جواهر التفسیر (کتاب)
محتویات
کتاب شناسی
جواهر التفسير» به زبان فارسى شامل تفسير سوره‌هاى حمد، بقره، آل عمران و بخشى از سوره نساء( آيه 84) مى باشد. در حال حاضر فقط يك جلد آن كه شامل مقدمات تفسيرى و سوره حمد مى‌باشد ارائه شده است و اگر بنا باشد كه همه آن منتشر گردد به سه جلد خواهد رسيد. به گفته محقق، مواد تأليف دو جلد ديگر جمع آورى شده امّا فرصتى براى تأليف و پاكنويس آن مواد پيدا نشده است.
يك سوم حجم تفسير به سوره حمد و دو سوم آن به سوره بقره، آل عمران و بخشى از سوره نساء اختصاص دارد. كاشفى تمام قدرت تفسير نويسى خود را در مقدمه و تفسير سوره حمد به كار مى‌برد. از ابتداى سوره بقره، طريق ايجاز رعايت گشته و از آرايه‌هاى ادبى نيز كاسته شده است. در همين مقدار دو سبك مختلف تفسير نويسى و ادبى ديده مى‌شود. پايان سوره حمد در نسخه مدرسه عالى شهيد مطهرى ماه رجب سال 888 هجرى مى‌باشد ولى كاشفى در شعرى آن را 890 مى‌داند، تاريخ شروع آن نيز 886 يا 887 بوده است. جواهر التفسير محصول دوران پختگى كاشفى است، سن وى هنگام نگاشتن آن حدود 50 سال بوده است. عنوان مختصر الجواهر جزو تعداد كتابهاى تفسيرى در بعضى منابع آمده است، امّا اصلا وجود نداشته است.
مفسر در خطبه آغاز كتاب، بيانى در شرافت علم تفسير، انواع آن و برترى اين علم بر علوم ديگر، دارد. قبل از آغاز تفسير مقدمه‌اى در 4 اصل و 22 عنوان در علوم قرآنى، ارائه كرده است. اين اصول عبارتند از: اصل اول: در فضائل قرآن و اسامى آن و مباحث ديگر ضمن چهار عنوان. اصل دوم: در بيان جامعيت قرآن و چگونگى انشعاب علوم از آن، ضمن پنج عنوان. اصل سوم: در ذكر الفاظى كه ميان مفسران متداول است، ضمن هشت عنوان. اصل چهارم: در فوائد متفرقه كه از معرفت آن چاره‌اى نيست، ضمن شش عنوان. ابتداى تفسير، با فاتحة الكلام است، كه در بحث استعاذه، فوائد آن، امر به آن و نكات ديگر مى‌باشد. سوره حمد را با تفسير بسمله آغاز مى‌كند، كه تك بيتى، مطلع بيان اوست، اقوال محققان را با تعبير« محققان مى‌گويند» نقل نموده، گزارشى از تفاسير مختلف با ذكر نام آنها مى‌دهد. تفاسيرى چون كشاف، كشف البيان، معالم التنزيل و طوالع التنوير، مدارك، فرايد، بحر الحقايق و كشف الحقايق، ابو الفتوح تفسير كبير، كشف الاسرار، تيسير نسفى، زادالمسير، تفسير امام ابو الليث و كتابهايى نظير تأويلات علم الهدى، احقاق، عين المعانى، بصائر، ينابيع و...
پس از آن به نقل اقوال فقهاى مذاهب در بسمله پرداخته به بحث فقهى مى‌پردازد، نظر حنفى، مالكى و... را نقل نموده با احاديثى از صحاح آن را ادامه مى‌دهد.
خواص فاتحه و تسميه آن از عناوينى است كه به آنها توجه مى‌نمايد. نقل قول وى بسيار زياد است، از حقايق القرآن، كتاب الزينه، روضة الانس، رياض المتذكرين، بحر الحقايق، فتوحات شيخ اعظم، رساله تعرف فى معنى التكشف از سعد الحق حموى و... بياناتى را مطرح مى‌كند.
در فراز آيات پس از مباحث لفظى، مطالب خود را در قالب اشارات مطرح مى‌نمايد، مانند اشاره اول، اشاره دوم، اشاره سوم و... سپس تحت عنوان كلى« معانى فاتحة و حقايق آن» عمده مباحث مختلف را مطرح مى‌كند.
جايگاه جواهر التفسير در ميان ديگر تفسيرها
تفسير نويسى به زبان فارسى از قرن چهارم هجرى شروع شد و تا اواخر قرن نهم كه« جواهر التفسير» نوشته شد، به نام بيش از بيست تفسير فارسى بر مى‌خوريم.
از ميان آنها، روض الجنان معروف به تفسير ابو الفتوح رازى، از همه مفصل‌تر و جامعتر است، و كشف الاسرار ميبدى بيشتر از همه صبغه ادبى- عرفانى دارد.
جواهر التفسير در بخش سوره حمد، از جهت تفصيل و جامعيت مطالب، به تفسير ابو الفتوح شبيه است، و از جهت آرايه‌ها و سبك ادبى به كشف الاسرار نزديك مى‌شود.
در ميان تفاسير عرفانى اين دوره نيز،« جواهر التفسير» امتيازاتى دارد: اول اينكه اين كتاب در علم تفسير است، چيزى كه در برخى از تفاسير عرفانى ديگر يافت نمى‌شود. نكته ديگر ارزش ادبى اين كتاب است. امتياز بعد اين است كه تنها تفسيرى است كه از نظريه‌هاى حروفى و عددى بهره برده است.
ويژگى‌هاى سبك تفسيرى
1- ذكر مآخذ مطالب مورد استفاده: در قديم ميان بسيارى از اهل علم اين رسم وجود داشته كه مأخذ مطالب را ذكر نمى‌كرده‌اند.
2- كاربرد اشعار فارسى و عربى براى پرورش مطلب و در اين ميان اشعار مولوى رايجتر است.
3- كاربرد اصطلاحات صوفيه و عرفا، مانند صحو، سكر، وجد و...
4- كاربرد ضرب المثلهاى عربى و فارسى.
5- ريشه‌يابى لغات: در مورد تك تك كلمات سوره حمد ريشه‌يابى معنايى آمده است. امّا اين ريشه‌يابى و فقه اللغة شامل بحثهاى صرفا لغوى نمى‌شود بلكه همراه با نكات ادبى و با نثر ادبى مى‌باشد.
6- تأثير پذيرى از سبك خواجه عبد الله انصارى و ميبدى.
7- تقسيم‌بندى دقيق و تنظيم مطالب.
8- وجود دو سبك مختلف تفسيرى،( جامع و مختصر).
ويژگى‌هاى نثر
1- نثر مسجّع
2- كاربرد جناس
3- تتابع اضافات
4- تشبيه و استعاره
5- ايجاز در جمله بندى، اطناب در توضيح
6- هم آوايى حروف
7- حس آميزى
8- كاربرد تنوين فتح براى ساخت قيد
9- استفاده از فصل ربطى مستعمل
10- تطابق صفت و موصوف
چون كاشفى از برجسته‌ترين نثر نويسان نيمه دوم قرن نهم هجرى است و نثر او ساده، شيوا و شامل برخى وجوه تفسيرى است، مورد استقبال بسيار قرار گرفته در ميان مردم دست به دست مى‌گشته است. البته بعدها توسط زواره‌اى( م حدود 950 هجرى) و ملا فتح الله كاشانى( م 988 هجرى) ممزوج به روايات اهل بيت( ع) و تبيين ديدگاههاى شيعى مى‌گردد. چون كاشفى در هرات ملازم عليشير نوايى و جامى بوده و اين كتاب را براى تقديم به امير تأليف نموده، اعتقادات شيعى خود را ابراز نكرده است، زيرا عليشير نوايى فردى بى نهايت متعصب بود و ارائه تفسيرى بر مذاق شيعه ممكن نبوده است.
نسخه شناسى
مقدمه، تحقيق و تصحيح« جواهر التفسير» توسط دكتر جواد عباسى انجام يافته است، مقدمه وى در معرفى كاشفى، آثار، مذهب و احوال اوست. نسخه‌ها و شيوه تصحيح آنها در بخش« نسخه شناسى» مى آيد. نسخه حاضر: نسخه‌هاى خطى فراوانى از جواهر التفسير در خارج و داخل ايران وجود دارد. در كار اين تصحيح به چهار نسخه موجود در ايران بسنده شده است، كه اينك به معرفى آنها مى‌پردازيم: 1- نسخه الف، كتابت آن در سال 979 ه بوده و هم اكنون در كتابخانه آستان قدس رضوى با شماره 1277 در بخش نسخ خطى نگهدارى مى‌شود.
2- نسخه ب با شماره 4346 محفوظ در كتابخانه آيت الله مرعشى در قم، اين نسخه در سال 1051 قمرى نوشته شده و نسبت به ساير نسخه‌ها از همه جديدتر است.
3- نسخه ج نسخه خطى با شماره 1948 از مدرسه عالى شهيد مطهرى، بسيار كم غلط و جا افتادگى است.
- نسخه د از كتابخانه مجلس شوراى ملى با شماره 12722، با تاريخ كتابت سال 983 قمرى. اساس قرار دادن نسخه الف، اولين مرحله كار را تشكيل مى‌داد، تطبيق نسخه‌ها با هم و جبران جا افتادگيها و اصلاح متن، را پس از آن انجام دادم. مرحله ديگر به بررسى دقيق متن پرداختم و ضمن آن با نشانه گذارى‌ها توسط علامتها و پاراگراف بندى نسبت به صحيح خواندن متن ادبى كتاب، تلاش نمودم. هر چه بر متن افزوده يا كاسته شده در زيرنويس آمده است.
در اين نسخه تصاويرى از صفحات اول و آخر و نمونه‌اى از دستخط مفسر، آورده شده است. چاپ موجود، كه جلد اول مى‌باشد، توسط مركز نشر ميراث مكتوب با تحقيق دكتر جواد( فرزاد) عباسى، به سال 1379 ش، در قطع وزيرى، نوبت اول خود را عرضه كرده است. 9- ح 2 ك / 12 / 102 كتابخانه ملى ايران 2525- 79 م در پايان اين نسخه محقق فهارس گوناگونى را ارائه داده است. اين فهرست‌ها از اين قبيل ند:
1- فهرست اعلام
2- فهرست كتابها
3- فهرست شعر فارسى
4- فهرست‌شعر عربى
5- فهرست امثال و عبارات عربى.
جلد اول« جواهر التفسير» در 864 صفحه عرضه شده است.
منابع مقاله
1- مقدمه« جواهر التفسير» توسط دكتر جواد عباسى
2-« جواهر التفسير» كاشفى سوره حمد چاپ مركز نشر ميراث مكتوب
3- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى به كوشش بهاء الدين خرمشاهى جلد 1 ص 692
4- دايرة المعارف تشيع ج 4 ص 527
5- طبقات مفسران شيعه دكتر عقيقى بخشايشى ج 2 ص 35
منبع
نرم افزار جاع التفاسیر ، بخش کتابشناسی
