ابن جبیر
ابوالحسین محمد بن احمد بن جبیر (540-614ق)، سیاح، نویسنده و شاعر عرب اندلسی است. سفرنامه او به نام "رحله" که شرح سفر او به برخی از سرزمینهای اسلامی است مشهور است. این اثر علاوه بر محتوا از نظر ادبی نیز حائز اهمیت است.
| |
| نام کامل | ابوالحسین محمد بن احمد بن جبیر |
| زادروز | 540 قمری |
| زادگاه | بلنسیه واقع در شرق اندلس در كشور اسپانیا |
| وفات | 614 قمری |
| مدفن | محلى به نام «كوم عمرو بن العاص» واقع در اسكندریه مصر |
|
| |
| اساتید |
ابوعبدالله الاصیل، ابن الحسن بن ابى العیش |
|
| |
| آثار |
رحله الكنانى، دیوان اشعار، نتیجه وَجِدْ الجوانح فى تأبین القرین الصالح |
ولادت
اِبْن‌ِ جُبیر، ابوالحسین محمد بن احمد بن جبیر در سال 540 قمری در بلنسیه واقع در شرق اندلس در كشور اسپانیا تولد یافت.
خاندان
خانواده ابن جبیر از قبیله كنانه از قبایل بزرگ و كهن عرب بود. جد بزرگ او عبدالسلام بن جبیر همراه بلج بن بشر بن عیاض قشیری به سرزمین اسپانیا گام نهاد . بلج بن بشر از مردم شام و سردار سواران آن سرزمین در سپاه هشام بن عبدالملك خلیفه اموی بود و در فتح افریقا مشاركت داشت. وی همراه گروهى از بربرهای شمال افریقا به اندلس آمد. عبدالسلام بن جبیر پس از هلاكت بلج كه در اندلس و نزدیكى قرطبه‌روی داد، همچنان در اسپانیا باقى ماند. چنین به نظر مى‌رسد كه خانواده ابن جبیر در بلنسیه اقامت داشتند.
تحصیلات
ابن جبیر مدتى در شاطبه به سر برد و نزد پدرش و نیز در محضر ابوعبدالله الاصیل و ابن الحسن بن ابى العیش به فراگرفتن دانش و ادب و مقدمات علوم دینى پرداخت و در ضمن از پرورش قریحه شاعرانه خود نیز غافل نماند. وی بعدها به غرناطه رفت و در سایه استعداد خویش در خدمت ابوسعید عثمان بن عبدالمؤمن حاكم غرناطه كه از موحدون بود، سمت دبیری یافت و همانند پدر در زمر كاتبان و ادیبان او درآمد.تذكره‌نویسان او را از ادیبان عصر و دارای نظم فایق و نثر بدیع دانسته‌اند
سفرنامه نویسی
تا سده پنجم هجری اكثر نوشته‌های جغرافیایى متعلق به جغرافى نگارانى است كه در منطقه شرقى خلافت عباسیان مى‌زیستند و گسترش اینگونه آثار در سرزمینهای غربى خلافت، از جمله مغرب و اسپانیا كندتر از شرق بود. از سده 5 ق اینگونه آثار در مناطق غربى، به تدریج صورتى گسترده‌تر از شرق یافت. در این عصر جغرافى‌نگاران شناخته شده‌ای از غرب سر بر آورده‌اند كه از میان آنان ابن عبدالبر (ه م)، ادریسى (ه م) و ابن دلائى (ه م) را مى‌توان نام برد. از این قرن آثاری در ادب جغرافیایى پدید آمد كه در زبان عربى با نام «الرحله» و در فارسى با عنوان «سفرنامه» شهرت یافت. الرحله معمولاً بر روال سفرنامه ناصرخسرو تدوین مى‌یافت. بنا به نوشته كراچكوفسكى این آثار نه به صورت «المسالك»، بلكه به صورت یادداشتهای‌روزانه تدوین شده و با سفرهایى به‌قصد حج مرتبط بوده‌اند، ولى افزون بر مراسم حج، دیگر مراحل سفر نیز بیان شده است.
عمده‌ترین اینگونه آثار كه در اسپانیا نوشته شده، مرهون سفرنامه ابن جبیر دانسته‌اند. آغازگر اینگونه نوشته‌ها نیم قرن پیش از ابن جبیر، رحله نویس دیگری به نام ابوبكر محمد بن العربى (468-543ق) بود، ولى ابن جبیر اینگونه نوشته‌ها را به مدارج بالاتری ارتقاء داد. وی ماجرای سفر خود را به صورتى دقیق با ذكر تواریخ هجری قمری، مسیحى و گاه سریانى نوشته است.
تالیفات
ماجرای نخستین سفر ابن جبیر به صورت یادداشتهای روزانه نوشته شده است. یادداشتهای مزبور پس از بازگشت او به غرناطه در 581ق به صورت كتابى جداگانه تدوین یافت. معلوم نیست عنوان دقیق كتاب او چه بوده است. بنابه نوشته كراچكوفسكى ظاهراً هر دو عنوان مغلق این سفرنامه یعنى كتاب الاعتبار الناسك فى ذكر الا¸ثار الكریمه و المناسك و تذكیر بالاخبار عن اتفاقات الاسفار ساختگى هستند و مى‌توان چنین پنداشت كه عنوان اصلى كتاب رحله الكنانى بوده كه نشانه‌ای از وابستگى قبیله‌ای ابن‌جبیر است.
رحله الكنانى از نظر محتوا و بیان ویژگیهای زمان حیات ابن جبیر در خور توجه بسیار است. این كتاب مطالب بسیار ارزنده‌ای درباره مكه، مدینه، عراق، مصر و سوریه به ویژه در نخستین دوره جنگهای صلیبى و نهضت اسلامى تحت زعامت نورالدین زنگى و صلاح‌الدین ایوبى ارائه كرده است.
كتاب شامل مطالبى درباره شگفتیهای سرزمینها، آثار هنری، اوضاع سیاسى، اجتماعى، اخلاقى و وصف مساجد، مناسك حج، مجالس وعظ، معابد، دژها، كنیسه‌ها، درمانگاهها و بیمارستانهاست.. در این كتاب نزدیكیهایى با نوشته‌های اسامه بن منقذ (ه م) مى‌توان یافت، اما شیوه نگارش و برخورد این دو مؤلف با مسایل متفاوت است.
محققان برای تصویری كه ابن جبیر از زندگى مسلمانان ساكن جزیره سیسیل ارائه كرده است، اهمیت فراوان قائل شده‌اند. وی شیوه زندگى مادی و معنوی مسلمانان شهرهای مسینا و تراپانى را مورد مطالعه و بررسى قرار داده (كراچكوفسكى «ادب جغرافیایى عرب»، و نه تنها تصویر آثار قرون وسطایى، بلكه زندگى فرمانروایان و كاخهای آنان از جمله «القصر الابیض» را به شرح آورده است
رحله ابن جبیر از دیدگاه ادبى در همان سفرنامه‌ها واجد اهمیت بسیار است. وی مطالبى را كه گاه ملال آور به نظر مى‌رسند، با احساس و سرزندگى و بدون تكلف بیان داشته است كه به عنوان نمونه از ماجرای ورود او به اسكندریه ، حركت زورق بادی، بادها و شكسته شدن كشتى او پیرامون جزیره سیسیل مى‌توان یاد كرد. اثر او زیبا و دارای شیوه نگارشى استوار است.
از نوشته‌های مؤلفان بعد چنین برمى‌آید كه ابن جبیر افزون بر رحله دارای آثار متعدد منظوم و منثور بوده است. ابن خطیب از دیوان اشعار او كه مجلدی متوسط و به اندازه دیوان ابوتمام بوده و نیز از دیگر آثار او زیر عناوین «نتیجه وَجِدْ الجوانح فى تأبین القرین الصالح» در رثاء همسرش ام المجد و «نظم الجُمان فى التشكى من اخوان الزمان» و «ترسیل بدیع، و حِكَم‌ُ مُستجاده» و رحله یاد كرده است، ولى همو در دنبال مقال از قول ابوالحسن شادی نوشته كه سفرنامه از تصانیف ابن جبیر نبوده است و تنها مضامین آن از اوست . از مجموع آثار ابن جبیر تنها رحله به صورت كتابى مستقل بر جا مانده است. جز این كتاب، از وی اشعار و نوشته‌های پراكنده‌ای در آثار دیگران آمده است. نام ابن جبیر، مدتها تنها از طریق آثار مؤلفان دیگر شناخته بود تا اینكه نسخه‌ای از سفرنامه او - كه تاریخ تحریر آن حدود (875ق/1470م) است - در لیدن پیدا شد.
وفات
متأسفانه آگاهى درباره آخرین سالهای زندگى ابن جبیر بسیار اندك است. سرانجام ابن‌جبیر در اسكندریه مصر درگذشت و در همان شهر در محلى كه به نام «كوم عمرو بن العاص» معروف است، به خاك سپرده شد.
منابع
