آزادی معنوی (کتاب)
کتاب «آزادی معنوی» شامل پانزده سخنرانی است که غالب آنها در حسینیه ارشاد و بین سال‌های 1347 تا 1350 ایراد شده است. در این مجموعه، برخی مفاهیم مانند آزادی معنوی و اجتماعی، عبادت، توبه، هجرت، جهاد و بزرگواری روح توضیح داده شده است. استاد مطهری در انتخاب و تحلیل این مفاهیم، علاوه بر توجه به ابعاد فردی آنها به وجوه و آثار اجتماعی این دسته از مفاهیم دینی نیز توجه داشته است.
استاد مطهری در این اثر به خوبی از توانمندی فلسفی خود برای تبیین مفاهیم دینی یاد شده بهره گرفته است. استاد در اکثر موارد، مفاهیم مورد نظر را با ارجاع به مباحث انسان‌شناسی فلسفی توضیح می‌دهد. به کارگیری اصطلاحات «خود عالی» و «خود دانی» در این اثر در همین راستا قابل توجه است.
این سخنرانی‌ها علاوه بر دارا بودن جنبه موعظه و بعد اخلاقی از استواری علمی نیز برخوردار است و همین ویژگی است که از تمایزات استاد در عرصه تبلیغ و خطابه پرده برمی‌دارد و کتاب «آزادی معنوی» را الگویی برای مبلغین دینی ساخته است
فصول كتاب
مجموعه سخنرانی‌های کتاب در هشت فصل تنظیم شده است.
فصل اول با عنوان آزادی معنوی شامل دو سخنرانی با همین نام است. استاد در این سخنرانی‌ها ضمن تحلیل مفهوم آزادی، آن را شامل دو قسم معنوی و اجتماعی می‌داند. به مواردی از متون دینی استناد می‌نماید تا مخاطب این نکته را دریابد که سخن از آزادی، سخن از مفاهیم غیر دینی نیست. استاد به وابستگی آزادی اجتماعی به آزادی معنوی اشاره می‌کند، تحقق آزادی معنوی را بزرگترین برنامه انبیا و امیرالمؤمنین(ع) را آزادمرد واقعی و الگویی برای تفسیر صحیح آزادی معرفی می‌نماید. استاد در تحلیل مفهوم آزادی معنوی، با تأکید بر مرکب بودن وجود انسان، تفکیک «من» انسانی از «من» حیوانی را مبنای توضیح خود قرار می‌دهد.
فصل دوم به موضوع «عبادت و دعا» اختصاص دارد. این فصل از چهار سخنرانی تشکیل شده است. استاد در این سخنرانی‌ها به بیان آثار عبادت در کسب ربوبیت می‌پردازد. و در همین زمینه مفهوم تقرب را توضیح می‌دهد. نظیر این مبحث در کتاب «ولاءها و ولایت‌ها» در تبیین مفهوم ولایت تکوینی آمده است. در ادامه بحث از عبادت و دعا، استاد مطهری توجه مخاطب را به یک آسیب «افراط» در جامعه اسلامی جلب می‌کند که گاه در گرایش یک بعدی به عبادت جلوه‌گر می‌شود و گاه به صورت افراط در توجه به مسائل اجتماعی و غفلت از مسائل عبادی نمود می‌یابد. به آثار و ابعاد تربیتی نماز نیز بخش دیگری از این فصل را تشکیل می‌دهد.
فصل سوم با دو سخنرانی موضوع «توبه» را مورد بررسی قرار می‌دهد. در این فصل نیز مرکب بودن شخصیت انسان (خود عالی و خود دانی) مقدمه و مبنای تحلیل مفهوم توبه قرار می‌گیرد. استاد ضمن شرح روایتی از امیرالمؤمنین(ع) به توضیح شرایط تحقق توبه می‌پردازد. همچنین در همین زمینه از برخی توبه‌های مشهور تاریخی یاد می‌کند.
موضوع فصل چهارم، هجرت و جهاد است. استاد در ابتدای بحث خود به برداشت غلط برخی متصوفه در مورد هجرت و جهاد اشاره می‌کند که معنا و مصداق آن دو را تنها هجرت و جهاد باطنی و مبارزه با نفس و دوری از گناهان و رذائل معرفی می‌کردند. استاد مطهری این برداشت را نادرست می‌داند و بر وجود دو نوع هجرت و جهاد، ظاهری و باطنی تأکید می‌نماید. استاد در ادامه با همین رویکرد به آثار تربیتی سفر و نیز به ضرورت مهاجرت از عادات می‌پردازد.
موضوع محوری فصل پنجم «بزرگی و بزرگواری» روح است. استاد در این سخنرانی به تبیین فضیلت «همّت» می‌پردازد که از آن به بزرگی یاد می‌کند. و البته این نکته را مورد تأکید قرار می‌دهد که نباید به بزرگی روح اکتفا نمود بلکه باید کسب بزرگواری را نیز مورد توجه قرار داد. استاد این سخنرانی را در سالروز ولادت حضرت سیدالشهدا(ع) ایراد نمود تا از این منظر به معرفی وجود کامل آن شخصیت الگو بپردازد.
«ایمان به غیب» موضوع فصل ششم است. به بیان استاد مطهری، از انسان‌ها تنها ایمان به غیب طلب نشده است بلکه علاوه بر ایمان به غیب، باید به ارتباط با غیب نیز ایمان داشته باشد و برای جلب امداد غیبی نیز تلاش نماید. استاد در ادامه از همین منظر یعنی امکان و تحقق امداد غیبی، امتیازات جهان‌بینی مذهبی و توحیدی را یادآور می‌شود و البته بر ضابطه‌مندی امداد غیبی نیز تأکید می‌ورزد.
فصل هفتم شامل یک سخنرانی است با عنوان: «معیار انسانیت چیست؟» استاد در این سخنرانی تنها به معرفی پاسخ‌های ارائه شده می‌پردازد و در این زمینه برخی معیارها را بدون قضاوت و ارزیابی معرفی می-کند. این معیارها عبارت‌اند از: علم، خلق و خوی، اراده، آزادی، مسؤولیت و تکلیف، زیبایی.
سخنرانی استاد مطهری در فصل هشتم به معرفی «مکتب انسانیت» اختصاص دارد. استاد در این سخنرانی، مکاتبی را مورد نقد قرار می‌دهد که از قداست انسان سخن می‌گویند اما در اثبات چرایی آن ناتوان هستند. استاد معتقد است ارزش‌های انسانی که قداست انسان نیز وابسته به آن است، جز در پرتو اعتقاد به وجود خدا و ارتباط خدا با انسان قابل فهم و قابل دفاع نیست.
منابع
- معرفی کتاب آزادی معنوی در سایت بنیاد علمی فرهنگی شهید مرتضی مطهریبازیابی: 20 تیر 1397.
