دعای هشتم صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش دوم)
پناه به خدا از بدی ها؛
وَ نَعُوذُ بِک أَنْ نَنْطَوِی عَلَی غِشِّ أَحَدٍ، وَ أَنْ نُعْجِبَ بِأَعْمَالِنَا، وَ نَمُدَّ فِی آمَالِنَا
وَ نَعُوذُ بِک مِنْ سُوءِ السَّرِیرَةِ، وَ احْتِقَارِ الصَّغِیرَةِ، وَ أَنْ یسْتَحْوِذَ عَلَینَا الشَّیطَانُ، أَوْ ینْکبَنَا الزَّمَانُ، أَوْ یتَهَضَّمَنَا السُّلْطَانُ
وَ نَعُوذُ بِک مِنْ تَنَاوُلِ الْإِسرَافِ، وَ مِنْ فِقْدَانِ الْکفَافِ
وَ نَعُوذُ بِک مِنْ شَمَاتَةِ الْأَعْدَاءِ، وَ مِنَ الْفَقْرِ إِلَی الْأَکفَاءِ، وَ مِنْ مَعِیشَةٍ فِی شِدَّةٍ، وَ مِیتَةٍ عَلَی غَیرِ عُدَّةٍ.
وَ نَعُوذُ بِک مِنَ الْحَسْرَةِ الْعُظْمَی، وَ الْمُصِیبَةِ الْکبْرَی، وَ أَشْقَی الشَّقَاءِ، وَ سُوءِ الْمَآبِ، وَ حِرْمَانِ الثَّوَابِ، وَ حُلُولِ الْعِقَابِ
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَعِذْنِی مِنْ کلِّ ذَلِک بِرَحْمَتِک وَ جَمِیعَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ، یا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
و پناه می‌بریم به تو از اینکه نیت داشته باشیم به کسی خیانت ورزیم و در کردارمان خودپسندی نماییم و آرزوهای خود را دور و دراز سازیم،
و به تو پناه می‌بریم از زشتی باطن و ناچیزشمردن گناه و از چیرگی شیطان در وجودمان و از اینکه روزگار ما را به سختی دراندازد، یا سلطان بر ما جور و ستم روا دارد،
و به تو پناه می‌بریم از آلوده‌شدن به اسراف و بلای تنگدستی
و به تو پناه می‌بریم از سرزنش دشمنان و نیازمندی به همنوعان و از زندگی در سختی و از مرگ ناگهانی و بدون توشه،
و به تو پناه می‌بریم از حسرت و اندوه بزرگ و مصیبت سترگ و از بدترین تیره‌بختی و از بدفرجامی و ناامیدی از ثواب و فرودآمدن عذاب.
بارخدایا بر محمّد و آلش درود فرست، و مرا از همه این امور در پناه رحمتت جای ده و نیز همه و مردان و زنان مومن را، ای مهربانترین مهربانان.
ترجمه آیتی
بار خدایا، به تو پناه مى بریم، از اینکه در دل خیال فریب کسى را بپروریم و از کردار خویش دستخوش خودپسندى شویم یا به آرزوهاى دور و دراز مبتلا گردیم.
بار خدایا، به تو پناه مى بریم از بدى باطن و حقیر شمردن گناهان خرد و از اینکه شیطان بر ما چیره شود یا روزگار ما را واژگون بخت گرداند یا پادشاه بر ما ستم ورزد.
بار خدایا، به تو پناه مى بریم از اسرافکارى و هم از بینوایى.
به تو پناه مى بریم از شادکامى دشمنان و نیازمند شدن به اقران و از تنگناى معیشت و از مردن بى آنکه ساز رفتن مهیا کرده باشیم.
بار خدایا، به تو پناه مى بریم از بزرگترین حسرت و گران ترین مصیبت و بدترین شوربختیها و بدسرانجامى و محروم شدن از ثواب آخرت و گرفتار شدن به عقاب روز رستخیز.
بار خدایا، بر محمد و خاندانش درود بفرست و به رحمت خویش مرا و همه مردان و زنان مومن را از آنچه گفته شد پناه ده، یا ارحم الراحمین.
ترجمه ارفع
و به تو پناه مى بریم از اینکه قصد خیانت به کسى داشته باشیم و به اعمال خویش مغرور شویم و آرزوهاى خود را طولانى کنیم.
و به تو پناه مى بریم از بدى باطن و کوچک شمردن گناهان کوچک و از اینکه شیطان بر ما مسلط شود و یا منکوب زمانه خویش گردیم و یا پادشاه بر ما ستم کند.
خداوندا به تو پناه مى بریم از افتادن در اسراف و از کف دادن کفاف و به اندازه خواستن.
و به تو پناه مى بریم از ملامت دشمنان و محتاج به مثل خود شدن و از زندگى با مشقت و از بى کس و یاور مردن.
الها به تو پناه مى بریم از حسرت بزرگ و مصیبت کبرى و بدبخت ترین نکبت ها و پایان بد و محروم ماندن از ثواب و وارد شدن در عقاب و عذاب.
پروردگارا بر محمد و آل محمد درود فرست و در تمام این موارد مرا و جمیع مومنین و مومنات را پناه بده به خاطر رحمتت ای مهربانترین مهربانان.
ترجمه استادولی
و به تو پناه مى آوریم از این که قصد ناراستى با کسى را در دل داریم، و به اعمالمان خودپسند گردیم، و آرزوهاى خود را دراز گردانیم.
و پناه مى آوریم به تو از زشتى باطن، و ناچیز شمردن گناه کوچک، و از این که شیطان بر ما چیره شود، یا زمانه ما را درهم کوبد، یا سلطان به ما ستم کند.
و پناه مى آوریم به تو از اسراف کارى، و نداشتن توشه لازم زندگى.
و پناه مى آوریم به تو از سرزنش دشمنان، و از نیازمندى به امثال خود، و از زندگانى در سختى و دشوارى، و مرگ بدون آمادگى.
و پناه مى آوریم به تو از حسرت بزرگ، و مصیبت سترگ، و بدترین بدبختى، و فرجام ناخوشایند، و محرومیت از پاداش، و فرارسیدن کیفر.
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و من و همه مردان و زنان با ایمان را به رحمت خود از همه اینها پناه ده، اى مهربان ترین مهربانان.
ترجمه الهی قمشه‌ای
و نیز به تو پناه مى بریم از آنکه در دل بگیریم که با کسى تغلب و مکر و دغل کنیم (و او را ارشاد نکنیم و فریب دهیم) و نیز به تو پناه مى بریم از آنکه در اعمال عجب (و غرور) خودبینى کنیم (و به اعمال ناقابل خود ببالیم و فخر و مباهات بر خلق کنیم و خود را بهتر از دیگران پنداریم) یا آنکه در آمال و آرزوهاى (باطل دنیاى دو روزه) خویش عمرى دراز بمانیم (و هیچ کار خیر براى آخرت انجام ندهیم تا مرگ فرارسد)
و باز به تو اى خدا پناه مى بریم از زشتى باطن) و حسن ظاهر مردم فریب) و از حقیر و کوچک شمردن گناهان صغیره) و بى موالاتى در آن گناهان که خود گناه کبیره خواهد بود و از مهلکات انسان است) و هم از احاطه و استیلاى شیطان بر ما و هم از آنکه فتنه و فساد روزگار به ما دست یابد و پناه مى بریم از آنکه سلطان و پادشاه وقت به ظلم و بیداد و خشم و غضب بر ما حکم راند.
و به تو اى خدا پناه مى بریم از آنکه به اسراف مال (و عیاشى در دنیا) پردازیم و پناه مى بریم که فاقد مقدار کفاف شویم (و به فقر و احتیاج به خلق مبتلا گردیم)
و به تو پناه مى بریم اى خدا از آنکه به شماتت دشمن گرفتار شویم و از آن که محتاج به امثال خود گردیم و از آنکه در معیشت سخت باشیم (و با زندگانى تلخ و روزگارى به سختى گذرانیم) در حالى که مهیا (براى سفر مرگ و به فکر زاد راه آخرت) نباشیم
و به تو پناه مى بریم اى خدا از حسرت و ندامت بزرگ (که آن سرمایه عمر از دست رفتن در غیر معرفت و طاعت خدا و تحصیل رضا و رضوان الهى است) و از مصیبت بزرگ (مرگ و غوغاى قیامت و هول محشر و بیم عذاب قهر الهى) و از بدترین شقاوت و بدبختیها و از منزلگاه بد هنگام رجوع (به عالم آخرت و بازگشت به مواطن ابد) و از محروم ماندن از ثواب (و پاداش نیکوى اعمال) و ورود مصیبت قهر و عقاب حق (به واسطه عصیان و گناهان مهلک جان)
پروردگارا درود و رحمت فرست بر محمد و آل پاکش و مرا از هر آنچه به درگاهت پناه بردم از همه این امور به رحمت و کرم نامنتهایت مرا و هم تمام مردان و زنان اهل ایمان را پناه بخش اى مهربانترین مهربانان عالم.
ترجمه سجادی
و پناه مى بریم به تو از اینکه قصد خیانت به کسى داشته باشیم و در کارهایمان خودپسند باشیم و آرزوهایمان را دراز کنیم.
و پناه مى بریم به تو از نیت بد و ناچیز شمردن گناه کوچک و اینکه شیطان بر ما دست یابد یا زمانه ما را دچار سختى نماید یا پادشاه به ما ستم کند.
و پناه مى بریم به تو از انجام اسراف و از نیافتن روزى کافى.
و پناه مى بریم به تو از سرزنش دشمنان و از نیازمندى به هم نوعان و از زندگى در سختى و از مرگ ناگهانى.
و پناه مى بریم به تو از حسرت بزرگ و بزرگ ترین مصیبت و بدترین تیره بختى و بدى سرنوشت و بى بهرگى از پاداش و فرود آمدن کیفر.
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و مرا و همه مردان و زنان با ایمان را به رحمتت از آنچه گفته شد پناه ده. اى مهربان ترین مهربانان.
ترجمه شعرانی
و پناه به تو مى بریم که قصد فریب کسى در دل گیریم یا بکارهاى خویش ببالیم و امیدهاى خود را دراز کنیم
پناه به تو مى بریم از سرشت بد و حقیر شمردن گناه کوچک و اینکه شیطان بر ما مستولى گردد یا زمانه ما را در سختى افکند یا سلطان بر ما ستم کند
پناه به تو مى بریم از زیاده روى و از نیافتن اندازه حاجت از معیشت
پناه به تو مى بریم از شادى دشمن و احتیاج باقران و زندگى در سختى و مرگ ناگهانى
پناه به تو مى بریم از دریغ و افسوس بزرگ و کارى که پشیمانى آرد و از اندوه عظیم و بدترین بدبختیها و سوء عاقبت و نومیدى از ثواب و فرود آمدن عقاب
خدایا درود بر محمد و آل او فرست و مرا و همه مردان و زنان مومن را از اینها در پناه خود حفظ کن برحمتک یا ارحم الراحمین.
ترجمه فولادوند
بار خدایا! پناه به تو مى بریم از اینکه در دل خیال گول زدن کسى را بپروریم و به عمل خود غره گردیم یا به آرزوهاى دور و دراز مبتلا شویم.
بار خدایا! به تو پناه مى جوییم از بدى باطن و ناچیز شمردن گناهان خرد و از اینکه شیطان بر ما چیره شود، یا روزگار ما را واژگون بخت گرداند، یا سلطان درباره ى ما ظلم روا دارد.
و پناه مى بریم به تو از مبادرت به ریخت و پاش بیجا و از نایافتن رزق به قدر کفاف،
و پناه به تو مى بریم از سرکوب دشمنان و نیاز به اقران و زیستن در سختى و مرگ بى آمادگى.
و پناه به تو مى بریم از بزرگترین حسرت و بالاترین مصیبت و بدبختى و بدفرجامى و نومیدى از ثواب و فرود آمدن عقاب.
بار خدایا! درود بر محمد و خاندان وى، و مرا و همه ى مردان و زنان با ایمان را از تمام این شرور، به رحمت خویش، پناه ده، اى مهربان ترین مهربانان!
ترجمه فیض الاسلام
و پناه مى بریم به تو از غش (خیانت و نمایاندن خلاف آنچه در درون است) با کسى را قصد کنیم (رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: هر که بخوابد و در دل او براى برادر مومنش غش باشد در خشم خدا خوابیده و تا به صبح چنین باشد، و اگر به این حال بمیرد بر غیر دین اسلام مرده، و هم آن حضرت صلى الله علیه و آله فرمود: من غش مسلما فى بیع او شراء فلیس منا یعنى هر که با مسلمانى در فروش و خرید غش نماید از ما نخواهد بود) و در کردارهامان خودپسند باشیم (حضرت صادق علیه السلام فرمود: خدا مى دانست که گناه براى مومن بهتر از عجب است، و اگر چنین نبود هیچگاه او را به گناه آزمایش نمى نمود) و آرزوهامان را دراز گردانیم
و پناه مى بریم به تو از بدى راز نهفته ى در دل (حضرت صادق علیه السلام فرمود: بنده اى نیست که خیر و نیکى را پنهان کند پس روزها مى گذرد تا اینکه خدا براى او خیرى آشکار سازد، و بنده اى نیست که بدى پوشیده نماید پس روزها مى گذرد تا اینکه خدا براى او شرى هویدا گرداند) و از کوچک شمردن گناه خرد (گناهى که در دین براى آن حد و مجازات واجب نگردیده، رسول خدا صلى الله علیه و آله به ابى ذر فرمود: به کوچکى گناه نگاه مکن، به کسى که او را معصیت و نافرمانى مى کنى نگاه کن) و از اینکه شیطان بر ما دست یابد، یا روزگار ما را بدبخت گرداند، یا پادشاه بر ما ستم نماید
و پناه مى بریم به تو از اقدام بر اسراف (صرف مال بیش از آنکه شرع و عقل جائز داند، رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: هر که در زندگى میانه رو باشد خدا روزى به او مى رساند و هر که زیاده روى کند خدا او را از روزى نومید گرداند، و حضرت صادق علیه السلام فرمود: میانه روى چیزى است که خدا آن را دوست دارد، و زیاده روى چیزى است که خدا آنرا دشمن دارد اگر چه، هسته ى خرما را دور اندازى، زیرا آن براى چیزى به کار آید و اگر چه نیمخورده ى آبى باشد که آشامیده اى، و ناگفته نماند: اسراف تنها در مال و دارائى نیست، بلکه قرار دادن هر چیز است در غیر جاى خود، چنانکه خداى تعالى قوم لوط را براى کار بیجا به اسراف وصف نموده «س ۷ ى ۸۱»: «بل انتم قوم مسرفون» یعنى شما گروهى اسراف کننده اید) و از نیافتن روزى به اندازه ى نیازمندى (که انسان را از درخواست از مردم بازداشته بى نیاز گرداند، حضرت امیرالمومنین علیه السلام فرمود: براى خلق خداى تعالى پاداشها و کیفرهاى فقر هست، و از جمله نشانه ى فقر هرگاه پاداش باشد آنست که داراى خلق نیکو باشد، و پروردگارش را اطاعت نماید، و از حال خود شکوه نکند، و خداى تعالى را سپاس گزارد، و از جمله ى نشانه ى فقر هرگاه کیفر باشد آنست که بدخلق باشد، و پروردگارش را نافرمانى کند، و شکوه ى بسیار نماید، و از مقدر شده به خشم آید)
و پناه مى بریم به تو از شماتت و شاد شدن دشمنان (از گرفتارى که به ما رخ مى دهد، از حضرت ایوب علیه السلام پرسیدند: از آنچه بر تو گذشت کدام سختتر بود؟ فرمود: شماتت دشمنان، حضرت صادق علیه السلام فرمود: هر که برادر خود «مومنى» را به مصیبت و اندوهى که به او رخ داده شماتت کند از دنیا نمى رود تا اینکه گرفتار شود) و از نیازمندى به مانندان خود (در نسب و حسب یعنى در نژاد و بزرگى، یا افراد مردم) و از زندگى در سختى، و از مردن بى ساز و سامان (تقوى و عمل صالح که توشه ى سفر مرگ است)
و پناه مى بریم به تو از بزرگترین تاسف و افسوس (در آخرت براى نداشتن اعمال صالحه در دنیا) و بزرگترین مصیبت و اندوه (در دین، از حضرت امیرالمومنین علیه السلام پرسیدند: سختترین مصیبتها کدام است؟ فرمود: مصیبت در دین) و بدترین بدبختى (دخول در آتش) و از بدى بازگشت (به دوزخ) و نومیدى از پاداش (بهشت) و رسیدن کیفر (در قیامت)
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و مرا و همه ى مردان و زنان با ایمان را به رحمتت (که هر چیز را فراگرفته) از آنچه گفته شد پناه ده اى مهربانترین مهربانان (حضرت امام محمد باقر علیه السلام فرمود: به خدا قسم بنده ى مومن در حاجت خود بر خداى عزوجل اصرار نمى کند جز آنکه خدا حاجتش را روا مى سازد، و حضرت امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: خداى عزوجل اصرار در درخواست بعضى از مردم را بر بعضى نمى پسندد و آن را براى خود دوست دارد، خداى عزوجل دوست دارد که از او سئوال کنند و آنچه نزد او است بخواهند).شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
۲۵. غشّ و خدعه
مسأله مکر و فریب و حیله و خدعه و به تعبیر روایات غشّ با مردم عملى است شیطانى و مورد نفرت حق، و جاذب لعنت و شقاوت براى مرتکب آن.
امام ششم((علیه السلام)) مى فرماید:
إنْ کانَ الْعَرْضُ عَلَى اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَقّاً فَالْمَکرُ لِماذا؟(۱)
اگر عرضه شدن تمام برنامه ها بر حضرت حق امرى مسلّم و حتمى است پس خدعه و حیله براى چیست؟
امام هشتم از پدرانش، از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) روایت مى کند که آنحضرت فرمود: از امین وحى شنیدم:
إنَّ الْمَکرَ وَالْخَدیعَةَ فِى النّارِ. ثُمَّ قالَ((صلى الله علیه وآله)): لَیسَ مِنّا مَنْ غَشَّ مُسْلِماً، وَ لَیسَ مِنّا مَنْ خانَ مُسْلِماً...:(۲)
مکر و خدعه و فریب و غشّ در آتش است. سپس رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) فرمود: از ما نیست هر کس مسلمانى را بفریبد، و از ما نیست هر کس به مسلمانى خیانت ورزد.
در منهیات رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) است:
مَنْ غَشَّ مُسْلِماً فى شِراءِ أوْ بَیع فَلَیسَ مِنّا، وَ یحْشَرُ یوْمَ الْقِیامَةِ مَعَ الْیهُودِ لإِنَّهُمْ أغشُّ الْخَلْقِ لِلْمُسْلَمینَ. وَ قالَ((علیه السلام)): مَنْ باتَ وَ فِى قَلْبِهِ غِشٌّ لأِخیهِ الْمُسْلِمِ باتَ فى سَخَطِ اللهِ وَ أصْبَحَ کذلِک حَتّى یتُوبَ:(۳)
هر کس در خرید یا فروش با مسلمانى خدعه کند از ما نیست، و در قیامت با یهود محشور مى شود، زیرا یهود خائن ترین مردم به مسلمانانند. و نیز فرمود: هر کس شب را بسر برد در حالى که در نیتش خدعه با مسلمان باشد، شب را در غضب حق بسر برده و همچنان صبح مى کند تا توبه نماید.
امیرالمؤمنین((علیه السلام)) فرمود:
اَلْمُؤْمِنُ لایغُشُّ أخاهُ، وَ لایخُونُهُ، وَ لایخْذُلُهُ، وَ لایتَّهِمُهُ، وَ لایقُولُ لَهُ إنّى بَرىءٌ مِنْک:(۴)
مومن با برادر دینى خدعه نمى کند، به او خیانت نمىورزد، وى را بى یارى نمى گذارد، به او تهمت نمى زند، و از روى برائت و بیزارى نمى جوید.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "بحار"ج۷۵، ص۲۸۴.
۲. "بحار"ج۷۵، ص۲۸۴.
۳. "بحار"ج۷۵، ص۲۸۴ ۲۸۵.
۴. "بحار"ج۷۵، ص۲۸۴ ۲۸۵.
۲۶. عُجب در عمل
عجب بنا به فرموده اهل لغت، به معناى خودپسندى، خودبرتربینى، تکبّر، و از خود راضى بودن است.
همین حالت زشت است که گروهى را در جوامع عزیز بى جهت کرد و نفاق و دوئیت و بدبینى و جنگها و برترى نژاد را بر جامعه انسانى تحمیل نمود.
انسانِ از خود راضى، به چیزى و به کسى رحم نمى کند و میل دارد انسانها در همه شئون به او تعظیم کرده و برده او باشند، و اگر تسلیم خواسته هاى وى نگردند به اشدّ مجازات محکوم شوند.
انسان به نژاد و رنگ و علم و عمل و هنر خود نباید عُجب بورزد، بلکه باید در پیشگاه حضرت محبوب در هر شأنى که هست متواضع باشد، تا به اندازه استعداد و لیاقتش مورد ستایش و مدح حضرت حق قرار گیرد و یا اولیاء الهى از او به نیکى یاد کنند.
قرآن مجید مى فرماید:
«ألَمْ تَرَ إلَى الَّذینَ یزَکونَ أنْفُسَهُمْ بَلِ اللهُ یزَکى مَنْ یشاءُ وَ لا یظْلَمُونَ فَتیلا»:(۱)
آیا ندیدى آنهایى را که خودستانى مى کنند، واى خدا هر کس را بخواهد ستایش مى کند و کمترین ستمى به آنها نخواهد شد.
«هُوَ أعْلَمُ بِکمْ إذْ أنْشَأکمْ مِنَ الأْرْضِ وَ إذْ أنْتُمْ أجِنَّةٌ فى بُطُونِ اُمَّهاتِکمْ فَلا تُزَکوا أنْفُسَکمْ هُوَ أعْلَمُ بِمَنِ اتَّقى»:(۲)
خداوند به شما بندگان آگاهتر است، آنگاه که شما را از خاک زمین آفریده و زمانى در رحم مادرانتان جنین بودید، پس اى خاکیان ضعیف خودستایى مکنید، او که آفریننده شماست به حال هر کس که اهل تقواست داناتر است.
راستى چه معنا دارد که انسان خاکى خودش یا عمل نیکش را بزرگ و شایسته به حساب آورد و به آن شادى و خوشحالى کند، و خود یا کارش را به رخ مردم بکشد. ما که یک زمانى خاک، سپس نطفه، آنگاه جنین و پس از چندى طفل خردسال و پس از آن داراى جسمى معمولى، و روزى هم به خاک گور مى رویم چه جاى عُجب و خوپسندى داریم؟
البته خوشحالى از عمل از باب شکر و توفیقى که رفیق راه شده، از نظر قواعد شرعى مانعى ندارد. باید مواظبت کرد که کار انسان به عُجب نکشد، عُجبى که زمینه تحقّق هرگونه ظلم به مردم و پایمال کردن حقوق انسانهاست.
اسحاق بن عمّار مى گوید: حضرت صادق((علیه السلام)) مى فرماید: عابدى نزد عالمى رفت، عالم به او گفت: نمازت چگونه است؟ گفت: از مثل منى درباره عبادتش مى پرسند؟ من سالهاست خدا را عبادت مى کنم، گفت: گریه ات چگونه است؟ گفت: به اندازه اى که اشکم بر چهره ام مى ریزد، عالم گفت: اگر خنده مى کردى و خائف و ترسناک از عاقبت بودى، بهتر از این بود که گریه کنى و به آن فخر بفروشى، که کوشش و سعى فخر فروش به جایى نمى رسد!(۳)
امام صادق((علیه السلام)) فرمود:
مَنْ دَخَلَهُ الْعُجْبُ هَلَک:(۴)
عجب بر هر کس وارد شود هلاک مى گردد.
علامه مجلسى مى فرماید: مراد از هلاکت، استحقاق عذاب الهى است.
از حضرت باقر یا امام صادق((علیهما السلام)) روایت شده: دو نفر وارده مسجد شدند، یکى عابد و دیگرى فاسق، سپس هر دو از مسجد خارج شدند در حالى که فاسقْ صدّیق، و عابدْ فاسق شده بود. این بدین علت بود که عابد در عبادتش اهل فخر و خودپسندى گشت، و فاسق بر گناهش دچار پشیمانى شد و از حضرت حق طلب مغفرت نمود.(۵)
خداوند به داود((علیه السلام)) خطاب کرد:
یا داوُودُ بَشِّرِ الْمُذْنِبینَ، وَ أنْذِرِ الصِّدّیقینَ. قالَ: کیفَ اُبَشِّرُ الْمُذْنِبینَ وَاُنْذِرُ الصِّدّیقینَ؟! قالَ: یا داوُودُ بَشِّرِ الْمُذْنِبینَ أنّى أقْبَلُ التَّوْبَةَ، وَ أعْفُو عَنِ الذَّنْبِ، وَ اُنْذِرِ الصِّدّیقینَ ألاّیعْجَبُوا بِأعْمالِهِمْ فَإنَّهُ لَیسَ عَبْدٌ أنْصَبُهُ لِلْحِسابِ إلاّ هَلَک:(۶)
اى داود، گناهکاران بشارت بده، و صدّیقین را بترسان. عرضه داشت: چگونه آلودگان را بشارت دهم و پاکان را بترسانم؟ خطاب رسید: به گنهکاران بشارت قبول توبه بده و اینکه از معاصى آنان عفو مى کنم، و پاکان را بگو به اعمال خود عُجب نورزند، که احدى نیست که برایش میزان اعمال بپا کنم مگر اینکه هلاک گردد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. نساء، ۴۹.
۲. نجم، ۳۲.
۳. "کافى"ج۲، ص۳۱۳ و ۳۱۴.
۴. "بحار" ج۷۲، ص۳۰۹ و ۳۱۲.
۵. "کافى"ج۲، ص۳۱۳ و ۳۱۴.
۶. "بحار" ج۷۲، ص۳۰۹ و ۳۱۲.
معناى جمله این است که خوبیها و شکر انسان با نعمتى از نعمتهاى حق برابرى نمى کند، اگر بخواهند نعمتها را با عبادات و نیکیها بسنجند براى کسى چیزى باقى نمى ماند.
امیرالمؤمنین((علیه السلام)) در جملاتى بسیار زیبا و پرمعنا مى فرماید:
اَلْعُجْبُ هَلاک، وَ الصَّبْرُ مِلاک:(۱)
عُجب هلاکت، و صبر ملاک نجات است.
لا وَحْدَةَ وَ لا وَحْشَةَ أوْحَشُ مِنَ الْعُجْبِ:(۲)
تنهایى و وحشتى وحشتناک تر از عُجب نیست.
سَیئَةٌ تَسُوءُک خَیرٌ عِنْدَاللهِ مِنْ حسنَة تُعْجِبُک:(۳)
آن بدى که تو را بدحال کند و بیازارد، در پیشگاه خدا بهتر است از حسنه اى که تو را به عُجب آورد.
اى پسر در جهل ماندى تا ابد *** چون ندانستى ز اسرار صمد
رد کنى مرد خدا را در جهان *** لاجرم گیرد به مرگت این لسان
واى بر آنکس که او را رد کند *** بیخ اسرار دل خود را کند
اى ز نادانىّ خود حیران شده *** همچو گمراهان سرگردان شده
حیف اوقاتى که داراى در جهان *** مى روى زینجا به صد حسرت بدان
تو یقین که دوست را نشناختى *** زان جهت نقد تنت درباختى
این جهان بهر تو پیدا آمده *** واندر او صد شور و غوغا آمده
دیده معنى تو دارى درنگر *** تا شوى واقف ز حالات بشر
صورت خیرالبشر همراه توست *** عرش اعظم نیز منزلگاه توست
اندر این عالم وجود کاملى *** بلکه بهتر از جمیع حاملى
تو دُر دریاى سرّ داورى *** بلکه روشن تر ز شمع خاورى
تو به دنیا بهر کارى آمدى *** اندر او مقصود یارى آمدى
این جهان بشناس و رو از وى برون *** تا نیفتى اندر این غرقاب خون
۲۷-۳۷. یازده مسأله خطرناک
الهى، به تو پناه مى برم از اینکه مرا دچار آرزوهاى طولانى گردانى، آرزوهایى که جز حایل شدن بین من و حق، و به فراموشى دادن آخرت سودى ندارد.
خداوندا، به تو پناه مى آورم از بدى نهفته در درون، که عبارت از سوء نیت نسبت به مردم، یا خیال گناه، یا سیئات اخلاقى باشد.
خدایا، پناه به تو از کوچک شمردن گناه صغیره، و از دست یافتن شیطان بر امورم، یا روزگارى که عامل بدبختى است، و از ستم سلطان ستمکار و از اقدام بر اسراف، و از نیافتن رزق و روزى به اندازه کفاف.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "بحار" ج۷۲، ص۳۱۵.
۲. "بحار" ج۷۲، ص۳۱۵.
۳. "بحار" ج۷۲، ص۳۱۶.
الهى، به تو پناه مى برم از شماتت دشمنان به وقتى که رنج و مصیبتى از باب آزمایش به من برسد، و از نیازمندى به کسى که مانند خودم مى باشد، و از زندگى در سختى.
۳۸. مرگ بدون توشه اخروى
مرگ ابتداى جهان آخرت است، کسى که در دنیا اهل ایمان و تقوا و عمل صالح و اخلاق حسنه بوده، در حقیقت توشه جهان دیگر را فراهم آورده و مرگ براى او به فرموده رسول خدا تحفه الهى است.(۱) اما کسى که به فرمان خدا نبوده و از انبیاء الهى اطاعت ننموده و آراسته به اخلاق حسنه و تقوا نشده و کار خیرى انجام نداده، دستش خالى و به هنگام حرکت به سوى آخرت بى توشه است.
اگر در آیات قرآن در رابطه با قیامت که بیش از هزار آیه است دقت نمایید، مسأله زاد و توشه و راحله براى جهان دیگر را در آن آیات خواهید دید.
بابى مستقل در روایات و اخبار تنظیم شده تحت عنوان: استعداد و آمادگى براى موت که در آن باب نیز به واقعیات مربوط به قیامت اشاره شده. من فکر مى کنم این جمله و جملات پایانى دعا نیاز به شرح و تفسیر نداشته باشد، زیرا توضیح و تفسیر دعاهاى بعد تا پایان "صحیفه" همه و همه ارشاد به سوى توشه آخرت است.
در این مرحله به ذکر مسائلى مختصر قناعت مى کنم و شرح این داستان با عظمت را به دعاهاى بعد احاله مى دهم.
قیلَ لأِمیرِالْمُؤْمِنینَ((علیه السلام)): مَا الاِْسْتِعدادُ لِلْمَوْتِ؟ قالَ: أداءُ الْفَرائِضِ، وَاجْتِنابُ الْمَحارِم، وَ الاِْشْتِمالُ عَلَى الْمَکارِمِ، ثُمَّ لایبالى أوَقَعَ عَلَى الْمَوْتِ أمْ وَقَعَ الْمَوْتُ عَلَیهِ، وَ اللهِ ما یبالِى ابْنُ أبى طالِب أوْقَعَ عَلَى الْمَوْتِ أمْ وَقَعَ الْمَوْتُ عَلَیهِ:(۲)
به امیرالمؤمنین((علیه السلام)) گفتند: استعداد براى موت چیست؟ فرمود: اداى واجبات (شرعى، اخلاقى، عملى، مالى، حقوقى) دورى از محرمات (عملى، اخلاقى، اجتماعى، حقوقى) و دارا بودن حسنات و مکارم اخلاقى. سپس باکى نیست که او سراغ مرگ برود یا مرگ سراغ او آید. به خدا قسم پسر ابى طالب را از مرگ باک نیست که او سراغ مرگ رود یا مرگ سراغ او آید.
از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) سؤال شد:
أىُّ الْمُؤْمِنینَ أکیسُ؟ قالَ: أکثَرُهُمْ ذِکراً لِلْمَوتِ وَ أشَدَّهُمْ لَهُ اسْتِعْداداً:(۳)
کدام یک از مؤمنین زرنگ تر و بافراست تر است؟ فرمود: آن که زیاد از موت یاد مى کند و آمادگى بیشترى براى سفر آخرت دارد.
به حضرت سجّاد((علیه السلام)) گفته شد:
ما خَیرٌ ما یمُوتُ عَلَیهِ الْعَبْدُ؟ قالَ: أنْ یکونَ قَدْ فَرَغَ مِنْ أبْنِیتِهِ وَ دُورِهِ وَ قُصورِهِ. قیلَ: وَ کیفَ ذلِک؟ قالَ: أنْ یکونَ مِنْ ذُنُوبِهِ تائِباً وَ عَلَى الْخَیراتِ مُقیماً، یرِدُ عَلَى اللهِ حَبیباً کریماً:(۴)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "محجّة البیضاء"، ج۸، باب موت.
۲. "بحار" ج۷۱، ص۲۶۳.
۳. "بحار"ج۷۱، ص۲۶۷.
۴. "بحار"ج۷۱، ص۲۶۷.
بهترین حالى که عبد بر ان مى میرد چیست؟ فرمود: فراغت بال از ساختمان و خانه و قصر. عرضه داشتن: چگونه؟ فرمود: از گناهان با توبه درآمده باشد، و بر خیرات پابرجایى حاصل نموده باشد، در این صورت با محبوبیت و کرامت با خداوند وارد مى شود.
قالَ النَّبِىُّ((صلى الله علیه وآله)): مَنْ ماتَ وَ لَمْ یتْرُک دِرْهَماً وَ لادیناراً لَمْ یدْخُلِ الْجَنَّةَ أغْنى مِنْهُ:(۱)
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) فرمود: کسى که بمیرد و درهم و دینارى از خود بجاى نگذارد (کنایه از اینکه اضافه مالش را با خدا معامله کرده باشد) ثروتمندتر از او وارد بهشت نمى شود.
مگر نظر به رخ خوب دوست باز کنید *** به هر دو کون درِ دیده را فراز کنید
دهد اگر مه من گوش بر فسانه عشق *** حکایت غم هجران من دراز کنید
به محفلى که ز حد رفته اعتبار رقیب *** بهانه اى که توان کرد گریه ساز کنید
به لذّت نفسى عاشقى برابر نیست *** هزار عمر اگر صرف عیش و ساز کنید
چه سود از اینکه گشوده است کعبه درها *** درى که بسته به من بخت بدفراز کنید
نگویم از غم عشق بتان بپرهیزید *** از آنکه نیست به دل رحمش احتراز کنید
حکایت غم عاشق که اى خوشا غم او *** مباد عرضه به نامحرمان راز کنید
۳۹-۴۴. شش مسأله خطرناک دیگر
الهى، به تو پناه مى برم از بزرگترین حسرت که حسرت روز قیامت است به خاطر خالى بودن دست از اعمال صالحه و اخلاق حسنه و خیرات و مبرّات، و از بزرگترین مصیبت که مصیبت در دین است، و از بدترین بدبختى که افتادن در آتش جهنّم است، و از بدى بازگشت، و نومیدى از ثواب، و رسیدن به کیفر و عذاب.
الهى، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و مرا و همه مردان و زنان با ایمان را به رحمتت پناه ده، اى مهربانترین مهربانان.
فقیر درگاهت: حسین انصاریان
۱/۱۰/۱۳۶۹ برابر با ۴ جمادى الثانى ۱۴۱۱
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "بحار"ج۷۱، ص۲۶۷.
شرح صحیفه (قهپایی)
«و نعوذ بک من ان ننطوى على غش احد».
انطوى: انفعال من الطویه، و هى النیه و الضمیر. اى: نضمر.
و الغش- بالکسر-: الخیانه.
یعنى: و پناه مى جویم به تو از آنکه در خاطر بگذرانیم خیانت کسى را- یعنى مسلمانى را.
«و ان نعجب باعمالنا».
«نعجب» على بناء المفعول. فى الصحاح: قد اعجب فلان بنفسه، فهو معجب برایه و بنفسه، و الاسم: العجب- بالضم.
قال الشهید فى قواعده: العجب استعظام العابد عبادته. و هذا معصیه. و ما قدر العباده بالنسبه الى اقل نعمه من نعم الله تعالى؟! و کذا استعظام العالم علمه، و کل مطیع طاعته، حتى ینسب ذلک الى التکبر. و الفرق بینه و بین الریاء ان الریاء مقارن للعباده، و العجب متاخر عنها. فتفسد بالریاء لا بالعجب.
(یعنى:) و پناه مى برم به تو از اینکه معجب شویم به کردارهاى خود.
و خلاصه ى کلام شیخ شهید آن است که: «حقیقت عجب عبارت است از آنکه عابد عبادت خود را عظیم شمارد. و این نوع معصیت است. و چه قدر دارد عبادت بندگان در جنب کمترین نعمتى از نعمتهاى پروردگار- تعالى نعماوه؟! یعنى هیچ قدرى ندارد. و همچنین عالم اگر علم خود را عظیم داند. و بالجمله هر مطیعى که طاعت خود را بزرگ شمرد تا آنکه نسبت داده شود او را به تکبر. و فرق میانه ى عجب و ریا آن است که ریا مقارن عبادت مى باشد و عجب بعد از اتیان به عبادت. پس عبادت به ریا فاسد مى شود نه به عجب».
و صفت عجب و خودبینى از ام صفات ذمیمه است. و ابلیس لعین از جهت عجب در دام شقاوت ابدى افتاد. و هر دعوى و لاف که از گریبان هستى او برزد، سرمایه ى او همین صفت بود. لاجرم سرگشتگان وادى غفلت را از این راه به چاه ادبار مى اندازد و صفت عجب و خودبینى را در نظر ایشان آراسته مى سازد تا به واسطه ى خود دیدن از حق پرستیدن باز مانند.
مرد معجب ز اهل دین نبود هیچ خودبین خداى بین نبود
«و نمد فى آمالنا».
یقال: مده فى غیه، اى: امهله و طول له.
و الامال: جمع الامل.
(یعنى:) و پناه مى برم از آنکه فروگذاریم یا به دور و دراز بکشانیم امیدهاى خود را.
چرا که طول امل رذیله اى است که موجب فراموشى از آخرت است. چنانچه در نهج البلاغه ى مکرم واقع است که:
«ان اخوف ما اخاف علیکم اثنان: اتباع الهوى و طول الامل. فاما اتباع الهوى فیصد عن الحق. و اما طول الامل فینسى الاخره».
یعنى: به درستى که ترسناکترین چیزى که مى ترسم بر شما از عقوبت آن، دو چیز است، یکى پیروى هواست و دیگر درازى امید در امور مرغوبه ى دنیویه. پس اما پیروى هوا، پس باز مى دارد بنده را از حق. و اما درازى امید، پس فراموش مى گرداند سراى آخرت را.
«و نعوذ بک من سوء السریره و احتقار الصغیره».
یعنى: و پناه مى جویم به تو از بد بودن باطن و از حقیر داشتن گناه کوچک.
«و ان یستحوذ علینا الشیطان».
(اى:) ان یغلبنا و یستولى علینا. قال ابن الاثیر فى نهایته: استحوذ علیهم الشیطان، اى: استولى علیهم. و هذه اللفظه احد ما جاء على الاصل من غیر اعلال- کاستصوب و استروح و استجوب و استنوق- خارجه عن اخواتها نحو: استقال و استقام. و المصدر المسبوک من لفظه ان و معمولها مفعول الفعل، اى «نعوذ».
یعنى: پناه مى جویم به تو از استیلا و غلبه کردن شیطان بر ما.
«او ینکبنا الزمان».
النکبه: واحد نکبات الدهر. یقال: اصابته نکبه.
(یعنى:) یا بى دولت سازد ما را زمانه.
«او یتهضمنا السلطان».
هضمه حقه و اهتضمه: ظلمه. و تهضمه مثله.
(یعنى:) یا ستم کند به ما پادشاه.
«و نعوذ بک من تناول الاسراف».
و پناه مى جویم به تو از اسراف- یعنى بى اندازه خرج کردن.
«و من فقدان الکفاف».
الکفاف- بفتح الکاف و کسرها- من الرزق: القوت، و هو ما کف عن الناس، اى: اغنى. و فى الحدیث: «اللهم اجعل رزق آل محمد کفافا». قاله فى الصحاح.
(یعنى:) و از نایافتن کفاف- یعنى آن مقدار از قوت که بازدارد ما را از طلب و معیشت ما را بس باشد.
«و نعوذ بک من شماته الاعداء، و من الفقر الى الاکفاء».
الشماته- بفتح السین-: الفرح ببلیه العدو.
و الاکفاء: جمع الکفو، و هو الترب و المثل و النظیر.
(یعنى:) و پناه مى جوییم به تو از مکروهى که باعث خرمى و شادى دشمنان شود و از چیزى که موجب احتیاج به اقران و اکفاء و امثال و همسران خود بوده باشد.
«و من معیشه فى شده و میته على غیر عده».
المیته بالکسر: حاله من الموت، و بالفتح: للمره. و قد روى بهما. اى: على غیر اقتناء ما یدخر لما بعد الموت.
(یعنى:) و از زیستن در سختى و بى چیزى، و از مردن بر بى برگى. یعنى چیزى ذخیره نکرده باشیم به جهت نشئه ى آخرت از اعمال صالحه.
«و نعوذ بک من الحسره العظمى و المصیبه الکبرى».
(یعنى:) و پناه مى گیریم به تو از بزرگترین حسرتها که آن حسرت روز جزاست، و از مصیبت کبرا که آن مصیبت روز آخرت است.
«و اشقى الشقاء، و سوء الماب و حرمان الثواب، و حلول العقاب».
الشقى و الشقاء هو ضد السعید و السعاده. یقال. اشقاه الله تعالى فهو شقى بین الشقوه. اشقى الشقاوه هو شقاء الاخره لا شقاء الدنیا.
و الماب: المرجع. من: آب یووب اوبا و ایابا، اى: رجع.
و الثواب: جزاء الطاعات. و العقاب: العقوبه.
(یعنى:) و پناه مى جوییم به تو از بدترین شقاوتها- که آن شقاوت اخروى است- و از بازگشت بد- که آن دوزخ است- و از محرومى ثواب و پاداش روز جزا و فرود آمدن عقوبت اخروى.
«اللهم صل على محمد و آله. و اعذنى من کل ذلک برحمتک و جمیع المومنین و المومنات، یا ارحم الراحمین».
بارخدایا، رحمت فرست بر محمد و آل او. و پناه ده مرا از جمیع آن چیزهایى که مذکور شد، و جمیع مردان مومن و زنان مومنه را، به رحمت شامله ى خود، اى بخشاینده ترین بخشایندگان.
شرح صحیفه (مدرسی)
شرح:
پناه مى بریم ما به سوى تو از اینکه پنهان نمائیم ما بر خیانت کسى و اینکه خودپسندى نمائیم در عملهاى ما و بکشیم ما در آرزوهاى خود و این صفات سه گانه از مهلکات است و اما عجب در اعمال موجب تباهى و فساد عملست چنانچه در دعاى مکارم عرض نموده و لا تفسد عبادتى بالعجب لکن این عجب دو نحو است یا قبل از عمل یا بعد از عمل اما قبل از عمل ظاهرا مثل ریاء است و مفسد عمل اما بعد از عمل ظاهر و اقوى آن است که مفسد عمل نشود اگر چه به واسطه ى این صفت رذیله ثواب عمل یا محو شود یا ناقص.
و اما در قلب گذراندن خیانت مسلم دلیل بر حرمت آن نیست و آنچه ادله مساعدت نماید ذات خیانت یعنى فعل نه قصد فعل، و اما طول آرزو شبهه ى نیست که حرام نیست اگر چه انحطاط رتبه را موجب مى شود، و شعبه ى است از حب دنیا.
اللغه:
استحواذ: مستولى شدن و مسلط شدن.
نکب: خوار و ذلیل شدن.
تهضم: ستم و ظلم نمودن.
سریره: از سر و پنهانى و مراد در اینجا قلب است.
شرح:
یعنى پناه مى برم من به تو از بدى قلب و حقیر دانستن گناه صغیره را و از اینکه غالب و مسلط شود بر ما شیطان یا خوار نماید ما را روزگار یا اینکه ستم و ظلم نماید ما را سلطان.
تنبیه:
بدانکه غالب برکات یا اذیات که نازل شود بر انسان از بدى قلب است اگر انسان متصف به بدى قلب باشد چه شداید بر او مترتب شود چنان که در ضد او ضد گمان حقیر آن است که غناء و فقر عزت و ذلت دنیا و آخرت صحت عبادت و فناء آن همه مترتب بر بدى قلب است و خوبى آن اسئل الله ان یصلح قلوبنا.
ارشاد: امام نسبت خوارى و ذلت را به زمان داد از روى مجاز است زمان را مدخلیت در امرى نیست بلکه انسان مرتکب بعضى از امورات شود و آن سبب شود بعضى از اذیات و آلام بر او واقع شود چون در آن زمان واقع شود نسبت آن اذیات به آن زمان دهند مجازا چنانچه حضرت صادق آل محمد این مطلب را بیان فرمود در رد کسیکه خدمت حضرت داخل شده بود و عرض نمود: چه روز بدى بود امروز.
اللغه:
اسراف: تجاوز از حد نمودن.
تناول: اخذ نمودن و گرفتن.
کفاف: از کف یعنى مقدار مالى که کفایت او نماید.
اکفاء: جمع کفوء یعنى مقابل و همسر.
میته: مردن.
عده: یعنى ذخیره و اسباب.
شرح:
یعنى پناه مى برم من به تو از جاى آوردن اسراف و از نبودن کفاف، و پناه مى برم به تو از شماتت دشمنان و حاجت داشتن به همسران و از زندگانى در شدت و مردن بر غیر ذخیره و اسباب.
توضیح:
اسراف در شریعت مسلمانان حرمت او معلوم است و غالب مردم بر او مبتلاء و بر ایشان مخفى و مشتبه، حضرت امیرالمومنین باصبغ بن نباته فرمودند که: اسراف آن است که انسان بخورد چیزى که صلاحیت خوردن آن نداشته باشد و بپوشد چیزى را که صلاحیت پوشیدن آن نداشته باشد و نکاح نماید زنى را که صلاح آن نداشته باشد.
و در بعضى از روایات وارد است که اسراف آن است که خرما را بخورد و هسته ى او را دور بیندازد، و در کتب فقهاء در باب حجر گویند:
سفیه محجور است و مراد ایشان به سفیه آنست که بى اندازه خرج نماید پس گوئیم غالب ناس مسرف و سفیه هستند مثلا مناسب شان ایشان آنست که نان و پنیر بخورد اگر بخواهد خرما هم به او ضم نماید مسرفست یا اینکه چائى بخورد یا اینکه مناسب او این است که زن مناسب خود بگیرد به مهر ده قرآن اگر بخواهد زنى بگیرد دوازده قرآن مهر بدهد مسرف است و همچنین سایر جزئیات البته انسان لازم است که فعل حرام نکند.
سفیه محجور است و مراد ایشان به سفیه آنست که بى اندازه خرج نماید پس گوئیم غالب ناس مسرف و سفیه هستند مثلا مناسب شان ایشان آنست که نان و پنیر بخورد اگر بخواهد خرما هم به او ضم نماید مسرفست یا اینکه چائى بخورد یا اینکه مناسب او این است که زن مناسب خود بگیرد به مهر ده قرآن اگر بخواهد زنى بگیرد دوازده قرآن مهر بدهد مسرف است و همچنین سایر جزئیات البته انسان لازم است که فعل حرام نکند.
اللغه:
حسرت: اندوه و حزن.
شقاوت: بدبخت بودن.
مآب: مرجع و بازگشت.
حلول: نزول.
شرح:
پناه مى برم من به تو از اندوه بزرگ و مصیبت بزرگ از بدبختى بدترین بدبختى و بدى مرجع و محروم شدن ثواب و نزول عقاب این همه امور از بدى حال انسان است در قیامت، قیامت که شود انسان مذنب عملهاى حسنه که نموده است در دنیا در نامه ى دیگرى مى بیند مثلا دارد در روایت که اگر کسى غیبت دیگرى نماید حسنات خود را در نامه ى دیگرى و عقوبات او را در نامه ى خود بیند زیرا که عقوبات او را در نامه ى او نویسند.
اى خداى من رحمت بفرست بر محمد و آل او و پناه بده تو مرا از همه ى اینها و تمام مومنان را به مهربانى خود اى مهربانتر از هر مهربانى انسب در مقام ذکر نمودن روایت مکارم الاخلاق است.
در مکارم الاخلاق طبرسى به سند خود از عبدالله بن مسعود، روایت مى نماید گفت عبدالله بن مسعود: داخل شدم من و با پنج نفر از اصحاب ما بر حضرت ختمى مآب صلى الله علیه و آله روزى زمانى بود که مبتلا بودیم به قحط و غلا چهار ماه بود که دست ما نمى رسید مگر به آب و شیر و برگ درخت، عرض نمودیم: یا رسول الله تا چه مقدار بایست ما مبتلا باشیم به این گرسنگى شدید؟ فرمودند: از این بلیه نجات نخواهید یافت مادامى که زنده هستید پس شکر و ثناء خالق خود نمائید زیرا که من تلاوت نمودم کتابى را که خداى عزوجل بر من نازل نموده است و بر کسى که پیش از من بوده است و ندیدم در آن کتاب که کسى داخل بهشت شود مگر کسانى که صبر کننده باشند یابن مسعود خداى عزوجل مى فرماید: «انما یوفى الصابرون اجرهم بغیر حساب، اولئک یجزون الغرفه بما صبروا، انى جزیتهم الیوم بما صبروا انهم هم الفائزون».
و خداى عزوجل مى فرماید: جزاى صبرکنندگان بهشت عنبر سرشت است و مر ایشان را به واسطه ى صبر ایشان دو اجر داده مى شود، مى فرماید خداى تبارک و تعالى آیا گمان مى کنید شما داخل بهشت مى شوید و حال آنکه نرسیده است به شما مثل چیزهائیکه رسیده است گذشتگان شما از بدى و ضرر البته خواهم امتحان نمود من شما را به اندکى از ترس و گرسنگى و نقصان در اموال و انفس و ثمرات و مژده بده صبرکنندگان را، عرض نمودیم: یا رسول الله کیانند صبرکنندگان؟ فرمود: کسانى هستند که صبر مى کنند بر طاعت خدا و از معصیت او، و کسانى هستند که کسب حلال مى نمایند و اسراف نمى نمایند در معیشت و خرج خود و زیاده از حاجت خودشان را از براى خداى خود صدقه دهند، پس ایشان رستگار شدند و به مطلب خود رسیدند.
اى پسر مسعود: صفت ایشانست فروتنى و وقار و سکینه و تفکر در امر خالق، ایشان خوش خلقند و عادلند و تعلیم نمایند بندگان خدا را و عبرت گیرندگان هستند و تدبر و تفکر در امور خود نمایند و پرهیزگارانند و احسان به مردم نمایند، از کارهاى مشقت اجتناب نمایند دوستى و دشمنى ایشان از براى خدا است و امانت را به صاحب او رد نمایند در حکم عدل و انصاف نمایند اداء شهادت نمایند اهل حق را اعانت نمایند، و از اهل معصیت اجتناب کنند، کسى که بر ایشان ظلم کند عفو کنند.
اى پسر مسعود: اگر مبتلا شوند صبر کنند، اگر نعمت بر ایشان رسد شکر خداى نمایند اگر حکم کنند حکم به عدل کنند و اگر سخن بگویند، دروغ نگویند و اگر عهد کنند وفاء کنند، و اگر بدى نمایند استغفار کنند و اگر احسان نمایند شاد شوند اگر نادانها به ایشان سخن گویند گفتارى کنند که سلامت ایشان باشد، و اگر بلغو و لعب بگذرند و مرور نمایند مرور نمایند مرور نمایند به نحو بزرگى و آقائى، ایشان کسانى هستند که شب را زنده دارند از براى سجده ى معبود و ایستادن نزد خداى ودود، و ایشان کسانى هستند که در حق بندگان خدا جز خوبى نگویند.
اى پسر مسعود: کسى که خدا شرح صدر او داده در اسلام پس او بر نورى است از خداى خود زیرا که نور خدا اگر در قلب کسى واقع شود آن قلب باز شود و گشاده شود.
پس عرض شد خدمت حضرت ختمى مآب صلى الله علیه و آله: آیا این صفت و این شخص او را علامتى هست؟ فرمودند: بلى بى میل بودن به دنیا و میل به آخرت داشتن پیش از اینکه بمیرد اسباب مردن از براى خود مهیا نماید پس کسى که زاهد است در دنیا آرزوى او در دنیا اندک است و دنیا را از براى اهل او گذاشته است.
اى پسر مسعود: خداى عزوجل مى فرماید: خواهیم شما را امتحان نمود که کدامیک از شما عمل او خوب است یعنى کدامیک از شما زاهدتر هستید زیرا که دنیا خانه ى فریب و خدعه است و خانه ى کسى است که او را خانه نباشد و از براى دنیا جمع نماید کسى که او را عقل نباشد زیرا که احمق ترین مردم کسى است که طلب دنیا نماید.
خداى عزوجل مى فرماید: بدانید اى اولاد آدم زندگانى دنیا نیست مگر لهو و لعب و زینت و فخر بهم دیگر نمودن در اموال و انفس و اولاد، دنیا مثل و نمونه ى او مثل بارانى است که در زمین بارید و گیاه از او روید زارع را خوش آید از آن گیاه، چندى نگذرد که زرد و ضایع شود و خشک شود باد او را پراکنده و متفرق نماید و در آخرت عذاب شدید است.
خداى عزوجل مى فرماید: و اتیناه یعنى زهد در دنیا فرمود خداى تبارک و تعالى به موسى بن عمران: یا موسى هیچ زینتى ننموده اند زینت کنندگان خوبتر در نزد من از زینت زهد.
یا موسى: اگر فقر و درویشى به جانب تو توجه نمود بگو خوش آمده است صفت خوبان و ابرار و اگر توانگرى به سوى تو آمد بگو معصیت نمودم که تعجیل در عقوبت او شده.
اى پسر مسعود: خداى عزوجل مى فرماید: اگر نه خوف آن بود که تمام مردمان یک ملت شوند هر آینه مى گردانیدیم از براى کسانى که کافر به خدا شدند سقف خانهاى ایشان را از نقره و نردبان خانهاى ایشان و درهاى خانهاى ایشان را از طلا اینها همه متاع دنیا است آخرت نزد خداى عزوجل مال پرهیزگاران است.
و مى فرماید خداى عزوجل که: هر که میل دنیا دارد ما نیز بر او دنیا مى دهیم، بعد او را به طریق ذلت و خوارى در جهنم داخل خواهیم نمود کسى که میل آخرت دارد و از براى خود به مقدار وسع خود سعى نماید و او ایمان نیز دارد ایشان سعى و زحمت و رنج ایشان نزد خداى ایشان محبوب و پسندیده است.
اى پسر مسعود: هر که شوق بهشت دارد تعجیل نماید در کار خوب هر که از آتش ترسد ترک شهوات و لذات نماید، هر که منتظر مردن است اجتناب لذات نماید، هر که در دنیا زاهد شده است مصیبت دنیویه بر او آسان خواهد شد.
اى پسر مسعود: خداى عزوجل فرموده است: زینت داده شده است از براى مردمان دوست داشتن شهوات از زنان و اولاد و مالهاى جمع شده از طلا و نقره و اسبان نشاندار و چهارپایان و زرع اینها اسباب زندگانى دنیا است، خدا نزد او است بازگشت نیکوئى.
اى پسر مسعود: خداى عزوجل اختیار نمود موسى بن عمران را به سخن گفتن و مناجات نمودن دیده مى شد سبزى علف از شکم او از زیادتى ضعف و لاغرى، سئوال ننمود از خداى خود وقتیکه تکیه به دیوارى نموده بوده است مگر اینکه طعامى بخورد از گرسنگى.
اى پسر مسعود: اگر خواهى خبر دهم به تو از حکایت نوح پیغمبر که دو هزار سال مگر پنجاه سال در این مدت داخل صبح مى شد مى گفت تا شب نخواهم رسید، و داخل شب مى شد مى گفت صبح نخواهم نمود لباس او از موى بود و طعام او از جو.
اگر مى خواهى خبر دهم به تو از امر داود که خلیفه ى خدا در زمین بود لباس او از موى و طعام او از جو و مردم را اطعام مى نمود به شتر و قربانى چون شب او را فرومى گرفت دو دست مبارک خود به گردن خود مى بست و شد مى نمود به همین حال ایستاده بود نماز مى خواند تا داخل صبح مى شد.
اگر مى خواهى خبر دهم به تو امر ابراهیم که خلیل و دوست خدا بود لباس او از پشم بود و طعام او جو بود.
اگر مى خواهى خبر دهم به تو از امر یحیى؟ بود لباس او از لیف خرما و برگ درخت میل مى فرمود.
اگر مى خواهى خبر دهم به تو از امر عیسى بن مریم که امر او عجب است مى فرمود: ادام و خورش من گرسنگى است پیراهن من خوف و ترسیدن است و لباس من پشم است و دابه ى من دو پاى من است و چراغ من در شب ماه است گرم شدن من در زمستان آفتاب است میوه و ریحان من علفهاى زمین است که حیوانات و وحشیان مى خورند شب مى نمایم و از جهت من چیزى نیست و داخل در صبح مى شوم و از براى من چیزى نیست یعنى مال ندارم، و نیست در روى زمین از من غنى و مال دارتر.
اى پسر مسعود: همه ى این پیغمبران که گفتم دشمن مى داشتند چیزى را که خدا دشمن مى داشت، حقیر مى داشتند چیزى را که خدا حقیر مى داشت و زاهد بودند چیزى را که خدا زاهد بود در او خداى عزوجل ثناء نموده است در محکم کتاب خود در حق نوح فرموده است: «انه کان عبدا شکورا»، و در حق ابراهیم فرموده است: «اتخذ الله ابراهیم خلیلا»، و در حق داود فرمود: «انا جعلناک خلیفه فى الارض»، و در حق موسى فرمود: «و کلم الله موسى تکلیما»، و فرمود: در حق او نیز و قربناه نجیا و در حق یحیى فرموده است: و آتیناه الحکم صبیا و در حق عیسى بن مریم فرموده است: «یا عیسى بن مریم اذکر نعمتى علیک و على و‌الدتک اذ ایدتک بروح القدس تکلم الناس فى المهد و کهلا» تا آخر آیه،
و در مدح و ثناء پیغمبران خود فرموده: «انهم کانوا یسارعون فى الخیرات و یدعوننا رغبا و رهبا و کانوا لنا خاشعین»، همه این امور که از پیغمبران به روز و ظهور نمود از براى آن بود که خداى عزوجل ایشان را ترساند و ایشان نیز ترسیدند از فرموده ى خداى عزوجل: «ان جهنم لموعدهم اجمعین لها سبعه ابواب لکل باب منهم جزء مقسوم، و فرمود: خداى عزوجل «و جىء بالنبیین و الشهداء و قضى بینهم بالحق و هم لا یظلمون».
یعنى آورده شود پیغمبران و گواهان و حکم کرده شود میان ایشان به حق و ایشان ستم کرده نشوند.
اى پسر مسعود: آتش را خداى عزوجل خلقت نمود از براى کسانى که معصیت او نمایند و بهشت را از براى کسانى که اطاعت او نمایند بر تو است اى پسر مسعود زهد تحصیل کردن زیرا که زهد چیزى است که خداى عزوجل به او فخر نماید به ملائکه خود و به جانب تو توجه نماید و رحمت نماید بر تو ملک جبار.
اى پسر مسعود: زود است که بعد از من مردمانى آیند که طعام خوب خورند به رنگهاى مختلفه و سوار شوند به اسبهاى خوب، خود را زینت نمایند مثل زینت زن از براى شوهر خود، زنان آن زمان مثل مردان بیرون آیند هیئت ایشان مثل هیئت پادشاهان جورکننده است ایشان منافقین امت من هستند در آخر زمان، مى آشامند خمر را و بازى کنند با کعب، تارک جماعت هستند نماز عشاء را در خواب هستند و نماز عشاء را به جاى نیاورند مفرط هستند در نماز صبح خداى عزوجل فرمود: «فخلف من بعدهم خلف اضاعوا الصلوه و اتبعوا الشهوات فسوف یلقون غیا»، یعنى گذشتگان گذاشتند اولادى را که نماز خدا را ضایع نمودند و تابع هوا و شهوات خود شدند زود خواهد رسید به ایشان که جزاى عقوبت داده شود.
اى پسر مسعود: مثل آن جماعتى که در آخر زمان آیند مثل دلفى است که شکوفه ى او خوب و خوش هیئت و طعم او تلخ باشد کلام آن جماعت کلام حکمت است و عمل ایشان دردى است که او را دواء نباشد «افلا یتدبرون القرآن ام على قلوب اقفالها».
اى پسر مسعود: چه فائده است در لذت و نعمت دنیا و حال آنکه غفلت دارند از امر آخرت، ایشان خانها بنا کنند و قصرها محکم سازند و مساجد خود زینت کنند به طلا، نیست همه آنها مگر دنیا، بر دنیا معتکف هستند اعتماد ایشان به دنیا است خدایان ایشان شکم ایشان است خداى عالم در ذم ایشان مى فرماید: آیا بنا مى کنید بر هر موضع بلند علامتى براى تفرج و تماشاى مردم، بازى مى کنید به بنیان بدون آنکه شما را به آن بنا حاجت باشد فراهم مى آورید شما از براى خود حوضها و دریاچه ها گویا همیشه شما در دنیا هستید خواهید باقى ماند اگر بر مردم سخت گرفتید سخت گیرى کردید در حالتى که متکبران هستید، بترسید از خداى و اطاعت او نمائید خداى عزوجل مى فرماید:
«افرایت من اتخذ الهه هواه» الى قوله «افلا تذکرون» نیست این شخص مگر منافق، خواهش خود را دین خود قرار داد و شکم خود را خداى خود هر چه میل دارد از حلال و حرام از او امتناع ندارد قال الله تعالى: «و فرحوا بالحیوه الدنیا و ما الحیوه الدنیا فى الاخره الا متاع».
اى پسر مسعود: مشورت ایشان با زنان ایشان است، شرف و بزرگى ایشان در اهم و دنانیر ایشان است، همت ایشان شکم ایشان است ایشان شریرترین اشرار هستند، فتنه با ایشان هست و به سوى ایشان بازگشت نماید فتنه.
اى پسر مسعود: مى فرماید خداى عزوجل: آیا دیدى و دانستى که اگر نعمت بدهم ایشان را به نعمت متطاوله پس بیاید به ایشان آنچه که وعده داده شده اند به ایشان دفع نکند نعمت ایشان عذاب ایشان را در قیامت.
اى پسر مسعود: بدنهاى ایشان سیر شوند و قلبهاى آنها خشوع ندارد.
اى پسر مسعود: اسلام ظاهر شده است در حالت غربت زود است که برگردد به حالت غربت چنانچه روز اول چنان بوده است پس خوشا حال غربا پس اگر یکى از اعقاب و اولاد تو درک آن زمان نماید در مجلس اهل آن زمان داخل نشود تشییع جنازه ى ایشان ننماید عیادت مریض ایشان ننماید زیرا که ایشان طریقه شان طریقه ى شماست و اظهار نمایند به آنچه شما اظهار مى نمائید یعنى شهادتین لکن افعال ایشان مخالف افعال شما است پس ایشان به ملت من نخواهند بود ایشان از من نیستند و من از ایشان نیستم.
نترس اى پسر مسعود غیر از خدا کسى را زیرا که خداى عزوجل مى فرماید:
«اینما تکونوا یدرککم الموت و لو کنتم فى بروج مشیده».
مى فرماید: خداى عزوجل یاد کن روزى را که گویند مردان منافق و زنان منافقات مر کسانى را که اهل ایمان است روى شما به جانب ما کنید تا بگیریم روشنى از نور صورت شما که از صراط بگذریم گفته شود به ایشان که: باز گردید به عقب یعنى رجوع به دنیا کنید پس بجوئید روشنى را در آنجا پس زده شود ما بین مومنان و منافقان دیوار بلند مثل سور شهر مر آن را درى باشد که مومنان در آن درآیند اندرون آن در که مومنان در آن باشد رحمت باشد زیرا که نزدیک بهشت باشد بیرون آن که منافقان در او باشد از نزد او عذاب باشد زیرا که نزدیک دوزخ باشد منافقان چون بازنگردند و رجوع ننمایند و نور نبینند و دیوار ما بین خود و مومنان بینند از بیرون در مومنان را به کمال فرح و شادى به سمت بهشت روانه مى شوند بخوانند منافقان با تضرع و زارى مومنان را آیا نبودیم ما با شما در دنیا مثل شما نماز و روزه و مناکحه و مشاوره مى نمودیم؟ مومنان گویند: چنین بود لکن شما خود را هلاک نمودید، و منتظر بودید که بر مومنان مصیبت وارد آید و شک نمودید در نبوت پیغمبر و آرزوى دور و دراز داشتید تا اینکه مرگ بر شما وارد آمد فریب شما را به خدا یعنى خدا حلیم است و کریم است و عذاب شما نکند پس امروز از شما اى منافقان قبول نکنند چیزى که فداى خود کنید از آتش و نه از کسانى که کافر شدند جاى شما و ایشان آتش است آتش سزاوارتر است به شما بد بازگشتى است آتش.
اى پسر مسعود: بر ایشان باد لعنت خدا از جانب من و از جانب تمام پیغمبران مرسل و ملائکه ى مقرب، بر ایشان باد غضب خدا خدا با ایشان معامله حسنه نکند در دنیا و آخرت خداى عزوجل مى فرماید: لعن کرده شدند آنان که کافر شدند از اولاد یعقوب (ع) بر زبان داود (ع) که حضرت داود بر ایشان نفرین کرد این لعن سبب او آن بود که نافرمانى کردند، و تعدى نمودند از حدود خدا، بودند که نهى نمى کردند بعضى از ایشان مر بعضى را جاى مى آوردند او را چه بدکارى ایشان جاى مى آوردند، مى بینى تو بسیارى را که دوستى مى کنند با کافران چه بد چیزى فرستادند پیش از جهت خود، سخط و غضب خدا باد بر ایشان در جهنم ایشان همیشه هستند اگر ایمان به خدا و رسول او و آنچه بر رسول او نازل شد مى آوردند هر آینه با کافران دوستى نمى نمودند لکن بسیارى از ایشان خارج هستند از دائره ى ایمان.
اى پسر مسعود: ایشان آشکار و اظهار نمایند حرص فاحش را و حسد خود اظهار نمایند و قطع رحم کنند از خیر و خوبى اجتناب و نفرت دارند خداى عزوجل مى فرماید: کسانى که عهد من شکستند از بعد بستن آن و قطع نمودند چیزى را که خداى امر به وصل نمود و در روى زمین فساد نمودند بر ایشان باد لعنت و بدى در آخرت.
مى فرماید خداى عزوجل: مثل کسانى که تورات را برداشتند، بعد عمل ننمودند مثل حمارى است که بار نمایند بر او کتب علمیه را.
اى پسر مسعود: خواهد بر امت زمانى آمد که صبر کننده خود مثل اینکه بر کف خود آتش گرفته باشد اگر قوت گرگ دارى در آن زمان سالم هستى و گرنه گرگ تو را مى خورد.
اى پسر مسعود: خواهد بر امت زمانى آمد که صبرکننده خود مثل اینکه بر کف خود آتش گرفته باشد، اگر قوت گرگ دارى در آن زمان سالم هستى و گرنه گرگ تو را مى خورد.
اى پسر مسعود: علماى ایشان و فقهاى ایشان خیانت کنندگان هستند، بدان و آگاه باش که ایشان فجره هستند اشرار خلق خدا هستند خود ایشان و تابعان ایشان و هر که در نزد ایشان بیاید و از ایشان چیزى اخذ نماید و ایشان را دوست داشته باشد و با ایشان مجالست نماید، و با ایشان مشورت نماید خواهد از اشرار خلق خدا بود و خداى آنها را داخل آتش نماید در حالتى که گنگ و لال و کور باشند جاى ایشان جهنم است هر وقت که آتش ساکن شود بیفزائیم ما بر ایشان آتش سوزان را و چون پوستهاى آنها پخته و برشته شود پوست دیگرى تبدیل مى نمائیم که تا آنکه بچشند عذاب را، وقتى که آنها را در جهنم اندازند شنیده شود از جهنم نعره ى، چنان جهنم به جوش و خروش آید که نزدیک است که از غضب پارچه پارچه شود.
هرگاه اهل جهنم اراده نمایند از شدت غم و حزن و اندوه که از جهنم بیرون آیند یعنى فرار نمایند آنها را برگردانند به آتش و به آنها گفته شود که بچشید عذاب سخت سوزان را چنان در جهنم نعره نمایند مثل نعره ى حمار و کسى به فریاد آنها نرسد ایشان ادعاء نمایند که بر دین من هستند و بر سنت من و بر طریقه ى من هستند و بر شریعت من هستند آنها از من بیزارانند و من از آنها بیزارم.
اى پسر مسعود: با ایشان در میان مردم مجالست نکن و در بازار با ایشان معامله نکن اگر راه را گم نمودند ارشاد ایشان نکن اگر تشنه شوند ایشان را آب نده زیرا که خداى عزوجل مى فرماید: هر که دنیا و زینت او را مى خواهد مى دهیم او را دنیا و دنیاى او را ناقص نمى کنیم لکن او را بهره و حظ و نصیب در آخرت نیست هر که قصد او زراعت دنیا است ما مى دهیم لکن او را نصیب بهشت نیست.
اى پسر مسعود: چه قدر مبتلا شده اند امت من، ما بین این علماء عداوت و دشمنى و نزاعست ایشان گمراه کنندگان این امت هستند در دنیا، ایشان قسم به آن کسى که مرا به راستى فرستاده البته خداى عزوجل ایشان را به زمین فرو برد و ایشان را مسخ نموده به صورت سگ و خوک.
ابن مسعود گوید: پس پیغمبر گریست و ما نیز گریه نمودیم از براى گریه ى او عرض نمودیم: یا رسول الله سبب گریه ى شما چیست؟ فرمود: از براى رحمت و مهربانى بر اشقیاى امت زیرا که خداى عزوجل مى فرماید: اگر ببینى تو اى احمد وقتى که ایشان فزع و جزع نمایند فرارى ایشان را نیست از هر جانب ایشان از جاى نزدیک و سهل یعنى علما و فقها را.
اى پسر مسعود: هر که علم آموزد و قصد او از آن دنیا باشد و اختیار نماید او حب و دوستى دنیا و زینت او را مستوجب خواهد شد غضب و سخط خدا را و خواهد در طبقه ى آخر آتش جاى او شد با جماعت یهود و نصارى که کتاب خدا را دور انداختند خداى عزوجل در صفت این جماعت است که مى فرماید: بعد از اینکه آمد ایشان را چیزى که مى شناخته اند او را در گذشته کافر شده به او پس لعنت خدا وارد آید بر کافران.
اى پسر مسعود: هر که علم یاد بگیرد عمل به او ننماید روز قیامت خواهد کور محشور شد، هر که علم یاد گیرد و غرض او ریاء و سمعه باشد و به علم خود قصد دنیا نماید خداى عزوجل برکت از او ببرد و امر دنیا بر او ضیق شود او را خداى تعالى بر نفس خودش واگذار نماید پس خواهد هلاک شد خداى عزوجل مى فرماید : هر که آرزوى ملاقات ما را دارد البته خواهد عمل صالح به جاى آورد و در بندگى نمودن از براى ما دیگرى را شریک ننماید.
اى پسر مسعود: البته همنشینان خود را خوبان قرار بده برادران خود را اتقیا و زهاد بگردان زیرا که خداى تعالى مى فرماید: در روز قیامت دوستان در آن روز بعضى با بعضى دشمن هستند مگر متقیان و پرهیزگاران.
اى پسر مسعود: ایشان خوب را بد مى دانند و بد را خوب در آن وقت پرده بر قلب ایشان کشند نمى باشد در ایشان شاهد به حق و قائم به عدل خداى مى فرماید: بوده باشید شهادت دهنده به حق و صدق و اقامه کننده ى به عدل و انصاف شهادت بدهید از براى خدا اگر چه بر ضرر شما باشد و بر پدر و مادر شما و بر اقارب شما باشد.
اى پسر مسعود: برترى نمایند به احسان و اموال خود خداى تعالى مى فرماید: نیست از براى کسى در نزد او حق نعمت و احسان مگر طلب ذات عزوجل، زود است که راضى بشود.
اى پسر مسعود: بر تو است ترسیدن از خداى تعالى و اداء واجبات او زیرا که فرموده است خداى عزوجل: او هست اهل تقوى و او است اهل مغفرت، و فرموده است: خداى عالم راضى است از ایشان و ایشان راضى هستند از خدا این صفت از براى کسى است که از خداى خود بترسد.
اى پسر مسعود: ترک نما علمى را که تو را منفعت ندهد و جاى آور عملى را که تو را منفعت مى دهد زیرا که خداى عزوجل مى فرماید: از براى هر مردى از مومنان در روز قیامت عملى است که او را توانگر نماید.
اى پسر مسعود: دور نما از خود ترک نمودن طاعت و جاى آوردن از براى دوستى و مهربانى بر اهل و اقارب خود زیرا که خداى عالم مى فرماید: بترسید از خداى خود، بترسید روزى را که نه کفایت نماید پدر از پسر و نه پسر از پدر وعده خدا حق است پس مغرور ننماید تو را زندگانى دنیا و مغرور نشوید به خدا که خدا کریم است و رحیم است.
اى پسر مسعود: بترس از دنیا و لذت و شهوات و زینت او و از خوردن حرام و از طلا و نقره و اسبان و زنان و اولاد و مالهاى جمع شده از طلا و نقره و چهارپایان و زراعت اینها متاع و لذت دنیوى است و آنچه نزد خدا است خوبتر از اینها است بگوى بر ایشان: آیا خبر بدهم به شما به خوبتر از اینها از براى کسانى که از خدا بترسند بهشت عنبر سرشت است در او همیشه هستند و زنان پاک و پاکیزه مر ایشان را است و خشنودى خداى تعالى با ایشان است خداى عزوجل بصیر است به بندگان.
اى پسر مسعود: وقتى که تلاوت قرآن مى نمائى، به آیه ى امر و یا نهى که رسیدى او را مکرر تلاوت نما از روى تدبر و تفکر و اعتبار غفلت از این مطلب ننما زیرا که نهى دلالت کند بر ترک معاصى، و امر او دلالت کند بر عمل خوب و نیکو، زیرا که خداى عزوجل مى فرماید: پس چگونه حال آنها خواهد بود وقتیکه جمع نمائیم ما ایشان را در روزى که شک در او نیست هر نفسى جزاء داده شود آنچه را که کسب نموده است.
اى پسر مسعود: معصیت را حقیر و کوچک مدان و از گناهان کبیره اجتناب نما زیرا که بنده در روز قیامت وقتى که نظر به معصیت خود نماید مى ریزد دو چشم او خون و چرک، مى فرماید خداى عزوجل: روزى که مى بیند هر کسى چیزى را که جاى آورده است از بدى آرزو مى نماید، اى خوب بود که باشد ما بین خود و بین آن معصیت و بدى زمان دورى فاصله مى شد.
اى پسر مسعود: اگر به تو گفته شود که از خدا بترس اوقات تو تلخ نشود و در غضب نیائى، زیرا که خداى عزوجل مى فرماید: که اگر گفته شود به منافق که از خدا بترس وادارد او را عزت و غرور و تکبر به معصیت کردن.
اى پسر مسعود: آرزوى خود کوتاه نما اگر داخل صبح شدى بگو داخل شب نخواهم شد و اگر داخل در شب شدى بگو صبح نمى کنم عزم داشته باش به جدائى از دنیا و دوست داشته باش لقاى خدا را به دنیاید تو را ملاقات خدا زیرا که خدا دوست دارد کسى را که لقاى او را دوست داشته باشد و بد دارد کسى را که لقاى او را بد داشته باشد.
اى پسر مسعود: غرس اشجار ننما، نهرهاى آب جارى نکن خانهاى خود مزین به طلا ننما و باغ و بستان فراهم ننما زیرا که خداى عزوجل مى فرماید: مشغول نموده است شما را کثرت اموال.
اى پسر مسعود: قسم به آن کسى که مرا براستى فرستاده بیاید بر مردمان زمانیکه حلال بدانند شراب را و اسم او را نبیذ گذارند، بر آنها باد لعنت خدا و ملائکه و تمام مردم، من از ایشان بیزارم و ایشان از من بیزار.
اى پسر مسعود: زناکننده به مادر خود در نزد خداى عزوجل آسانتر است از داخل شدن به ریا به قدر یکدانه گندم، هر که شراب بیاشامد اگر چه کم باشد و یا زیاد او اشد است نزد خداى عزوجل از خوردن ربا زیرا که شراب کلید هر شرى است ، شراب خورندگان ظلم کننده اند خوبان را، و تصدیق کننده اند فجار را و فسقه را، حق نزد آنها باطل است و باطل نزدشان حق، همه ى این امور از براى دنیا است، و ایشان مى دانند که بر حق نیستند لکن شیطان از براى آنها زینت داده اعمال آنها را، پس ایشان را مانع شده است از راه راست، ایشان نخواهند هدایت یافت، و راضى شده اند به زندگانى دنیا و مطمئن به او شده اند کسانى که از آیات توحید و نبوت ما غافلند جاى ایشان آتش خواهد بود به واسطه ى آن چیزى که کسب نموده اند.
اى پسر مسعود: هر که اعراض نماید از ذکر من و از ذکر دار آخرت مى گردانم شیطان را همنشین و قرین او ایشان مردمان را منع نمایند از راه راست گمان ایشان آن است که رسیده اند به راه راست وقتیکه بیاید نزد ما گوید به قرین خود اى کاش ما بین من و تو نهایت دورى بود چه بد قرین و هم نشینى هستى تو.
اى پسر مسعود: عیب و استهزاء نمایند به کسانى که اطاعت مى نمایند و فرائض خداى تعالى را جاى آورند خداوند تبارک و تعالى مى فرماید: گرفتید شما اى منافقین و کافران مومنان را سخریه کردید تا وقتیکه شما را از یاد کردن فراموش گردانیده بودید شما از آنها که بر حال ایشان مى خندیدند.
اى پسر مسعود: به ترس از مستى معصیت زیرا که از براى معصیت مستى هست مثل مستى شراب بلکه او اشد است مستیش خداوند عالم مى فرماید: کر و لال و کور هستند پس ایشان برنمى گردند به دنیا، و مى فرماید خداى تبارک و تعالى به درستیکه ما گردانیدیم آن چیزى را که بر زمین است از معادن و نباتات و حیوانات زینت و آرایش است مر اهل زمین را تا بیازمائیم کدام از ایشان نیکوتر است از روى کردار به درستى که ما گردانیدیم آن چیزى را که بر روى زمین است از کوه و درخت و بناهاى زمین هموار یعنى این عمارتها خراب خواهد شد.
اى پسر مسعود: دنیا ملعون است و کسى که در او است ملعونست و ملعون است کسى که طلب او نماید و او را دوست داشته باشد و خود را از براى او نصب نموده است تصدیق همه ى اینها در کتاب خدا است هر چه در دنیا است فانى خواهد بود، غیر از ذات ذوالجلال کسى باقى نمى ماند، و مى فرماید: هر شىء هالک خواهد بود مگر وجه او.
اى پسر مسعود: اگر عملى نمائى او را از براى خداى جاى آور خالصا لله زیرا که خداى عزوجل قبول نمى نماید عملى را مگر اینکه آن عمل خالص باشد زیرا که مى فرماید: نیست از براى کسى در نزد او که جزا داده شود مگر اینکه در عمل و نعمت خود طلب ذات پروردگار نماید زود است که راضى شود.
اى پسر مسعود: ترک نما نعمت دنیا و خوردن دنیا و شیرینى دنیا و گرمى دنیا و سردى دنیا و نرمى او و خوبى او نفس خود را صبر بده از او زیرا که از همه اینها خواهند سئوال نمود خداى تعالى مى فرماید: البته سئوال کرده خواهید شد از نعمتهاى دنیا پس مشغول نسازد تو را دنیا، و شهوات او زیرا که خداى عزوجل مى فرماید: آیا گمان مى نمائید که ما شما را عبث خلق نمودیم و به جانب ما نخواهید آمد.
اى پسر مسعود: اگر عمل نیکى نمودى و در آن عمل غیر خداى تعالى در نظر تو باشد پس امید ثواب از خداى تعالى نداشته باش زیرا که خداى تعالى از براى مثل این عمل در روز قیامت میزان نصب نکند.
اى پسر مسعود: اگر مردمان تو را مدح و ثنا کنند بگویند تو در روز صائم هستى و در شب قائم و حال آنکه تو در این صفت نیستى پس شاد نشو به واسطه ى این مطلب اعتقاد نکنند آن کسانى که خوشحال شوند به سبب عملهائى که جاى آورند و دوست دارند آنکه ثناء و مدح شوند به عملهائى که جاى نیاوردند و اعتقاد نکن اى پیغمبر صلى الله علیه و آله ایشان را که رستگارند و نجات از آتش دارند از براى آنها است عذاب دردناک.
اى پسر مسعود: کارهاى نیکو و عملهاى خوب زیاد به جاى آور زیرا که بدکار و نیکوکار هر دو نادم و تاسف خورند در روز قیامت بدکار تاسف او آن است که چرا عمل خوب جاى نیاوردم و نیکوکار تاسف او آن است که چرا کم و اندک به جاى آوردم تصدیق این مطلب در کلام خدا است «فلا اقسم بالنفس اللوامه».
اى پسر مسعود: معصیت خود را مقدم ننما و توبه ى آن را موخر بلکه توبه ى خود را مقدم بر معصیت خود نما زیرا که خدا مى فرماید: در کتاب خود: بل یرید الانسان لیفجر امامه دور نما خود را از اینکه سنت و طریقت جاى آورى که بدعت باشد زیرا که هر که سنت جاى آورد و دیگرى نیز عمل آورد بر او مى رسد عقوبت کسى که او را عمل نماید خداى عالم مى فرماید: مى نویسیم ما آنچه که انسان پیش فرستاده است و آثارى که گذاشته اند، و مى فرماید خدا: خبر داده شود انسان در روز قیامت به کار گذشته و آینده.
اى پسر مسعود: اعتماد منما به دنیا و اطمینان به او نداشته باش اندک زمانى است که از او مفارقت خواهى نمود زیرا که خداى عزوجل فرموده است: پس بیرون مى بریم ما ایشان را از باغ و بستان و چشمه و زراعت و نخلستان و شکوفه ى آن درختان نرم لطیف و نازک بوده است.
اى پسر مسعود: یادآور و متذکر شو اقوام گذشته و پادشاهان سلف را که خداى تعالى خبر دهد از ایشان و مى فرماید: «و عاد و ثمود و اصحاب الرس و قرونا بین ذلک کثیرا».
اى پسر مسعود: معصیت را ترک نما آشکار و پنهان بزرگ و کوچک زیرا که خداى عزوجل هر جا باشى تو را مى بیند پس اجتناب نما از معصیت او.
اى پسر مسعود: از خدا بترس در همه حالات که او با تو است در همه ى حالات.
اى پسر مسعود: شیطان را دشمن داشته باش زیرا که خداى تبارک و تعالى از او خبر دهد که آن لعین مى گوید که: انسان را خواهم از راه بیرون برد از پیش روى و از پشت سر و از جانب راست و از جانب چپ و نمى یابى بسیار از مردمان را شاکر خود، و خداى عزوجل مى فرماید: که اگر چنین شود پس سزاوار آن است قسم به خودم که تو را و تابعین تو را پر کنم در آتش جهنم.
اى پسر مسعود: نظر نما که حرام نخورى و حرام نپوشى و اخذ حرام ننمائى و معصیت خداى ننمائى زیرا که خداى مى فرماید به ابلیس: جمع نما از اولاد آدم هر قدر که قدرت دارى به آواز خود و برانگیزان بر ایشان سواران و پیادگان خود شریک ایشان شود در اموال و اولاد ایشان وعده و نوید بده ایشان را، وعده ندهد شیطان مگر دروغ، و فرمود خداى که: مغرور نکند شما را زندگانى دنیا و مغرور نکند شما را به خدا که خدا کریمست.
اى پسر مسعود: نزدیک نشو البته حرام را از مال و زن زیرا که خداى مى فرماید: هر که طغیان نمود و اختیار نموده است زندگانى دنیا را پس آتش جاى او است یعنى دنیا ملعونه است و ملعون است آنچه در او هست مگر آنچه از براى خدا باشد.
اى پسر مسعود: خیانت نکن مالى را که در نزد تو نهاده اند، یا امانتى که تو را امین بر او نمودند زیرا که خداى تعالى امر نمود که امانات رد به اهل خود شود.
اى پسر مسعود: به چیزى تکلم نکن مگر اینکه علم بر او داشته باشى یا دیدى او را و یا شنیدى زیرا که خداى تعالى نهى فرمود از پیروى نمودن بدون علم و فرمود: از چشم و گوش و قلب خواهد سئوال شد، و فرمود شهادت شما نوشته شود و از شما سئوال شود، و فرمود: دو ملک است که هر کار که انسان نماید بنویسند، و فرمود: خداى بزرگ که من از شما نزدیکترم به شما از رگ گردنهاى شما.
اى پسر مسعود: از براى روزى محزون مشو زیرا که خداوند وعده داده است که بدهد.
اى پسر مسعود: قسم به کسى که مرا به راستى فرستاد کسى که از دنیا دست بردارد و توجه نماید به تجارت آخرت خداى تجارت نماید از براى او عقب تجارت او و تجارت او را ربح تجارت دهد مى فرماید خداى تعالى: مردانى هستند که مشغول نسازد ایشان را تجارت و نه بیع از ذکر خدا و به پا داشتن نماز و دادن زکوه مى ترسند روزى را که قلوب و ابصار در او منقلب شوند.
ابن مسعود گوید: عرض نمودم: پدر و مادرم فداى شما شود چگونه است تجارت آخرت؟ فرمودند: زبان خود را راحت ندهند از ذکر خداى تعالى مثل اینکه بگوید: سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر این است تجارتى که در او منفعت است خدا مى فرماید: امید دارند تجارتى را که هلاک نشود هرگز ما نیز اجر ایشان خواهیم داد از فضل و کرم خود زیاد نمائیم.
اى پسر مسعود: هر چه که او را به چشم دیدى و قلب تو او را شیرین داشت او را از براى خدا بگردان پس او تجارت آخرت است زیرا که خداى تعالى مى فرماید: چیزى که در نزد شما است تمام شود و چیزى که در نزد خدا است باقى است.
اى پسر مسعود: اگر لا اله الا الله گفتى و حق او را نشناخته ى او بر تو برمى گردد لایزال بنده لا اله الا الله گوید بر نگردد غضب خدا از او نتواند از دین خود را کامل کند بعد از اینکه دنیاى او سالم ماند خدا مى فرماید: دروغ گفتید شما راست گویان نیستید در این کلمه خداى تعالى مى فرماید: که به سوى من بالا آید کلمه ى طیبه و عمل نیکو.
اى پسر مسعود: خوبان را دوست داشته باش زیرا که مرد با کسى است که او را دوست داشته باشد اگر قدرت بر عمل خوب ندارى دوست داشته باش علما را زیرا که خداى تعالى مى فرماید: «و من یطع الله و رسوله فاولئک مع الذین انعم الله علیهم من النبیین و الصدیقین و الشهداء و الصالحین و حسن اولئک رفیقا».
اى پسر مسعود: بترس از شریک گرفتن از براى خدا اگر چه به قدر لمحه ى عین باشد اگر تو را به تیشه ریزه ریزه نمایند اگر چه تو را به دار بکشند اگر چه تو را بسوزانند زیرا که خدا مى فرماید: «و الذین آمنوا بالله و رسله اولئک هم الصدیقون».
اى پسر مسعود: صبر نما با کسانى که ذکر خدا و تسبیح و تهلیل و حمد او نمایند و عمل کنند به طاعت او و او را مى خوانند در هر صبح و شام زیرا که خدا مى فرماید: «و اصبر نفسک مع الذین یدعون ربهم بالغداه و العشى یریدون وجهه و لا تعد عیناک...» الایه.
اى پسر مسعود: چیزى را مقدم بر ذکر خدا مکن زیرا که خدا مى فرماید «و لذکر الله اکبر»، «اذکرونى اذکرکم» الایه.
اى پسر مسعود: بر تو باد سکینه و وقار نرم آسان مسلم تقى، نقى نیکو، پاک، پاک کننده، راستگو، خالص، سلیم، صحیح، عاقل صالح، صابر، شاکر، مومن، ورع، عابد، زاهد، رحیم، عالم، فقیه زیرا که خداى تعالى وصف مى فرماید این امور را در کتاب کریم خود.
اى پسر مسعود: دوستى اهل و عیال تو ترا سبب نشود که معصیت خدا نمائى زیرا که ایشان سودى ندارد در قیامت به حال تو بر تو باد ذکر خدا و عمل نیکو زیرا که او باقیات صالحات است.
اى پسر مسعود: مباش از کسانى که مردم را امر به خیر کنند و خودشان به جاى نیاورند.
اى پسر مسعود: حفظ راز خود نما که خدا او را ظاهر سازد.
اى پسر مسعود: بترس از روزى که صحایف اعمال پراکنده شود، و آدمى مفتضح شود و رسوا گردد.
اى پسر مسعود: بترس خدا را در غیب چنانکه گویا تو او را مى بینى که اگر تو او را مشاهده نمى کنى او تو را مشاهده مى کند.
اى پسر مسعود: با مردم عدل و انصاف نما و به ایشان ناصح باش و رحم بر ایشان نما، بعد از اینکه تو چنین شدى اگر خداوند تعالى بخواهد غضب نماید بر شهرى که تو در آن باشى خداى تعالى آن غضب را برمى دارد از اهل آن شهر.
اى پسر مسعود: بترس از اینکه فروتنى نمائى از براى اهل معصیت.
اى پسر مسعود: نبوده باشى از کسانى که بر مردم تنگ و ضیق مى گیرند و بر خودشان تخفیف مى دهند.
اى پسر مسعود: عملت باید از روى علم و عقل باشد عمل به تدبیر نما.
اى پسر مسعود: راست گوى باش و دروغ نگو با مردم انصاف نما و خوبى کن و صله ى رحم نما با مردم خدعه مکن بر عهد خود وفاء کن.
ختم نمودن دعا به مثل این اوصاف از براى توقع حصول مطلب هست و طلب مهربانى و عطوفت نمودن است چنانکه معذرت خواستن بندگان به موالى خود به این نحو است در اواخر معذرت.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
و باز مى افزاید: (به تو پناه مى بریم که قصد غش و خیانت به دیگرى داشته باشیم و نسبت به اعمال خود عجب و خودپسندى روا داریم و بر آرزوهایمان بیفزائیم) (و نعوذ بک ان ننطوى على غش احد، و ان نعجب باعمالنا، و نمد فى آمالنا).
همچنین (از سوء سریره، حقیر شمردن گناهان کوچک و از تسلط شیطان یا واژگون شدن زمان و یا قرار گرفتن تحت ستم سلطان به تو پناه مى بریم) (و نعوذ بک من سوء السریره، و احتقار الصغیره، و ان یستحوذ علینا الشیطان، او ینکبنا الزمان او یتهضمنا السلطان).
و نیز (از دست آلودن به اسراف و فقدان کفاف به تو پناه مى بریم) (و نعوذ بک من تناول الاسراف و من فقدان الکفاف).
به دنبال همه ى گفته هاى بالا از این امور نیز به خدا پناه برده مى گوید: (از شماتت و شادى دشمنان، از نیازمند شدن به همسنگان و از زندگى در شدت و مردن بدون آمادگى به تو پناه مى بریم) (و نعوذ بک من شماته الاعداء، و من الفقر الى الاکفاء، و من معیشه فى شده، و میته على غیر عده).
و سرانجام نسبت به مصائبى که در عالم آخرت به انسان وارد مى شود پناه برده مى گوید: و از حسرت عظما، مصیبت بزرگ روز قیامت، بدترین شقاوتها و بدى بازگشت، محرومیت از ثواب و حلول و کیفر و عقاب به تو پناه مى بریم (و نعوذ بک من الحسره العظمى و المصیبه الکبرى، و اشقى الشقاء، و سوء الماب، و حرمان الثواب و حلول العقاب).
و در پایان دعا پس از درود بر محمد و آل، بار دیگر از خداوند مى خواهد که خود و همه ى مومنان را به واسطه ى رحمتش از تمام آنچه در این دعا آمده پناه دهد و نگهدارد مى گوید: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و مرا با رحمت خود از این امور پناه ده همچنین همه ى مومنین و مومنات را، اى کسى که از همه ى مهربانان مهربانترى) (اللهم صل على محمد و آله، و اعذنى من کل ذلک برحمتک و جمیع المومنین و المومنات، یا ارحم الراحمین).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۲، ص:۳۹۹-۳۷۵
«وَ نَعُوذُ بِک أنْ نَنْطَوی عَلى غِشِّ أَحَدٍ».
کرر الفعل لقصد الاهتمام و المبالغه.
و انطوى على الشىء: ستره فى باطنه.
و الغش بالکسر: اسم من غشه غشا- من باب قتل- لم ینصحه و زین له غیر المصلحه، و هو یشتمل على رذیلتى الغدر و الخیانه.
روى ابن عباس عن رسول الله صلى الله علیه و آله انه قال: من بات و فى قلبه غش لاخیه المومن بات فى سخط الله و اصبح کذلک، و ان مات کذلک مات على غیر دین الاسلام.
و عنه ایضا قال: قال صلى الله علیه و آله: من غش آخاه المسلم نزع الله منه برکه رزقه، و افسد علیه معیشته، و وکله الى نفسه.
و عنه صلى الله علیه و آله: من غش مسلما فى بیع او شراء فلیس منا یحشر مع الیهود یوم القیامه، لانه من غش الناس فلیس بمسلم.
و عن ابى عبدالله علیه السلام: لیس منا من غشنا.
و عنه علیه السلام ایضا قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله لرجل یبیع التمر: یا فلان اما علمت انه لیس من المسلمین من غشهم. و الاخبار فى هذا المعنى کثیره.
و عن ابى جمیله قال: سمعت اباعبدالله علیه السلام یقول: من مشى فى حاجه اخیه ثم لم یناصحه فیها کان کمن خان الله و رسوله، و کان الله خصمه.
و عن عمر بن یزید عن ابیه عن ابى عبدالله علیه السلام قال: من استشار اخاه فلم یمحضه محض الراى سلبه الله عز و جل رایه.
قال بعض العلماء: و ایاک ان تلتفت الى من قال: اذا نصحت الرجل فلم یقبل منک فتقرب الى الله بغشه، فذلک قول القاه الشیطان على لسانه، اللهم الا ان یرید بقوله: «بغشه» السکوت عنه، فقد قیل: کثره النصیحه تورث الظنه و معرفه الغاش المستنصح من الناصح صعبه جدا.
فالانسان لمکره یصعب الاطلاع على سره، اذ هو قد یبدى خلاف ما یخفى، و لیس کالحیوانات التى یمکن ان یطلع على طبائعها.
اعجب زید بنفسه بالبناء للمفعول: اذا ترفع و تکبر، و الاسم منه العجب بالضم.
و الاعمال: جمع عمل محرکه، و هو فعل یصدر عن قصد و علم، و هو ثلاثه اضرب:
نفسانى فقط: و هو الافکار و العلوم و ما ینسب الى افعال القلوب.
و بدنى: و هو الحرکات التى یفعلها الانسان فى بدنه کالمشى و القیام و القعود.
و صناعى: و هو ما یفعله الانسان بمشارکه البدن و النفس کالکتابه و القراءه و سائر الحرف و الصناعات. و حقیقه العجب بالاعمال استعظام العمل الصالح و استکثاره و الابتهاج له و الادلال به و ان یرى نفسه خارجا عن حد التقصیر، و اما السرور به مع التواضع لله تعالى، و الشکر له على التوفیق لذلک، و طلب الاستزاده منه، فهو حسن ممدوح.
و توضیحه ما ذکره شیخنا البهائى قدس سره فى شرح الاربعین بقوله: لا ریب ان من عمل اعمالا صالحه من صیام الایام و قیام اللیالى و امثال ذلک یحصل لنفسه ابتهاج، فان کان من حیث کونها عطیه من الله و نعمه منه تعالى علیه، و کان مع ذلک خائفا من نقصها مشفقا من زوالها طالبا من الله الازدیاد منها، لم یکن ذلک الابتهاج عجبا. و ان کان من حیث: کونها صفه قائمه به و مضافه الیه، فاستعظمها و رکن الیها و راى نفسه خارجا عن حد التقصیر بها، و صار کانه یمن على الله سبحانه بسببها، فذلک هو العجب المهلک، و هو من اعظم الذنوب حتى روى عن النبى صلى الله علیه و آله انه قال: لو لم تذنبوا لخشیت علیکم ما هو اکبر من ذلک العجب.
و عن امیرالمومنین علیه السلام: سیئه تسووک خیر من حسنه تعجبک. انتهى.
و اعلم ان العجب مطلقا سواء کان بالعمل او بغیره من اکبر الرذائل و اعظم المهلکات، فاختلفت عبارتهم فى حقیقته، فقیل: العجب: ظن الانسان بنفسه استحقاق منزله و هو غیر مستحق لها. و قیل: هو هیئه نفسانیه تنشا من تصور الکمال فى النفس و الفرح به و الرکون الیه من حیث انه قائم به وصفه له، مع الغفله عن قیاس النفس الى الغیر بکونها افصل منه، و بهذا القید ینفصل عن الکبر، اذ لا بد فى الکبر ان یرى لنفسه مرتبه و لغیره مرتبه و یرى مرتبته فوق مرتبه الغیر.
و قیل: هو استعظام الانسان نفسه عما یتصور انه فضیله له، و منشا ذلک الحکم هو النفس الاماره، فیتوهم الانسان ان تلک الفضیله حصلت له عن استحقاق وجب له بسعیه و کده مع قطع النظر عن واهب النعم و مفیضها.
و قیل: هو ان یرى الانسان نفسه بعین الاستحسان لافعالها و ما یصدر عنها من عاده او عباده او کثره و زیاده فى امر، و ذلک مذموم، لانه حجاب للقلب عن ربه و منته، فان اعجب بنفسه فى صوره او عاده اثار کبرا، و ان کان فى عباده ففیه عمى عن رویه توفیق الله، و اصل ذلک من الشرک الخفى، و الشرک الجلى لا یغفر، و الخفى منه لا یهمل به بل یواخذ الله به صاحبه، و لولا ذلک ما ابتلى مومن بذنب ابدا، فجعل الذنب له فداء عن عجبه بنفسه لتبقى له فضیله الانسان و ثواب الاعمال و استحقاق الاحسان، و لو لم یذنب لدخله العجب و افسد قلبه و حجبه عن ربه و منته، و منعه عن رویه توفیقه و معونته، و صده عن الوصول الى حقیقه توحیده، و احبط عمله الذى صدر منه فى مده طویله، بخلاف الذنب فانه لا یبطل العبادات السالفه، و فیه متابعه للهوى.
و فى العجب شرکه بالمولى، و لذلک قال الصادق علیه السلام: ان الله علم ان الذنب خیر للمومن من العجب، و لولا ذلک ما ابتلى مومن بذنب ابدا.
و عنه علیه السلام: من دخله العجب هلک.
و عن احدهما علیهماالسلام قال: دخل رجلان المسجد احدهما عابد و الاخر فاسق، فخرجا من المسجد و الفاسق صدیق و العابد فاسق، و ذلک انه یدخل العابد المسجد مدلا بعبادته یدل بها فتکون فکرته فى ذلک، و تکون فکره الفاسق فى الندم على فسقه، و یستغفر الله تعالى لما ذکر من الذنوب.
و الاخبار فى ذم العجب کثیره جدا، و سیاتى فیه زیاده على ذلک فى بعض الریاض الاتیه ان شاء الله تعالى.
المد: البسط و التطویل.
یقال: مد الله فى عمرک، اى: بسط و طول، و مد یتعدى بنفسه، تقول: مد الادیم اى: بسطه، و مد الحبل اى: طوله، فعلى هذا تکون «فى» اما زائده کقوله تعالى: «و قال ارکبوا فیها» اى: ارکبوها، او للظرفیه مجازا، و نمد لا مفعول له لانه من باب ما تعلق الغرض فیه بالاعلام بمجرد ایقاع الفاعل للفعل، فیقتصر علیهما و لا یذکر المفعول و لا ینوى و لا یسمى محذوفا، لان الفعل ینزل لهذا القصد منزله ما لا مفعول له، نحو قوله تعالى: «کلوا و اشربوا و لا تسرفوا» اى: اوقعوا الاکل و الشرب و ذروا الاسراف، فیکون معنى «و نمد فى آمالنا» نوقع المد فى آمالنا.
و الامال: جمع امل محرکه و هو الرجاء، حقیقته ارتیاح النفس لانتظار ما هو محبوب عندها، فهو حاله لها تصدر عن علم و تقتضى عملا.
و قال بعضهم: اکثر ما یستعمل الامل فیما یستبعد حصوله، فان من عزم على سفر الى بلد بعید یقول: املت الوصول الیه، و لا یقول: طمعت الا اذا قرب منه، فان الطمع لا یکون الا فیما قرب حصوله، و قد یکون الامل بمعنى الطمع و الرجاء بین الامل و الطمع، فان الراجى قد یخاف ان لا یحصل ماموله، و لهذا یستعمل بمعنى الخوف، فان قوى الخوف استعمل استعمال الامل، و علیه قول زهیر:
ارجو و امل ان تدنو مودتها .
و المراد بالامل هنا: الامل لما لا ینبغى ان یمد الامل فیه من القنیات الفانیه، و منشوه الحرص على الاسباب الدنیویه، و ثمرته الاعراض عن الامور الاخرویه الموجب لاشقى الشقاء، و لذلک قال امیرالمومنین علیه السلام: ان اخوف ما اخاف علیکم اثنتان اتباع الهوى و طول الامل، اما اتباع الهوى فیصد عن الحق، و اما طول الامل فینسى الاخره.
و بیان ذلک: ان طول توقع الامور المحبوبه الدنیویه یوجب دوام ملاحظتها، و دوام ملاحظتها یستلزم دوام اعراض النفس عن ملاحظه احوال الاخره، و هو مستعقب لانمحاء ما تصور فى الذهن منها، و ذلک معنى النسیان لها، و بذلک یکون الهلاک الابدى و الشقاء السرمدى.
هى فعیله بمعنى مفعوله، و هى عباره عما اسر و اخفى فى القلوب من العقائد و النیات و غیرها، و ربما اطلقت على ما اخفى من الاعمال ایضا، فسوء السریره عباره عن کل قبیح یخفیه الانسان و یستره.
روى ثقه الاسلام فى الکافى بسنده عن ابى عبدالله علیه السلام: ان رسول الله صلى الله علیه و آله کان یقول: من اسر سریره رداه الله رداءها ان خیرا فخیر و ان شرا فشر.
و عنه علیه السلام قال: ما یصنع احدکم ان یظهر حسنا و یسر سیئا، الیس یرجع الى نفسه فیعلم ان ذلک لیس کذلک و الله عز و جل یقول: «بل الانسان على نفسه بصیره» ان السریره اذا صحت قویت العلانیه.
و عنه علیه السلام: ما من عبد اسر خیرا فذهبت الایام ابدا حتى یظهر الله له خیرا، و ما من عبد یسر شرا فذهبت الایام حتى یظهر الله له شرا.
تبصره:
اعلم ان الناس مختلفون فى الخیر و الشر على اربع فرق:
فمنهم: من یطوى باطنه و ظاهره على الخیر، و هذه حال الانبیاء و الاوصیاء علیهم السلام و اولیاء الله و حال اصحاب رسول الله صلى الله علیه و آله الذین انزل الله فى شانهم «فعلم ما فى قلوبهم فانزل السکینه علیهم».
و منهم: من ینطوى باطنه و ظاهره على الشر، و هذه کانت صفه طائفه من اهل الکتاب، کما حکى الله عنهم بقوله: «فلما جائهم ما عرفوا من الحق کفروا به فلعنه الله على الکافرین»
و منهم: من یشاکل ظاهره ظاهر الشریر فى الحده و الاستطاله، و یرجع باطنه الى قلب سلیم منطو على الخیر، و ذلک من غلبه الصفراء على مزاجه. و فى الحدیث الثناء على مثله. قال علیه السلام: خیار امتى احداوها. و قال علیه السلام: الحده تعترى خیار امتى.
و منهم: من ابدى ظاهره الخیر و اضمر باطنه الشر، فیکون صاحبه مجتمع فرق الشرور و ملتقى طرق الفساد، و هذه کانت حال المنافقین، و هو انما یکون من متابعه الدخله الخبیثه الصادره عن الدهاء المذموم المصاحب للغضب المفرط و الحسد المسرف، و ذلک هو سوء السریره، و الله اعلم.
هذا اخص من قوله علیه السلام فیما تقدم: «و استصغار المعصیه»، لان المعصیه اعم من الصغیره.
و احتقرت الشىء احتقارا: استهنت به فلم اعبابه.
و الصغیره: من الصفات الغالبه و هى الفعله القبیحه من الذنوب التى لم توجب حدا و لم یوعد الشارع علیها بخصوصها، و تقابلها الکبیره، و قد استوفینا الکلام على ذلک فى الروضه السادسه.
و الاحتقار للصغیره موجب لعدم المبالاه بها و الاعتناء بشانها و الولوع بها و الاتیان بها مره بعد اخرى حتى تصیر ملکه، فتجتمع علیه بسبب ذلک ذنوب کثیره و تبلغ حد الکبیره، فالواجب على الانسان ان یعد نفسه فى العمل الصالح مقصره فى الکم و الکیف منه، و ان کان کثیرا بالنسبه الى وسعه، لان ذلک ادخل فى تعظیم الرب، و ابعد من العجب و الاعتماد على عمله، و اقرب على البقاء علیه و السعى فیه، و انسب بمقام العبودیه المبنیه على التذلل و الاعتراف بالتقصیر، و ان یرى ذنبه کثیرا عظیما و ان کان قلیلا حقیرا فى نفسه، لانه بالنظر الى مخالفه الرب عظیم کثیر. و الى ذلک اشار امیرالمومنین علیه السلام حیث قال: اذا عظمت الذنب فقد عظمت حق الله، و اذا صغرته فقد صغرت حق الله، و ما من ذنب عظمته الا صغر عند الله، و ما من ذنب صغرته الا عظم عند الله.
و قال رسول الله صلى الله علیه و اله لابى ذر: لا تنظر الى صغر الخطیئه و انظر لمن عصیت.
و قال ابوالحسن علیه السلام: لا تستکثروا کثیر الخیر و لا تستقلوا قلیل الذنوب، فان قلیل الذنوب یجتمع حتى یکون کثیرا.
و عن زید الشحام قال: قال ابوعبدالله علیه السلام: اتقوا المحقرات من الذنوب فانها لا تغفر، قلت: و ما المحقرات؟ قال: الرجل یذنب الذنب فیقول: طوبى لى لو لم یکن لى غیر ذلک.
و عنه علیه السلام قال: ان رسول الله صلى الله علیه و آله نزل فى ارض قرعاء، فقال لاصحابه: ائتوا بحطب، فقالوا: یا رسول الله نحن بارض قرعاء ما بها من حطب، قال: فلیات کل انسان بما قدر علیه، فجاووا به حتى رموه بین یدیه بعضه على بعض، فقال رسول الله صلى الله علیه و آله: هکذا تجتمع الذنوب، ثم قال: ایاکم و المحقرات من الذنوب فان لکل شى ء طالبا و ان طالبها یکتب ما قدموا و آثارهم و کل شى ء احصیناه فى امام مبین.
و عن امیرالمومنین علیه السلام: اشد الذنوب ما استهان به صاحبه.
استحوذ علیه الشیطان: غلبه و استماله الى ما یریده منه، و هذا مما جاء بالواو تنبیها على اصله، و منه: استصوب و استروح و استقوس و استنوق الى الفاظ اخر.
روى عن ابى عبدالله علیه السلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: بینما موسى جالسا اذ اقبل ابلیس و علیه برنس ذو الوان، فلما دنا من موسى خلع البرنس و قام الى موسى فسلم علیه، فقال له موسى: من انت؟ قال: انا ابلیس، قال: انت؟ فلا قرب الله دارک. قال: انى انما جئت لا سلم علیک لمکانک من الله، قال: فقال له موسى: فاخبرنى بالذنب الذى اذا اذنبه ابن آدم استحوذت علیه؟ قال: اذا اعجبته نفسه، و استکثر عمله، و صغر فى عینه ذنبه.
نکبه الدهر نکبا- من باب قتل-: اصابه بنکبه اى: مصیبه، و اسناد النکب الى الزمان مجاز عقلى، لکونه من الاسباب المعده الحصول ما یحصل فى هذا العالم من الامتزاجات و ما یتبعها مما یعد خیرا او شرا.
و قال بعض اللغویین: انما یقال: نکبه الدهر اذا بلغ منه کل مبلغ فى اصابته بالحوادث و المصائب و من عظیم ما یحکى من نکبات الزمان و تصاریف الحدثان، و ان کان القلیل منها اکثر من ان یحصى.
ما ذکره عبدالله بن عبدالرحمن صاحب الصلاه بالکوفه، قال: دخلت الى امى فى یوم اضحى، فرایت عندها عجوزه فى اطمار رثه و ذلک فى سنه تسعین و مائه، فاذا لها لسان و بیان، فقلت لامى: من هذه؟ فقالت: هذه خالتک عنایه ام جعفر بن یحیى البرمکى، فسلمت علیها و تحفیت بها، و قلت: اصارک الدهر الى ما ارى؟ فقالت: نعم یا بنى انا کنا فى عوارى ارتجعها الدهر منا، قلت: فحدثینى ببعض شانک، فقالت: خذه جمله، لقد مضى على اضحى و على راسى اربعمائه و صیفه و انا ازعم ان ابنى عاق، و قد جئتک الیوم اطلب جلدتى شاه اجعل احداهما شعارا و الاخرى دثارا، قال: فرقیت لحالها و وهبت لها دراهم فکادت تموت فرحا.
هضمه و اهتضمه و تهضمه: اذا ظلمه، و لما کان السلطان اقدر من غیره على الظلم، و کان من لوازمه الانفه و الجراه و البطر و العبث، بسبب سکر السلطنه الذى هو اشد من سکر الشراب و الشباب، فیرسل یده بالفعل و لسانه بالقول، استعاذ من تهضمه على الخصوص.
التناول فى الاصل بمعنى الاخذ بالید.
یقال: ناولته الشى ء فتناوله اى: اخذه، ثم توسع فیه فاستعمل بمعنى التعاطى و هو الاقدام على الشى ء و فعله، و هذا المعنى هو المقصود هنا، اى: نعوذ بک من فعل الاسراف و الاقدام علیه، و لما خفى هذا المعنى على بعض طلبه العجم المترجمین للصحیفه الکامله. قال: المعنى نعوذ بک من وجدان ما نسرف فیه، فاضافه التناول الى الاسراف لیس من اضافه المصدر الى المفعول، بل هى اضافه بادنى ملابسه. و لاخفاء فى ان هذا المعنى غیر مراد هنا، بل المراد الاستعاذه من تعاطى الاسراف، على ان جعله التناول بمعنى الوجدان لم یسمع الا منه.
و الاسراف: مجاوزه القصد.
و قیل: هو صرف المال زائدا على القدر الجائز شرعا و عقلا.
و قیل: هو انفاق المال الکثیر فى الغرض الخسیس.
و قیل: انفاق المال من غیر منفعه. و الحق انه یراعى فیه الکمیه و الکیفیه. فهو من جهه الکمیه ان یعطى اکثر مما یحتمله حاله.
قال بعضهم: السرف لابقاء معه لکثیر و لا تثمیر معه لقلیل و لا یصلح معه دنیا و لا دین، فدوام حالک و بقاء النعمه علیک بتقدیر امورک على قدر الزمان و بقدر الامکان. و اما من حیث الکیفیه فبان یضعه فى غیر موضعه.
و الاعتبار فیه بالکیفیه اکثر منه بالکمیه، فرب منفق درهما من الوف، و هو فى انفاقه مسرف و ببذله مفسد، و ذلک کمن اعطى فاجره درهما او اشترى به خمرا، و رب منفق الوفا لا یملک غیرها هو فیه مقتصد.
قیل لحکیم: متى یکون بذل القلیل اسرافا و الکثیر اقتصادا؟ فقال: اذا کان بذل القلیل فى باطل و بذل الکثیر فى حق.
حکى الراغب فى المحاضرات: ان الامام على بن موسى الرضا علیه السلام فرق بخراسان امواله کلها فى یوم عرفه، فقال له الفضل بن سهل: ما هذا المغرم؟ فقال: بل هو المغنم.
و للاسراف مذام کثیره، منها: انه لا اسراف الا و بجنبه حق مضیع.
و منها: انه جهل بقدر المال الذى هو سبب استبقاء النفس و اکرامها عن ذل السوال، و الجهل راس کل شر.
و منها: انه یودى الى الفقر المستلزم لطلب ما فى ید الغیر.
و منها: تادیته بصاحبه ان یظلم غیره. و لکثره مذام الاسراف و مضاره ذمه الله تعالى باعظم مما ذم به البخل، فقال: «و لا تبذر تبذیرا ان المبذرین کانوا اخوان الشیاطین و کان الشیطان لربه کفورا».
و قال تعالى: «و لا تجعل یدک مغلوله الى عنقک و لا تبسطها کل البسط فتقعد ملوما محسورا»، اى: تقعد ملوما من جهه مالک فلم تجد ما تعطیه محسورا منقطعا بک عن بلوغ مرادک.
و قال الله تعالى: «کلوا و اشربوا و لا تسرفوا انه لا یحب المسرفین» و کل مکلف لا یحبه الله تعالى فانه من اهل النار لان محبته تعالى عباره عن اراده ایصال الثواب الیه.
و قال فى سوره الانعام «و اتوا حقه یوم حصاده و لا تسرفوا فانه لا یحب المسرفین».
و عن ابى عبدالله علیه السلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: من اقتصد فى معیشته رزقه الله، و من بذر حرمه الله.
و عن امیرالمومنین علیه السلام: القصد مثراه و السرف متواه. اى: مهلکه.
و عن سلیمان بن صالح قال: قلت لابى عبدالله علیه السلام: ادنى ما یجىء حد السرف؟ قال: ابتذالک ثوب صونک، و اهراقک فضل انائک، و اکلک التمر و رمیک بالنوى هاهنا و هاهنا.
و عنه علیه السلام قال: القصد امر یحبه الله، و ان السرف امر یبغضه الله حتى طرحک النواه فانها تصلح لشىء حتى صبک فضل شرابک.
تذنیب:
الاسراف لا یتعلق بالمال فقط، بل بکل شى ء وضع فى غیر موضعه اللائق به، الا ترى ان الله تعالى وصف قوم لوط بالاسراف لوضعهم البذر فى غیر المحرث، فقال: «انکم لتاتون الرجال شهوه من دون النساء بل انتم قوم مسرفون».
و وصف فرعون بقوله عز و جل: «انه کان عالیا من المسرفین»، و قوله: «و ان فرعون لعال فى الارض و انه لمن المسرفین».
و قال بعض العلماء: کل اسراف جهل و کل جهل اسراف.
فقدته فقدا - من باب ضرب - و فقدانا بالضم: عدمته.
و الکفاف بالفتح: ما کان بقدر الحاجه من غیر زیاده و لا نقص، سمى بذلک لانه یکف عن سوال الناس و یغنى عنهم.
و المراد بفقدانه: ما دونه و هو الفقر المستعاذ منه.
قال امیرالمومنین علیه السلام لابنه محمد بن الحنفیه: یا بنى انى اخاف علیک الفقر فاستعذ بالله منه، فان الفقر منقصه للدین مدهشه للعقل داعیه للمقت.
قیل: اما کونه منقصه للدین فللاشتغال بهمه و تحصیل قوام البدن عن العباده.
و اما کونه مدهشه للعقل فلدهشه العقل و حیرته و ضیق الصدر به.
و اما کونه داعیه للمقت فلمقت الخلق لصاحبه، اى: بغضهم له.
و فى قوت القلوب عن امیرالمومنین علیه السلام: ان لله تعالى فى خلقه مثوبات فقر و عقوبات فقر، فمن علامه الفقر اذا کان مثوبه ان یحسن علیه خلقه، و یطیع ربه، و لا یشکو حاله، و یشکر الله تعالى على فقره. و من علامه الفقر اذا کان عقوبه ان یسوء علیه خلقه، و یعصى فیه ربه، و یکثر الشکایه، و یتسخط القضاء، و هذا النوع من الفقر هو الذى استعاذ منه النبى صلى الله علیه و آله.
شمت به یشمت بکسر العین من الماضى و فتحها من المستقبل: اذا فرح بمصیبه نزلت به، و الاسم الشماته بالفتح.
و الاعداء: جمع عدو فعول بمعنى فاعل و هو خلاف الصدیق الموالى.
قال فى مختصر العین: یقع العدو بلفظ واحد على الواحد المذکر و المونث و المجموع.
و قال ابو زید: سمعت بعض بنى عقیل یقولون: هن ولیات الله و عدوات الله و اولیاوه و اعداوه.
قال الازهرى: اذا ارید الصفه قیل: عدوه.
و قال فى البارع: اذا کان فعول بمعنى فاعل استوى فیه المذکر و المونث، فلا یونث بالهاء سوى عدو، فیقال فیه: عدوه.
قال الراغب: العدو هو الذى یتحرى اغتیال الاخر و یضاده فیما یودى الى مصالحه، و اعلم ان العدو ضربان: باطن لا تدرک ذاته بالحاسه، و ظاهر یدرک بالحاسه، فالباطن اثنان: احدهما: الشیطان و هو اصل کل عدو یعاذى معاداه جوهریه، و قد حذرنا الله منه غایه التحذیر، فقال: «ان الشیطان لکم عدو فاتخذوه عدوا» الى غیر ذلک من الایات. و الثانى: النفس الاماره المشار الیها بقوله تعالى: «ان النفس لاماره بالسوء الا ما رحم ربى». و قول النبى صلى الله علیه و آله: اعدى عدوک نفسک التى بین جنبیک. و اما الظاهر من العدو فالانسان، و هو ضربان: ضرب هو مضطغن للعداوه قاصد الى الاضرار اما مجاهره و اما مساتره، و ذلک اثنان:
واحد یعادى کل احد، و هو کل انسان سبعى الطبع خبیث الطینه مبغض لکل من لا یحتاج الیه فى العاجل بغیض الى کل نفس یهارش کل من لا یخافه، و مثله هو الذى عنى تعالى بقوله: «شیاطین الانس». و الثانى: عدو خاص العداوه، و ذلک اما بسبب الفضیله و الرذیله کمعاداه الجاهل للعاقل، و اما بسبب تجاذب نفع دنیوى کالتجاذب فى رئاسه و مال و جاه، و اما بسبب لحمه او مجاوره مورثه للحسد کمعاداه بنى الاعمام بعضهم لبعض، و ذلک فى کثیر من الناس کالطبیعى. قال رجل لشبیب بن شبه: انا و الله احبک یا ابا معمر. قال: اشهد على صدقک، قال: و کیف ذلک؟ قال لانک لست بجار قریب، و لا بذى رحم نسیب، و لا مشاکل فى صناعه، و اکثر العداوه بین الناس تتولد من شىء من ذلک.
و ضرب عدو غیر مضطغن للعداوه، لکن یوذى حاله بالانسان الى ان یقع بسببه فى مثل ما یقع من کید عدوه قسمى عدوا لذلک کالاولاد و الازواج، و على ذلک قال تعالى: «ان من ازواجکم و اولادکم عدوا لکم فاحذروهم».
و قال صلى الله علیه و آله: لیس عدوک الذى ان قتلته آجرک الله فى قتله، و ان قتلک ادخلک الجنه، ولکن اعدى عدوک نفسک التى بین جنبیک و امراتک التى تضاجعک و اولادک الذین من صلبک. فجعل علیه السلام هولاء اعداء الانسان لما کانوا سببا لهلاکه الاخروى، لما یرتکبه من المعاصى لاجلهم، فیودى به الى هلاک الابد الذى هو شر من اهلاک المعادى المناصب ایاه.
اذا عرفت ذلک فینبغى ان یقصد الداعى بالاعداء ما عدا الضرب الاخیر، فان الشیطان یشمت بالانسان اذا وقع فى معصیه، و فرح النفس الاماره باتباعها شماته منها و شماته العدو الظاهر ظاهره.
قال بعضهم: مسح القفار و نزح البحار و احصاء القطار اهون من شماته الاعداء.
و فى الاثر: قیل لایوب علیه السلام: اى شىء کان علیک اشد فى بلائک؟
فقال: شماته الاعداء.
و قال الجاحظ: ما رایت سنانا هو انفذ من شماته الاعداء.
و قال ابن عنین المهلبى:
کل المصائب قد تمر على الفتى فتهون غیر شماته الاعداء
و قال الخبزارزى:
شماتتکم بى فوق ما قد اصابنى و ما بى دخول النار بى طنز مالک
جمع کفوء بالضم مهموزا و هو النظیر و المساوى. و الظاهر ان المراد بالاکفاء: الامثال و الاشباه فى النسب او الحسب، و انما خصهم بالذکر لان الفقر الیهم اشد مضاضه على الانسان من غیرهم.
فعن امیرالمومنین علیه السلام: احتج الى من شئت تکن اسیره، و استغن عمن شئت تکن نظیره، و احسن الى من شئت تکن امیره.
فاذا احتاج الانسان الى نظیره کان اسیره و صار هو امیره، فیراه بعین الرئاسه بعد ان کان یراه بعین الکفاءه. و تجرع الصاب و العلقم بل نهش الشجاع الارقم اهون من ذلک بمراتب، بخلاف الفقر الى من هو اعظم منه رتبه و اجل قدرا، فقد یهون على الانسان استماحته، کما کتب بعض اهل النعمه - و قد اساء الیه زمانه - الى بعض الامراء:
هذا کتاب فتى له همم القت الیک رجاءه هممه
قل الزمان یدى عزیمته و طواه عن اکفائه عدمه
افضى الیک بسره قلم لو کان یعقله بکى قلمه
و حکى ابومنصور الثعالبى فى کتاب یتیمه الدهر، قال: یلغنى ان الصاحب اسماعیل بن عباد کان یتمنى انحیاز ابى اسحاق ابراهیم بن هلال الصابى الى جنابه و قدومه على حضرته، و یضمن له الرغائب على ذلک، اما تشوقا او تشرفا، و کان ابواسحاق یحتمل ثقل الخله و سوء اثر العطله، و لا یتواضع للاتصال بحمله الصاحب بعد کونه من نظرائه و تحلیه بالرئاسه فى ایامه.
و یحتمل ان یکون المراد بالاکفاء سائر الناس، کما قال:
الناس من جهه التمثال اکفاء ابوهم آدم و الام حواء
قال بعض العارفین: الفقر على ثلاثه اصناف: فقر الى الله دون غیره، و فقر الى الله مع غیره، و فقر الى الغیر دون الله.
و الى الاول اشار النبى صلى الله علیه و آله بقوله: الفقر فخرى.
و الى الثانى بقوله: کاد الفقر ان یکون کفرا.
و الى الثالث بقوله: الفقر سواد الوجه فى الدارین.
و عن ابى عبدالله علیه السلام: ایاکم و سوال الناس فانه ذل فى الدنیا و فقر تعجلونه و حساب طویل یوم القیامه.
و روى عن لقمان علیه السلام انه قال لابنه: یا بنى ذقت الصبر و اکلت لحاء الشجر فلم اجد شیئا امر من الفقر، فان بلیت به یوما فلا تظهر الناس علیه فیستهینوک و لا ینفعوک بشى ء، ارجع الى الذى ابتلاک به فهو اقدر على فرجک وسله، من ذا الذى ساله فلم یعطه او وثق به فلم ینجه.
المعیشه: تکون اسما بمعنى العیش و هو الحیاه، و بمعنى ما یعاش به من المطعم و المشرب، و ما یکون به الحیاه فهى مفعله من العیش، و لذلک لم تقلب یاوها همزه فى الجمع عند الاکثر.
و الشده بالکسر: اسم من الاشتداد، و المراد بها العسر و المشقه.
المیته بالکسر: حاله الموت.
و العده بالضم: ما اعددته و هیاته لیوم الحاجه و حوادث الدهر.
و المراد بها هنا التقوى و العمل الصالح الذى یعد للتوصل به الى السعاده الابدیه و التخلص من الشقاوه الاخرویه.
و من کلامهم: من مات على غیر عده فموته موت فجاه، و ان کان صاحب فراش سنه.
و من کلام امیرالمومنین علیه السلام: احذروا عباد الله الموت و قربه و اعدوا له عدته، فانه یاتى بامر عظیم و خطب جلیل بخیر لا یکون یعده شر ابدا، او شر لا یکون معه خیر ابدا.
الحسره: التلهف و التاسف، و هى اسم من حسر على الشىء حسرا -من باب تعب-.
و المصیبه: الشده النازله.
و العظمى و الکبرى: مونثا اعظم و اکبر.
و المراد بالحسره العظمى هنا: التاسف الذى یلحق الانسان فى الدار الاخره على التفریط فى اکتساب الاعمال الصالحه فى دار الدنیا عند مشاهدته للثواب و العقاب، و هى المشار الیها بقوله تعالى: «ان تقول نفس یا حسرتى على ما فرطت فى جنب الله».
و بالمصیبه الکبرى: المصیبه بالدین، کما قال امیرالمومنین علیه السلام و قد سئل اى المصائب اشد؟ فقال: المصیبه بالدین.
اى: اشد الشقاء و اعظمه المتناهى فى حد ذاته.
و المراد به دخول النار اعاذنا الله منها، کما قال تعالى: «فاما الذین شقوا ففى النار لهم فیها زفیر و شهیق خالدین فیها مادامت السموات و الارض».
و سئل امیرالمومنین علیه السلام: اى الخلق اشقى؟ قال: من باع دینه بدنیا غیره.
فان قلت: افعل التفضیل قیاسه ان یکون لتفضیل الفاعل على غیره فى الفعل، نحو: اعلم الناس اى: عالم اکثر علما من سائر الناس، و کذا اشد العذاب اى: عذاب اکثر شده من سائر العذاب، و هذا المعنى غیر متصور فى اشقى الشقاء، لان الشقاء لا یتصف بالشقاء فیکون منه شقى و اشقى.
قلت: هذا من الاسناد المجازى المسمى بالمجاز العقلى، نحو: جد جده، و شعر شاعر، و داهیه دهیاء، و القصد من ذلک المبالغه و التنبیه على تناهیه، حیث جعل للشقاء شقاء حتى صار اشقى، کما جعل للشعر شعر حتى صار شاعرا، و للداهیه دها حتى صارت دهیا.
آب یووب اوبا و مابا: اى رجع، فالماب بمعنى الرجوع الى الله سبحانه بعد انقطاع حیاته من هذه الدار، فیکون المراد بسوئه: اقترانه بالعذاب سواء کان فى القبر او بعد الحشر، کما ورد فى دعاء آخر «اعوذ بک من کرب الموت، و سوء المرجع فى القبور، و من الندامه یوم القیامه».
و یحتمل ان یکون المراد بسوء الماب: جهنم اعاذنا الله منها، کما قال تعالى: «و ان للطاغین لشر ماب جهنم یصلونها فبئس المهاد»، فجعل جهنم عطف بیان لشر ماب، کما جعل جنات عدن عطف بیان لحسن ماب فى قوله تعالى: «و ان للمتقین لحسن ماب جنات عدن مفتحه لهم الابواب».
و حرمه الشى ء - من باب ضرب - حرمانا بالکسر: منعه، و احرمه بالالف لغه فیه.
و الثواب: اسم من اثبته على الشى ء اذا جازیته فهو بمعنى الجزاء، و یستعمل فى الخیر و الشر، لکنه فى الخیر اکثر کما وقع هنا.
و المزاد بحرمانه: عدم الاعداد له، و الا فلا معنى لحرمانه بعد وقوع مقتصیه، لقوله تعالى: «فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره».
و حلول العقاب: لزومه، من حل الدین - من باب ضرب - حلولا اذا وجب اداوه، و یمکن ان یراد به نزول العقاب من حل بالبلد حلولا - من باب قعد-، و الاول اولى.
و العقاب: العقوبه، من عاقبه بذنبه اذا اخذه به. و قد تقدم الکلام على الثواب و العقاب مستوفى فى الروضه الاولى فلیرجع الیه.
کرر طلب الاعاذه بعباره اخرى الحافا و الحاحا فى الدعاء فانه مندوب الیه.
فعن ابى جعفر علیه السلام: و الله لا یلح عبد مومن على الله عز و جل فى حاجه الا قضاها.
و عن ابى عبدالله علیه السلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: رحم الله عبدا طلب من الله عز و جل حاجه فالح فى الدعاء استجیب له او لم یستجب، و تلا هذه الایه: «و ادعوا ربى عسى الا اکون بدعاء ربى شقیا»
و عن ابى عبدالله علیه السلام قال: ان الله عز و جل کره الحاح الناس بعضهم على بعض فى المساله و احب ذلک لنفسه، ان الله عز و جل یحب ان یسال و یطلب ما عنده.
الباء: للاستعطاف او للسببیه، اى: اعذنى بسبب رحمتک التى وسعت کل شىء لا باستحقاق منى.
بنصب جمیع، عطف على مفعول اعذنى و هو یاء المتکلم، عمم فى الدعاء قصدا لایجابه.
فعن ابى عبدالله علیه السلام: اذا دعا احدکم فلیعمم فانه اوجب للدعاء.
ختم الدعاء بهذا الوصف للاستعطاف و توقع حصول المطلب، کما مربیانه فى ختام الروضه الخامسه، و الله اعلم.
و کان الفراغ من تالیف هذه الروضه آخر یوم الثلاثاء لتسع خلون من محرم الحرام اول شهور سنه ثمان و تسعین و الف، و لله الحمد رب العالمین، و الصلاه و السلام على اشرف المرسلین محمد و آله الطاهرین.
