ کتابشناسی
زبان عربی
تعداد جلد ۱۱

کتاب «الأعلام؛ قاموس تراجم لأشهر الرّجال والنساء من العَرَب والمُستعربین والمُستشرقین»، تألیف خیرالدین زِرِکلی (۱۳۱۰-۱۳۹۶ ق) مورخ و ادیب معاصر سوری است. این کتاب دایرةالمعارفى حاوى زندگی‌نامه بیش از پانزده هزار شخصیت نامدار تاریخی با ذکر آثار آنان می‌باشد.

مؤلف

خیرالدین بن محمود زِرِکلى، مورخ، ادیب، شاعر و سیاستمدار در ۱۳۱۰ ق. در بیروت لبنان به دنیا آمد. زرکلى تحصیلاتش را در دانشکده علمانیه در بیروت به پایان برد و در همانجا به تدریس تاریخ و ادبیات عرب پرداخت.

وى سفرهاى زیادى به کشورهاى گوناگون مانند انگلستان، فرانسه، امریکا، یونان، ایتالیا، ترکیه، سوئیس و تونس کرد و نسخه هاى خطى درخور توجهى را گردآورد که حاصل آن، تأسیس دو کتابخانه بزرگ در قاهره و بیروت بود.

زرکلى، عالم لغوى، ادیب، شاعر، مورخ و از برجسته ترین شخصیتهاى علمى و ادبى جهان عرب بود و در مراکز علمى مختلفى از جمله المجمع العلمى العربى در دمشق، مجمع اللغة العربیه در قاهره و المجمع العلمى العراقى عضو بود. او سرانجام در ۱۳۹۶ ق/ ۱۹۷۶ م. در قاهره درگذشت و همانجا به خاک سپرده شد.

زرکلى آثار مهم و متعددى در زمینه ادبیات و تاریخ تألیف نمود؛ برخی آثار او علاوه بر «الأعلام» عبارتند از: دیوان اشعار؛ عامان فى عمان؛ ما رأیت و ما سمعت؛ الأمثال؛ حکمة الشعر و سحر البیان؛ معجم ما لیس فى المعاجم؛ القواعد العربیة.

معرفی کتاب

بى تردید آوازه زرکلى به سبب کتاب مشهور «الاعلام» اوست. وی از سال ۱۳۳۰ش/۱۹۱۲م. نگارش این اثر مهم را آغاز کرد و بیش از شصت سال به تصحیح و ویرایش آن مشغول بود. این کتاب دایرة المعارفى حاوى زندگینامه بیش از پانزده هزار شخصیت با ذکر آثار آنان است که با عباراتى شیوا و موجز آمده است.

زرکلی در مقدمه کتاب متذکر شده که چون گنجینه کتابخانه‌های عربی فاقد کتابی مشتمل بر شرح احوال مشاهیر مردان و زنان عرب، مستعرب و مستشرق بود، سعی در خلق اثری جامع داشت تا به ضبط نام این دسته از افراد، که سخنی از آنان در تاریخ از قدیم تا زمان تألیف آمده، مبادرت کند.

الاعلام از نظر جامعیت و سبک دایرة المعارفى ممتاز است و بسیارى از بزرگان علم و ادب آن را تمجید کرده اند، هرچند نواقص و اشکالاتى در آن وجود دارد، ازجمله اختصار بیش از حد مطالب و بى توجهى در بیان زندگینامه مشاهیر قدیم و جدید. زرکلی با توجه به نقدهاى صاحب نظران، کاستیهاى الاعلام را در کتابى به نام «الإعلام بِمَن لیس فى الأعلام» تهیه کرد، اما در اواخر عمرش تصمیم گرفت این مطالب را در خود کتاب الاعلام درج کند.

مؤلف در شرح حال صاحبان ترجمه، کمال ایجاز را رعایت نموده و حتى الامکان از داورى بى‌اساس و دخالت دادن استنباط و حب و بغض شخصى، پرهیز کرده است. بااین‌حال، قراینى بر موضع‌گیرى و جبهه گیرى او در باب اعیان شیعه و مشایخ تصوف، به‌خصوص رجال اقوامى که عرب زبان نبوده‌اند، گواهى مى‌دهد. این رفتار تبعیضى در حذف و وارد نکردن بسیارى از اعلام این حوزه‌ها، یا کوتاه آوردن عمدى شرح حال آن‌ها، تأثیر قطعى داشته است؛ به‌طورى که این معجم، در موارد مذکور، اصلا جوابگو یا محل وثوق نیست. بعید نیست که پناهنده شدن مؤلف به حجاز به هنگام تسلط فرانسویان بر سوریه و محکوم شدن او به اعدام، که منجر به تغییر تابعیت او و سپس نیل به مناصب عمده در دستگاه آل سعود عربستان شد، در این جهت‌گیرى‌ها مؤثر افتاده باشد. بااین‌همه، این اثر در تحقیقات اسلامى، از مراجع سودمند و پرارزشى است که استفاده از آن، سهل و جوابگوى عاجل و مستمر نیازهاى پژوهشى است.

محتوای کتاب

متن کتاب «الاعلام» از گونه فرهنگ زندگینامه‌ها در مراجع تلقی شده و چارچوب گزینش صاحب ترجمه در اثر مشتمل است بر افرادی که دارای منصب خلافت، امارت، وزارت و قضاوت بوده، که اثری درخور داشته‌اند، یا صاحب ریاست مذهبی، فن و حرفه‌ای بوده، یا در شعر جایگاهی احراز کرده و اسمی از وی در کتب نقل است، یا روایت بسیار از او نقل شده و دارای اصل و نسب بوده، یا ضرب‌المثل به او منتسب کنند. به‌ طور کلی، آن چنان که در مقدمه اثر آورده، ضابطه کلی گزینش صاحب ترجمه آن است که نام او بر زبان‌ها بوده و از وی سراغ بسیار گیرند.

زرکلى در مقدمه جلد اول، شیوه نگارش اثرش را بیان کرده که تنظیم مدخلهاى آن با رعایت تقدم تاریخ وفات، به صورت الفبایى نام اشخاص و نه اسم اشهر و نسب و لقب آنان، بوده است. تدوین متن بر اساس نام کوچک و سپس اسم پدر ملاک بوده، و در موارد مشابه که نام و نام پدر یکسان باشد، تاریخ وفات مبنای اولویت قرار گرفته است.

مهم‌ترین ویژگی «الاعلام» عبارت است از ارجاع شهرت یا لقب صاحب ترجمه به اسم کوچک او که شرح حال در ذیل آن ذکر شده است. بر این قرار، در این اثر به رفع این نقیصه که اعلام نه بر حسب شهرت و کنیه، بلکه بر حسب نام کوچک مرتب شده، پرداخته و ابداع نوینی را در سرگذشتنامه‌های عربی در اوایل قرن بیستم ظاهر می‌سازد.

ویژگی دیگر اثر این که، گاه اسم اشهر اشخاص بدون رعایت نظم الفبایی در بالای نام کوچک آنها و با حروف درشت‌تر از متن آمده است. همچنین در تنظیم عناوین، کلمات "اب"، "ام"، "ابن"، "بنت" و از این قبیل را در مداخل حذف کرده و مستقیما به اسامی خاص افراد ارجاع می‌دهد.

در ذیل هر مدخل، تاریخ تولد و وفات به هجری و میلادی، شهرت، نسبت، کنیه، لقب، شرح کوتاهی از صاحب عنوان و مجموعه آثار وی ارائه می‌شود. در نهایت مآخذ مورد استفاده برای هر مدخل ذکر شده است.

تمرکز زرکلى در این کتاب بر اعلام عرب اعم از شیعه و سنّى و مستشرقان است، البته شرح حال علماى شیعه ایرانى ساکن نجف، مانند آخوند خراسانى و میرزا محمدحسین نائینى، در الاعلام آمده است.

کتب مرتبط

برای «الاعلام» ذیل و تکمله‌های چندی به رشته تحریر درآمده که از آن جمله است:

  • تتمة الاعلام للزرکلى، (شامل شرح حالهاى متوفیان بین ۱۳۵۵ ش. تا ۱۳۷۴ ش)، از محمد خیر رمضان یوسف، در دو جلد.
  • ذیل الاعلام، قاموس تراجم لأشهر الرّجال والنساء ...، از احمد العلاونه، در یک جلد.
  • اتمام الاعلام، ذیل‌ لکتاب الاعلام لخیرالدین الزرکلی، از محمدریاض المالح، در یک جلد.

منابع