النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی (کتاب)
کتابی است در فقه شیعه اثر شیخ الطائفه ابی جعفر محمد بن حسن طوسی ملقب به شیخ طوسی.
محتویات
معرفی اجمالی کتاب
كتاب النهاية يكى از معتبرترين آثار فقهى قدماء و از مشهورترين و مهم‌ترين آثار علمى بجامانده از شيخ طوسى است.
اين كتاب يك دوره فقه فتوايى از كتاب طهارت تا ديات است كه نظير المقنع شيخ صدوق و المقنعة شيخ مفيد متن آن برگرفته از نصوص و روايات است و به اصطلاح فقه آن فقه منصوص يا اصول متلقاة است.
اين كتاب از زمان نگارش مورد توجه بزرگان از فقها قرار گرفته و به آن استناد شده است و تا زمان تأليف شرائع الاسلام محقق حلى ( م 676 ق) تدريس مى‌شده و شروحى بر آن نوشته شده است.
النهاية اولين تأليف فقهى شيخ طوسى مى‌باشد كه در اكثر كتب فقهى شيخ طوسى نظير «الخلاف»، «الجمل والعقود»، «المبسوط»، «الإيجاز في الفرائض» و «الاقتصاد» مطالبى به آن ارجاع و حواله شده است.
در تحقيق و تصحيح كتاب موجود از 5 نسخه خطى و سه نسخه چاپى استفاده شده كه عبارتند از:
- نسخه چاپى كتابخانه دانشگاه تهران كه بوسيله استاد دانش‌پژوه تصحيح و تحقيق شده و بوسيله دانشگاه تهران چاپ شده است. اين نسخه، نسخه اصلى است كه براى مقابله با پنج نسخه خطى مورد استفاده قرار گرفته است و داراى مزايايى است كه در مقدمه كتاب ذكر شده است.
- نسخه خطى كتابخانه دكتر اصغر مهدوى با شماره 487 كه در سال 546 ق نوشته شده است و با رمز «مه» مشخص شده است.
- نسخه خطى كتابخانه محمدامين خنجى با شماره 318 كه در سال 579 ق نوشته شده و با رمز «خ» مشخص شده است.
- نسخه خطى كتابخانه ملك با شماره 3970 كه در سال 627 ق نوشته شده و با رمز «ملك» مشخص شده است.
- نسخه خطى كتابخانه آيت اللّه خادمى اصفهانى كه شامل دو اجازه از علامه حلى به حسين بن اردشير در سال 681 ق است و با رمز «ص» مشخص شده است.
اما دو نسخه چاپى ديگر، نسخه چاپ بيروت با رمز «ب» و نسخه چاپ سنگى با رمز «ح» مى‌باشد.
ویژگی های کتاب
اگر چه كتاب «النهاية» به سبك رساله‌هاى عمليه متداول در زمان ما تأليف شده است و متن آن برگرفته از روايات و متون اخبار اهل بيت عليهم السلام مى‌باشد اما داراى ويژگى‌هاى خاصى است كه به چند مورد اشاره مى‌شود: در برخى از موارد مؤلف رواياتى را با لفظ «روى» به صورت مجمل و يا حتى با ذكر سلسله سند بيان مى‌كند كه به چند نمونه اشاره مى‌شود.
قد روى انه يكون ميراثه لورثته الكفار و ذلك محمول على ضرب من التقيد لانه مذهب العامّة، قد روى عن أبي الحسن الثالث عليه السلام، الأول أحوط و أكثر في الروايات، روى ابن أبي عمير عن إبراهيم بن عبدالحميد عن سعد إسكاف عن زياد بن عيسى، عن أبي الجارود عن أصبع عن أبي عبداللّه علیه السلام، روى السكوني عن أبي عبداللّه علیه السلام، على ما روى في بعض الأخبار، فإن ذلك مكروه على ما جاءت به الأخبار، كان عليه الحد على ما روى في بعض الروايات.
در برخى موارد نيز نظريات فقهاى بزرگ به صورت مجمل و با عنوان «بعض أصحابنا» بيان مى‌نمايد، به عنوان نمونه، جلد اول، صفحه 409، جلد سوم، صفحه 199 و 269.
از آن جايى كه كتاب «النهاية» پس از «تهذيب الأحكام» نوشته شده است، مؤلف در مواردى تفصيل مطالب را به «التهذيب» ارجاع مى‌دهد، به عنوان نمونه:
- در كتاب الحج: إلى آخر الدعاء التي ذكرناه في كتاب «تهذيب الأحكام»
- در كتاب المواريث: قد أوردناها في كتاب «تهذيب الأحكام» بأنهم يورثون من الجهتين
- در كتاب الديات: قد أوردناه نحن في كتاب «تهذيب الاحكام» فمن أراد الوقوف عليه فليقف عليه من هناك
از ديگر ويژگى‌هاى مهم كتاب، اختصار و ايجاز در ذكر مباحث كتاب است به طورى كه در آخر كتاب المواريث مى‌نويسد: فينبغي أن يعرف هذا الباب و يعتمد عليه، فإنّه يشرف به على سائر ما طوّل به من المسائل في الكتب، و أصولها ما لخصناه.
اگر چه متن كتاب، از روايات اخذ شده است اما گاهى مؤلف چندين صفحه را به ذكر روايات با نام راوى و امام معصوم علیه السلام اختصاص داده، به عنوان مثال:
- در قسمت انفال از كتاب متاجر 9 روايت
- در كتاب قضاء، صفحات 80 تا 88 از جلد دوم، 26 روايت
- در باب حث الوصيّة، صفحات 138 و 39 از جلد سوم
- در كتاب ديات، صفحه 422 از جلد سوم
و همين‌طور در صفحه اول كتاب متاجر روايات متعددى را نقل مى‌كند.
بخش های کتاب
مباحث كتاب به طور كلى در ابتداء به: كتاب سپس باب و در آخر به مسأله تقسيم مى‌شود و دو مجموع شامل 22 كتاب، 214 باب و 36000 مسأله است.
كتاب النهاية شامل كتاب‌هاى طهارة، صلاة، صيام، زكات، حج، جهاد، ديون و كفالات و حوالات و وكالات، شهادات، قضايا و احكام، مكاسب، متاجر، نكاح، طلاق، عتق و تدبير و مكاتبه، ايمان و نذور و كفارات، صيد و ذبائح، اطعمه و اشربه، وقوف و صدقات، وصايا، مواريث، حدود و ديات مى‌باشد.
در تقسيم‌بندى مباحث، برخلاف اكثر كتب فقهى قديمى، كتاب الصوم بر كتاب الزكاة مقدم شده است.
نسخه‌ها
در الذريعة به نسخه‌هاى متعددى اشاره شده كه عبارتند از:
- نسخه‌هايى كه در چاپ كتاب موجود استفاده شده، با اين تفاوت كه نسخه‌اى كه متعلق به دكتر مهدوى بوده و به خط ابوالفرج مسعود است و در سال 546 نوشته شده است، اين نسخه به عنوان نسخه اصلى عنوان شده است. در حالى كه در مقدمه ناشر، ناشر كتاب موجود، نسخه اصلى را نسخه‌اى كه متعلق به استاد دانش‌پژوه بوده ذكر نموده و نسخه دكتر مهدوى را يكى از 5 نسخه دانسته است.
- قديمى‌ترين نسخه‌اى را كه صاحب الذريعة در كربلا ديده و مربوط به سال 591 ق است و به خط ابوالحسن على بن ابراهيم بن موسى فراهانى است، در كتابخانه تهرانى نگهدارى مى‌شود.
- قديمى‌ترين نسخه‌اى كه در كتابخانه آيت اللّه عظمى نجفى مرعشى است، مربوط به سال 507 ق مى‌باشد.
- نسخه كتابخانه آستان قدس رضوى، مربوط به سال 985 ق.
- نسخه شيخ هادى كاشف الغطاء، مربوط به سال 1060 ق.
- نسخه قاسم محيى الدين، در نجف به خط عاشور بن حسن، مربوط به سال 1084 ق.
- نسخه آيت اللّه نورى، به خط اسماعيل هرقلى. (الذريعة 24/ 404 ق)
ترجمه، شرح، تعلیقات و... بر کتاب
كتاب النهاية داراى 7 شرح است كه 4 شرح آن متعلق به شيخ قطب الدين راوندى است. اين شروح عبارتند از:
- نكت النهاية، تأليف محقق حلى
- المرشد إلى سبيل التعبد، تأليف فرزند مؤلف، ابوعلى حسن بن محمد طوسى
- شرح النهاية، تأليف نظام الدين سليمان بن حسن صهرشتى صاحب اصباح الشيعة
- شرح مشكلات النهاية، تأليف قطب الدين راوندى
- شرح ما يجوز و ما لا يجوز في النهاية، تأليف قطب الدين راوندى
- نهية النهاية، تأليف شيخ قطب الدين راوندى
- المغني في شرح النهاية الطوسيّة، تأليف شيخ قطب الدين راوندى
كتاب النهاية بوسيله بعضى از اصحاب هم‌عصر با شيخ طوسى به فارسى قديمى ترجمه شده است كه در كتابخانه سيد جليل نصراللّه تقوى در تهران وجود دارد.
وضعیت نشر
اين كتاب براى اولين بار در سال 1276 ق همراه با كتاب نكت النهاية در كتاب جوامع الفقهية چاپ شده است. در سال 1373 ق در چاپخانه دانشگاه به صورت مستقل و سپس در بيروت با مقدمه‌اى از آقا بزرگ تهرانى صاحب الذريعة چاپ شده است.
دكتر مهدوى نيز در سال 1382 ق به مناسبت هزاره مهرگان در دو جلد با مقدمه آقاى دانش‌پژوه بار ديگر چاپ نموده است. كتاب موجود كه النهاية به ضميمه نكت النهاية مى‌باشد در سال 1417 ق توسط نشر اسلامى تابع جامعه مدرسين چاپ شده است.
منابع
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، جامع الاحادیث 3 [لوح فشرده]: بخش کتابشناسی، معرفی "النهایة فی مجرد الفقه والفتاوی".
متن کتاب النهایة فی مجردالفقه و الفتاوی
