یزد

یزد مرکز استان و شهرستان یزد در مرکز ایران است. این شهر بین رشته‌های شیرکوه و خرانق و در دشتی گسترده به نام دشت یزد ـ اردکان قرار گرفته‌است. یزد اولین شهر خشتی و دومین شهر تاریخی جهان است، به قسمی که اولین صندوق امانات جهان در ۱۷۰۰ سال پیش در حوضه تمدن این شهر بنا نهاده شده است. اوج آبادانی یزد از سدهٔ «هشتم هجری» به بعد بوده و اتابکان یزد از مهم‌ترین عوامل پیش‌رفت این شهر در سده‌های گذشته به‌شمار می‌روند.یزد در منطقه جنوب شرق ایران واقع شده‌است.

این شهر به «شهر بادگیرها» و «شهر دوچرخه‌ها» معروف است.

پیشینه نام یزد

واژهٔ یزد در لغت به معنای مقدس و پاک بوده و وجه‌تسمیهٔ این شهر، سرزمین مقدس و شهر خدا است.

واژه‌هایی که در تاریخها، سفرنامه‌ها، سیاحت‌نامه‌ها و دیگر مدارک تاریخی مربوط به پیش از اسلام، ماد و پارت و نیز پیش از ورود آریایی‌ها تا دوران کنونی به یزد داده شده‌است عبارتند از:

الف: ایز - ایزاطیخه – ایزدیس – ایساتیس – ایستخای

ک: کت – کتروا - کته – کث – کثه – که – کهثه

گ: گث – گبست

د: دارالسیاده – داراشیعه – دارالعباده – دارالمومنین - دارلعلم

ش: شهر ایزد

ی: یزجی – یزد – یزدان شهر - یزدان گرد – یست – یسدی – یسن – یکس

واژه «یزش» به معنای ستایش و نیایش در زبان پارسی میانه‌است.

ابن بلخی در کتاب فارسنامه که در قرن ششم هجری تالیف شده نام اصلی یزد را «کثه» نامیده و احمد بن حسین بن علی کاتب نیز در قرن نهم در کتاب تاریخ یزد نام «کثه» را تایید نموده که معنی شهر کوچک است زیرا در پارسی باستان این واژه به معنای کوچک است زیرا کثه در مقایسه با ایساتیس که شهر بزرگی بود در حومه یزد قرار داشته و کوچک بوده‌است. اصطخری درباره یزد می‌گوید:«کثه مرکز یزد، شهری است درحاشیه کویر دارای هوای خوب ودرعین حال واجد آسایش وتنعم شهرهای بزرگ است». درزمان ساسانیان به فرمان یزدگرد اول در این محل شهری بناشد که آن را «یزدان گرد» نام نهادند و یزد گرد شهر را به دختر خود هدیه داد. واژه یزد نامی است باستانی که ریشه در «یشت» یا «یزت» و «یسن» داردبا مفاهیمی چون ستایش، نیایش، پرستش، ایزد و... که یکی از فصول پنجگانه اوستا هم با یکی از این نامها یعنی یشت خوانده شده‌است.

بعداز آمدن اسلام وگرایش مردم یزد به دین اسلام عنوان «دارالعباده» به این شهر داده شد. این نام توسط ملکشاه سلجوقی انتخاب شد زیرا علاء الدوله کالنجار تقاضای حکومت یزد را از وی کرده بود تا درآن جا به عبادت بپردازد.

احمد کاتب مورخ یزدی قرن نهم هجری قمری نوشته‌است که: «در سال ۵۰۴ هجری قمری ملکشاه سلجوقی حکومت یزد را به علاء الدوله کالنجار واگذار کرد و آن را دارالعباده نامید.»

اسامی منتسب به این شهر یعنی کثه (شهر دارای کتس=قنات)، فرافر (دژ بالایی)، هرفت (دژ نگهبانی)، ایساتیس (شهر دارای چشمه پوشیده نیرومند یا قنات نیرومند)، ایستیخای خبر بطلمیوس در صحرای کرمان ("ایس- تی-خا" به همان معنی ایساتیس) و یزد (شهر دارای چشمه پوشیده=قنات) نشانگر اهمیت دیرین و بزرگی این شهر کویری باستانی می‌باشند. وجه اشتقاق خود نامهای فارسی قنات یعنی کاریز (کا- ریز) و کتس (کت- اوس) هم چشمه ریزان و خانه چشمهاست. آثار این قنات نیرومند تاریخی دورتر از خود شهر یزد در بین کوههای شیرکوه و مهریز باقی‌مانده‌است.

تاریخ و قدمت

یزد اولین شهر خشتی و دومین شهر تاریخی جهان بعد از شهر ونیز ایتالیاست. استان یزد از سرزمینهای کهن و تاریخی ایران زمین است.ابن حوقل در کتاب «ایران فی صورة الارض» درباره یزد می‌نویسد: «از مهمترین شهرهای ولایت اصطخر از سوی خراسان «کثه» است و آن حومه یزد و ابرقویه می‌باشد... اما کثه که حومه یزد است شهری است در کنار بیابان و هوای آن خشک سالم است و مانند شهرهای کوهستانی فراخ نعمت است و روستایی دارد که محصولش ارزان است. بیشتر بناهای آن دراز شکل است و از گل ساخته شده. در آنجا شهری است استوار که قلعه‌ای با دو دروازه آهنین دارد: یکی به نام ایزد(باب ایزد) و دیگری در مسجد(باب‌المسجد) که نزدیک مسجد جامع است. این جامع در ربض قرار دارد و آبهای آن از قنات تامین می‌شود...» در بعضی از منابع بنای اولیه برخی از شهرهای این استان چون (میبد) را به سلیمان پیغمبر، (یزد) را به ضحاک و اسکندر مقدونی و (ابر کوه) را به ابراهیم پیغمبر نسبت داده‌اند. این بیانگر قدمت و دیرینگی پیشینیه تاریخی و فرهنگی سرزمین و مردم این دیار است. مجموعه آثار باستانی پراکنده موجود در این استان نیز به سهم خود گویای این پیشینه تاریخی است. آثاری چون دست افزارهای سنگی بدست آمده از دره‌های شیر کوه، نگاره‌های روی تخت سنگ کوه ارنان، تکه سفالهای منقوش نارین قلعه میبد – متعلق به دوره ایلامی، غارهای استان و آثار معماری و شهر سازی باستانی و... نشان می‌دهد مدنیت یزد، در چهار کانون باستانی (مهریز و فهرج)، (یزد)، (رستاق و میبد) و (اردکان) متمرکز بود. پژوهشگران این منطقه را که در مسیر شاهراه‌های باستانی (ری – کرمان) و (پارس – خراسان) قرار داشت، جزء سرزمینهای دوردست مادها شمرده‌اند

احمد بن حسین بن علی کاتب یزدی، می‌نویسد : «هنگامی که عده‌ای از بزرگان ایران در ری علیه اسکندر مقدونی به مخالفت پرداختند، اسکندر آنان را دستگیر کرد و خواست که همراه خود به استخر فارس ببرد، چون به ناحیه‌ی یزد رسید، زندانیان را درچاهی محبوس کرد و آن محل را کِثَه (به یونانی یعنی زندان) نامید. پس از اینکه اسکندر یزد را ترک گفت، نگهبانان به کمک زندانیان به آبادانی و عمران یزد همت گماشتند»

برخی از جغرافی نگاران، تاریخ ساخت یزد را به یزدگرد اول، ساسانی نسبت می‌دهند که وجه تسمیه­ی یزد در ارتباط با نام وی و واژه­ی «یزش» به معنی ستایش و نیایش در زبان فارسی میانه است. بهرام گور نیز در هنگام حرکت خود به سوی خراسان چون به ولایت کثه (یزد) رسید، بیماری وی اندکی بهبود یافت و این سرزمین مبارک داشت و دستور داد در آنجا شهری بسازند و چون به نام یزدان می‌ساخت آن را «یزدان گرد» نام نهاد.

چون بهرام گور درگذشت یزدگرد به پادشاهی رسید. وی دو پسر داشت به نام شاه فیروز و شاه بلاس. بعد از مدتی یزدگرد، یزد را به دو فرزندش بخشید و آن دو شهر را بین خود تقسیم کردند. شاه فیروز دو ده در ولایت یزد ساخت، یکی «فیروز آباد مجو مرد» و دیگری «فیروز آباد میبد».

زمانی که انوشیروان به حکومت رسید، یزد را به دختر خود «مهرنگار» بخشید و وی را از مداین به یزد فرستاد و در آنجا ساختمان‌های زیادی ساخت.

در هشت فرسنگی یزد دهی ساخت و آن را «مهرگرد» نام گذاشت و اکنون آن قریه را «مهریجرد» می‌گویند. هم‌چنین در کنار میبد دهی ساخت و آن را «مهرجرد» نام نهاد و برادر وی «شاه هرمز» در جنب مهریجرد دهی ساخت و آن را «هرمیز» نام گذاشت که اکنون به «خورمیز» شهرت دارد.

پس از انوشیروان خسروپرویز به پادشاهی رسید. وی ولایت یزد را به دو دختر خود به نام‌های ایران دخت و توران دخت بخشید و دستور داد دهی بسازند و آن را «توران پشت» نام نهاد.

توران دخت هشت ماه پادشاهی کرد و بعد درگذشت. بعد از وی ایران دخت به سلطنت رسید. وی نماینده‌ای به نام «ابرند» به یزد فرستاد و به وی دستور داد که بر عمارت و آبادی یزد بیفزاید. ابرند نیز در دو فرسنگی شهر یزد ده جدیدی احداث کرد و آن را «ابرند آباد» نام نهاد.

اتابکان یزد

اتابکان یزد نزدیک به ۱۴۰ سال بر این خطه حکومت کردند. با کشته شدن فرامرز بن علی در جنگ با خان فتای، سلطان سنجر، حکومت یزد را به دختران فرمانده خود که پسری نداشت واگذاشت و رکن الدین سام از سرداران سپاه فرامرز را برای اداره یزد به اتابکی آنان گماشت.

رکن الدین سام نخستین ایمر این خاندان به علت پیری و ناتوانی در اداره حکومت در سال ۵۸۴ ه .ق جای خود را به برادر کوچکش عز الدین لنگر سپرد. با مرگ عزالدین در سال ۶۴۰ ه .ق ورد انزور به حکومت رسید و در سال ۶۵۲ ه .ق حکومت به ابو منصور اسفهسالار مشهور به قطب الدین رسید. مادر او مریم ترکان بناهای زیادی را در یزد ساخت و در دوره قطب الدین مغولان به ایران حمله کردند. اتابک چیرگی مغولان را پذیرفت و یزد را از سپاه مغول مصون داشت. با مرگ قطب الدین در سال ۶۲۶ ه .ق پسرش محمد بر تخت نشست و او نیز تا سال ۶۳۹ ه .ق حکومت کرد. پس از او به ترتیب سفلر شاه (متوفی ۶۴۹ ه .ق)، طفی شاه (متوفی ۶۷۰)، علاء الدوله (متوفی ۶۷۳) یوسف شاه (متوفی ۶۹۰) حکومت کردند. در دوره یوسف شاه در اثر بی احترامی او به فرستاده غازان خان، سپاه غازان وی به یزد حمله کرد و او مجبور به فرار به سیستان شد اما مردم یزد به همراه علما به نزد امیر محمد ابداجی فرمانده سپاه غازان رفتند و او را از ورود به داخل یزد بازداشتند. سرانجام سلسله اتابکان یزد در سال ۷۱۸ به دست امیر مبارز الدین برچیده شد و آخرین امیر سلسله اتابکان حاجی شاه فرزند یوسف شاه سرنگون گردید.

دوره مغول

در زمان حکومت سلطان قطب الدین، چنگیزخان مغول به ایران حمله کرد. وی سلطه مغولان را پذیرفت و جانشینانش به عنوان دست نشاندگان مغولان در یزد ابقا شدند و با کفایت و زیرکی یزد را از خشم مغولان مصون داشتند. در سایه امنیت و آرامش نسبی یزد، در این دوره بازرگانی و مبادله کالاهای مختلف رونق یافت. عوامل متعددی در بسط و توسعه بازرگانی دخیل بود از جمله این که ایالات جنوبی ایران تحت حاکمیت مغولان قرار گرفته بود، لذا کالاهای یزدی تا آن سوی آب‌های جنوبی ایران به خصوص هندوستان راه یافت و تنها مشکل، حفظ و حراست راه‌های منتهی به بازار فروش بود. راهداری و نگهداری راه‌های کشور از زمان مغولان مورد توجه قرار گرفت و حفاظت راه‌ها را اغلب به امرا و بزرگان واگذار می‌کردند. در اوایل قرن هشتم هر دو جنبه، یعنی گسترش شبکه راه‌های منتهی به یزد و هم امنیت آن حاصل شد و این دو از مواردی بود که نقش به سزایی در توسعه بازرگانی یزد و در نهایت شکوفایی اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی این ایالت داشت.

حاکمان آل مظفر

اهمیت راهداری، امنیت و گسترش راه‌ها در گذشته به اندازه‌ای بود که خاندان مظفر از راهداری یزد و میبد به پادشاهی رسیدند. امیر مظفر، بزرگ این خاندان، از نوادگان غیاث الدین خراسانی بود، که در دربار ایلخان مغول وارد خدمت شد و به حکومت میبد رسید. پس از مرگ او، پسرش امیر مبارز الدین محمد در اوایل حکومت ابو سعید بهادر خان (۷۱۶ـ۷۳۶ ه .ق) ایلخان مغول به حکومت میبد و راهداری یزد انتخاب شد. در سال ۷۱۸ ه .ق، حاجی شاه بن یوسف، اتابک یزد را در نبردی شکست داد و به حکومت اتابکان یزد پایان داد و از سوی ابو سعید بهادر خان، به حکومت یزد نیز رسید.

مبارز الدین محمد، پس از درگذشت ابو سعید بهادر خان، دم از استقلال زد و بر کرمان، شیراز و قلمرو حکومت ملوک شبانکاره در جنوب ایران چیره شد و در سال ۷۲۳ ه .ق حکومت آل مظفر را تشکیل داد. حکومت آل مظفر نقطه عطفی در تاریخ یزد به حساب می‌آید، چرا که برای نخستین بار این خطه در طی حیات دیرینه‌اش سلسله‌ای را در درون خود پرورانید که بیش از نیم قرن مقدرات صفحات جنوبی ایران را در دست داشت. آل مظفر، میبد را پایگاه اصلی خود قرار دادند و از اینجا به نواحی دیگر (کرمان، فارس، اصفهان و تبریز) چنگ انداختند، لذا یزد از نظر سیاسی و اقتصادی به چنان اعتبار و اهمیتی دست یافت که در هیچ عصری از تاریخ خود بدان منزلت نرسیده بود. اوج شکوفایی و عظمت فرهنگی یزد نیز مربوط به همین زمان است. در هیچ جای ایران به اندازه یزد دارالتعلیم به وجود نیامد، به گونه‌ای که یزد به «دارالعلم» ملقب شد. در مدارس، مساجد، دارالسیاده‌ها و خانقاه‌ها علوم مختلف رایج زمان تدریس می‌شد. ویژگی دیگر دوران آل مظفر رونق تصوف در یزد است.

دوره تیموریان

در سال ۷۹۵ ه .ق امیر تیمور در یورش سه ساله خود طومار دولت مظفری را درنوردید و یزد را به یکی از عمال خود سپرد. بعد از مراجعت تیمور به ماوراءالنهر گروهی از همدلی مردم نسبت به آل مظفر سوء استفاده کرده، به رهبری حاجی آبدار، یزد را از تصرف حاکم تیمور بیرون آوردند و سپس سلطان محمد پسر ابو سعید طبسی، یزد را به چنگ آورد و استقلال آنرا اعلام کرد. حاکمان تیموری، اصفهان، نایین و اردستان برای اعاده نظم به یزد لشکر کشیدند، اما شکست خوردند. به ناچار پیر محمد بن عمر شیخ بن تیمور، حاکم فارس، با سپاهی فراوان رهسپار یزد شد و به امر تیمور، حاکم سیستان هم همراهی و مساعدت کرد و از هر سو یزد را در محاصره گرفتند و در نهایت یزد را گشودند. کاشی کاری‌های مسجد جامع و میدان امیر چخماق و مسجد امیر چخماق، مصلای عتیق و ... از آثار این دوران است. مدارس و کتابخانه های متعددی چون مدرسه و کتابخانه قطبیه سرپلوک، مدرسه دارالصفا، مدرسه و کتابخانه یوسف چهره، مدرسه و کتابخانه اصیلیه سرد هوک و کتابخانه باوردیه تاسیس شدند، که نویسندگان و علما و مورخان نامی نظیر شرف الدین علی یزدی در آنها پرورش یافتند.

دوره صفویه

مقارن ظهور شاه اسماعیل صفوی طایفه های مختلفی در ایران حکومت می‌کردند. در سراسر ایران در حدود چهل حاکم مستقل و نیمه مستقل حکم می‌راندند و یزد در تصرف مراد بیک بایندری بود. شاه اسماعیل مدعیان را منکوب کرد و یزد را به تصرف خویش درآورد. اما افراط در تعصب مذهبی و کشتارهای بی‌مورد خسارت معنوی بزرگی به ایران و به ویژه یزد وارد کرد. نمونه آن کشتن دانشمند بزرگ آن روزگار قاضی میر حسین میبدی است. درگیری یزدی‌ها با عامل حکومت منجر به یورش محمد کره حاکم ابرقو به یزد شد. وی با کمک لرهای خویشاوندش یزد را گرفت و شاه اسماعیل جهت دفع وی به یزد آمد و بعد از مدتی محاصره، وی را دستگیر و در اصفهان سوزاند. نعمت الله باقی پسر امیر میرزا عبدالباقی (صوفی سرشناس) که در جنگ چالدران کشته شد، در زمان شاه طهماسب، دختر شاه اسماعیل را به زنی گرفت و حاکم یزد شد. وی دیوان خانه‌ای به نام «عباسیه» ساخت و مسجد شاه طهماسب در نزدیکی میدان بعثت از یادگارهای اوست.

بعد از وی پسرش میر میران، حاکم یزد شد که غیاث آباد تفت از جمله یادگارهای اوست. مدرسه شفیعیه یادگار میرزا شفیع از حاکمان یزد در این دوران است. در عصر صفوی بازرگانی ایران رواج و اهمیت زیادی یافت، به ویژه ابریشم و منسوجات ایران در بازارهای اروپایی به خوبی معرفی شد و بازرگانان خارجی به ایران روی آوردند. از یک سو بازرگانان اروپایی و از سوی دیگر تجار هندی از طریق راه‌های زمینی بین اصفهان و دهلی در رفت‌وآمد بودند و یزد به علت داشتن ابریشم و منسوجات مرغوب و موقعیتی که در مسیر راه زمینی داشت رونق و اهمیت زیادی یافت.

در زمان یورش افغانها به ایران، یزدی‌ها به رهبری میرزا عنایت سلطان دلاوری‌های فراوانی از خود نشان دادند. محمود افغان در تصرف یزد ناکام ماند و عاقبت یزد را رها کرد و اصفهان را فتح کرد. اشرف افغان جانشین محمود چهار سال با یزدی‌ها و عنایت سلطان جنگید و عاقبت با حیله بر او و دودمانش دست یافت و به استثنای مؤمن خان و محمد تقی خان، خواهر زادگان عنایت سلطان، همه را به قتل رساند. مؤمن خان، از جانب نادرشاه افشار، حاکم کرمان شد و محمد تقی خان و فرزندانش تا اواخر زمان قاجار در نقش حاکم یا مستوفی یزد خدمت کردند. این خاندان خدمات ارزنده‌ای به یزد کردند و آثار و بناهای فراوانی در یزد ساختند. باغ دولت آباد، باغ ناصریه، مدرسه خان، میدان خان، بازار خان، بازار قیصریه و ... از آثار این خاندان است.

دوره زندیه

از فرماندارانی که در سلطنت زندیه به یزد آمده‌اند از زین العابدین خان و بعد از او عبدالرحیم خان نام برده شده است. عبدالرحیم خان به آبادی و عمران میل زیادی داشت و مزرعه رحیم آباد را که جزء حومه یزد است احداث نمود. همچنین مدرسه عبدالرحیم خان که اکنون با عنوان دبستان همت است از بناهای اوست. او در سال ۱۲۰۱ ه .ق مرحوم شد. در سال ۱۳۰۹ ه .ق لطفعلی خان زند (آخرین جانشین کریم خان زند) پس از واقعه ایرج به لار رفت و چون نتیجه‌ای نگرفت عازم راور کرمان گردید و چون حاکم کرمان قصد دستگیری او را داشت از طریق لوط و چهل پایه و نای بند خود را به طبس رساند.

امیر حسینخان طبسی مقدم لطفعلی خان و اتباعش را گرامی شمرد و بعد از ۵۰ روز پذیرایی سیصد سوار در اختیار او قرار داد. خان زند که در مدت اقامت خود در طبس از تخریب قلعه و حصار شیراز خبر یافت، لذا با همان نفرات کم به عزم تسخیر آن شهر حرکت کرد. در حوالی یزد محمد تقی خان یزدی به مخالفت برخاست و به مقابله آمد. لطفعلی خان با سپاه زند و سواران طبس در ناحیه اردکان بر خان یزدی حمله برد و افرادش را پراکنده و منهزم و گروهی را اسیر نمود و راه ابرقو را در پیش گرفت.

دوره قاجاریه

با به حکومت رسیدن آقا محمد خان قاجار، محمد تقی خان که از سال ۱۱۶۱ (دوره افشاریه) حاکم یزد بود در مقام خود باقی‌ماند. با مرگ وی در سال ۱۲۱۳ ه .ق چند تن از فرزندانش از سوی فتحعلی شاه به حکومت رسیدند. فرزندان وی در دوره حکومت خود به عمران و آبادی یزد پرداختند. در سال ۱۲۳۶ ه .ق فتحعلی شاه فرزند ۳۲ ساله خود محمد ولی میرزا را به حکومت یزد گماشت. وی در دوران حکومت به تعمیر و گسترش برخی از بناها پرداخت. در سال ۱۲۴۳ ه .ق ظل السلطان به حکومت یزد انتخاب گردید اما پس از مرگ فتحعلی شاه قبل از آنکه ولیعهد رسمی محمد شاه از تبریز به پایتخت برسد از یزد به سوی تهران شتافت و به یاری برادران بر تخت سلطنت جلوس کرد و خود را عادلشاه نامید. اما پس از ۹۰ روز مغلوب شد و به روسیه گریخت.

مردم

زبان

مردم یزد به زبان فارسی رایج با گویش یزدی سخن می‌گویند و بسیاری از واژه‌ها و ترکیبات زیبای فارسی را در گویش خود حفظ کرده‌اند. در استان یزد برخی ویژگی‌های گویشی میان شهرستانهای مختلف محسوس است. معتقدان به آیین زرتشتی در میان خود به زبان بهدینی (گَورونی یا دری زرتشتی) سخن می‌گویند و به ویژه مراسم مذهبی خود را با این زبان انجام می‌دهند. گویش یزدی بخشی از فارسی دری (فارسی خالص و اولیهٔ ایرانیان) است.

دین

بیشتر مردم یزد مسلمان و شیعه دوازده امامی هستند. همچنین گروه بزرگی از زرتشتیان ایران در یزد ساکن هستند. اقلیت کوچکی از یهودیان نیز ساکن این شهر می‌باشند. عموما استان یزد را در ایران به عنوان استان مذهبی قلمداد می کنند که دلیل آن توجه مردمان این دیار به بحث مذهب و تلاششان برای نگهداری آن است. گواه این مطلب را می توان برگزاری مراسمهای مختلف مذهبی شیعیان آن علی الخصوص مراسم نخل برداری (نخل نوعی سازه چوبی است که نماد طابوت امام حسین (ع) امام سوم شیعیان محسوب میشود) که در ماه محرم اجرا می شود اشاره نمود. همچنین در بخشی از سفرنامه فرد ریچاردز آمده است که "احساسات مذهبی مردم یزد خیلی جدی تر از اغلب شهرهای ایران است." علاوه بر ایتکه بیشتر مردم یزد مسلمان هستند اما اقلیت های دینی دیگری که در بالا اشاره شد نیز حضور دارند. در اطراف شهر یزد و همچنین داخل آن زیارتگاههای مختلفی برای زرتشتیان به جشم می خورد که در هر ماه و یا فصل مراسمهای ویژه ی پیروان این دین در آنها برگزار می گردد. از آن جمله می توان به جشن سده اشاره نمود که یکی از مراسمهای معروف و عمومی زرتشتیان است و هر ساله در روز دهم بهمن ماه همزمان با مناطق دیگر ایران در یزد برگزار می شود.

جمعیت

بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۰ جمعیت شهرستان یزد در مجموع ۵۸۲٬۶۸۲ نفر است که این تعداد در ۱۶۸٬۵۲۸ خانوار زندگی می‌کنند که از این جمعیت ۲۹۷٬۵۴۶ مرد و ۲۸۵٬۱۳۶ نفر زن هستند. در این شهرستان ۴۸۴٬۱۶۷ نفر جمعیت شهری و ۴۲٬۰۰۹ نفر جمعیت روستایی اعلام شده‌است.

جغرافیا

قرار گرفتن در بخش مرکزی فلات ایران در برگیرنده نا مناسب ترین عوامل طبیعی چیره بر فلات مرکزی ایران نیز است. بارش اندک همراه با تبخیر شدید، دور بودن از دریا، نزدیکی با کویر خشک و پهناور نمک، رطوبت نسبی کم همراه با گرمای بسیار، از عواملی هستند، که یزد را به گونه یکی از خشک ترین مناطق ایران در آورده است. گذشته از آن، در این منطقه نوسان شدید درجه حرارت نیز وجود دارد.

شهرستان یزد در دره‌ای خشک و پهناور بین کوه‌های شیرکوه و خرانق، در ۱۵ درجه و ۵۳ دقیقه تا ۴۰ درجه و ۵۴ دقیقه درازای خاوری و ۴۶ درجه و ۳۱ دقیقه تا ۱۵ درجه و ۳۲ دقیقه پهنای شمالی واقع شده است. این شهرستان از سوی شمال به شهرستان‌های میبد و اردکان از خاور به شهرستان‌های اردکان و بافق، از باختر به استان اصفهان و از جنوب به شهرستان تفت، ابرکوه و مهریز محدود می‌شود. میانگین بلندی شهرستان یزد از سطح دریا ۱۲۰۰ متراست.

مناطق گردشگری

بناها و مکان‌های تاریخی

پرونده:Dowlatabad garden.jpg

بادگیر باغ دولت آباد

'''آب انبار رستم گیو'''

بازارهای تاریخی

• بازار خان
• بازار زرگری
• بازارچه پنجه علی
• بازار قیصریه
• بازار علاقبندی
• بازار کاشی‌گری
• بازار چیت سازی
• بازار مسجد ملااسماعیل
• بازار افشار
• بازار حاجی قنبر
• بازار محمد علی خان
• بازار جعفرخان
• بازار صدری (شاهزاده فاضل)
• بازار دروازه مهریز
• بازار مسگری
• بازار نخود بریزی

'''خانه کلاهدوزها'''(موزه آب یزد)

میدان‌ها و لَـردهای تاریخی

پرونده:Iran - Yazd.jpg

میدان امیرچقماق

• میدان خان
• میدان بعثت
• میدان قلعه
• میدان امیرچقماق
• میدان وقت و ساعت
• لَـرد آسیاب
• لَـرد باجوردی
• لَـرد تازیان
• لَـرد خواجه خضر
• لَـرد فهادان
• لَـرد کیوان
• لَـرد گودال مصلی
• لَـرد کوچه میرقطب
• لَـرد مشیر

مساجد تاریخی و معروف

• مسجد جامع یزد
• مسجد امیرچقماق
• مسجد سرریگ
• مسجد ملااسماعیل
• مسجد شاه طهماسب
• مسجد فرط
• مسجد حظیره
• مسجد بیاق خان
• مسجد اهرستان
• مسجد شاه یحیی(قلعه کهنه)
• مسجد بزرگ پشت باغ

در محلات تاریخی یزد، در حدود ۳۰ مسجد دیگر را نیز می‌توان نام برد، که در مقیاس کوچکتر، نقش «مساجد محله‌ای» را ایفا می‌کنند.

محلات تاریخی

مسلماً بارزترین خصوصیت شهر یزد را می‌توان وجود محله‌های قدیمی و سنتی با کوچه پس کوچه‌های خشت و گلی در هم تنیده، بازارها، مساجد، حمام و خانه‌های آن دانست. در مجموع ۷۷ محله از مجموعه محلات شهر یزد به دلیل قرار گرفتن در محدوده بافت تاریخی و یا در حریم آن، در سال ۱۳۸۴ و با شماره ۱۵۰۰۰، تحت عنوان «بافت تاریخی یزد» به ثبت آثار ملی رسیده‌اند.

'''مسجد امیرچقماق''' '''دبیرستان ایرانشهر'''

مراکز آموزشی قدیمی

• دبیرستان مارکار
• دبیرستان ایرانشهر
• دبیرستان کیخسروی
• مدرسه بدر
• دبستان خسروی
• دبستان دینیاری
• مدرسه اردشیری
• دبستان مهرنرسی‌آباد

دیگر آثار تاریخی

پرونده:Tower of silence.jpg

برج خاموشان(دخمه زرتشتیان)

• آب انبارها (رستم گیو،شش بادگیری)
• باغها (باغ دولت آباد،باغ خان)
• زرتشتیان (آتشکده زرتشتیان،دخمهٔ زرتشتیان)
• یهودیان (کنیسه کمال)
• ارگ و برج و بارو (برج و باروی یزد،ارگ حکومتی،قلعه اسدان)
• امامزاده‌ها (امامزاده جعفر،شاهزاده فاضل،امام زاده سید جعفر،سید فتح الرضا)
• قبه‌ها و بقعه‌ها (قبهٔ دوازده امام،بقعه سیدرکن الدین،بقعهٔ سیدخلیل)
• خانه‌های تاریخی (خانهٔ رسولیان،خانهٔ عرب‌ها،خانهٔ لاری‌ها، خانه مرتاض،خانهٔ ملک‌التجار)
• مدارس قدیمی (مدرسهٔ خان(یزد)،مدرسهٔ ضیائیه(زندان اسکندر)،مدرسه شهاب الدین،مدرسه مصلی صفدر‌خان)
• مجموعه مازاری‌ها(حناسایی‌ها) (مازاری جوشن،مازاری اتابکی،مازاری صلحی‌زاده)

روستاهای شهرستان یزد

یکی از بهترین روستا های یزد میتوان به مَنشاد جای بسیار خوش آب و هوا اشاره کرد که تنها ۶۰km با شهر یزد فاصله دارد. از مناطق روستایی یزد به روستاهای شمالی یزد در مسیر یزد اردکان، همچون اسلام‌آباد (میمونه)، بندر آباد، عـلی‌آباد، شمسی (اشکذر)، حسن‌آباد، حسـین آباد و غیره می‌توان اشاره نمود. در طرف دیگر یزد به سمت جنوب، به روستاهایی همچون احمد آبـاد و محمدآباد و دهـنو و... اشاره توان کرد. از روستاهای غربی یزد هم به روستای شحنه واز شرق به روستاهای منطقهٔ دُربید ازجمله دُربید و دَربید و طامهر و دشت ده و خورشید آباد و نیوک و تنوره و کلمند و انـجیره و نارستانه و مرزعه تراب اشاره می‌شود که بعضی از این روستاها مانند نارستانه، یکی از مناطق مقدس زرتشتیان می‌باشد.

اقتصاد

کشاورزی

یزد از دیرباز به خشکی و کم‌آبی شهره بوده و لقب کم باران‌ترین شهر کشور را داشته است. استان یزد که اکنون تنها یک درصد از زمینهای کشاورزی کل کشور را در اختیار داردودر فقر منابع آبی به سر می‌برد، در سال ۱۳۸۷ توانست بیش از ۱۲ میلیون تن محصول کشاورزی در بخش‌های گلخانه‌ای، زراعی و باغی به دست آورد. یزد در تولید محصولاتی نظیر روناس، پرورش کبک و بلدرچین رتبه نخست، تولید زعفران رتبه دوم، پسته رتبه سوم، بادام و انار رتبه پنجم و تولید گل‌های زینتی رتبه ششم را دارد. گندم، جو، ذرت دانه‌ای، روناس و یونجه از شاخص‌ترین تولیدات بخش زراعی و پسته، انار، بادام، خرما، انگور، زردآلو و زیتون نیز از شاخص‌ترین محصولات باغی استان یزد به شمار می‌رود که بسیاری از این محصولات در میزان تولید، در کشور رکورددار هستند. استان یزد همچنین در تولید محصولات گلخانه‌ای نیز در کشور حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد،یزد هم‌اکنون رتبه ششم در تولید محصولات گلخانه‌ای را داراست و در تولید خیار گلخانه‌ای و گل توانسته به موفقیت‌های چشمگیری دست پیدا کند.

در سال زراعی ۹۱، بیش از هزار و ۱۱۶ هکتار از اراضی گلخانه‌ای استان یزد به کشت سبزی و صیفی اختصاص یافته که از این میزان سطح زیرکشت، بیش از ۳۴۳ هزار و ۴۰۰ تن محصول برداشت شده است.هم‌اکنون بیش از ۱۱ هکتار گلخانه زیرکشت گل‌های زینتی رفته که از این میزان سطح زیرکشت، بیش از ۱۹ میلیون شاخه گل برداشت شده است.البته تولیدات استان یزد تنها به بخش زراعی، باغی و گلخانه‌ای منحصر نمی‌شود و این استان در تولید محصولات دامی و پرورش دام نیز حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. در سال ۱۳۹۱، ۲۱۰هزار تن شیر، ۱۴هزار تن گوشت قرمز، بیش از ۴۵ هزار و ۵۰۰ تن گوشت مرغ، بیش از ۱۸هزار تن تخم مرغ، ۲۳۰ تن عسل، ۶۹۰ تن ماهی و بیش از ۳هزار و ۲۰۰ تن انواع ماکیان دیگر تولید شده است.

صنایع یزد

در یزد صنایع بزرگی همچون نساجی فرش، نساجی پارچه‌های طرح دار و ساده، فولاد و معادن آهن، معادن ذغال سنگ و معادن سنگ، کارخانجات کاشی، کارخانه‌های کابل و فیبر نوری و صنایع غذایی جای گرفته‌است که با وجود این صنایع حدود ۵۳ درصد از مصرف برق در تعرفه صنعتی استفاده می‌شود که از نظر رتبه بندی کشوری نیز پنجمین استان صنعتی کشور شناخته می‌شود. صنعت زرگری یا طلا سازی در یزد از مهمترین و مشهورترین صنایع یزد در سطح کشور است. یزد با داشتن بیش ازسه هزار واحد صنعتی، در فهرست شهرهای دارای آلودگی بالای کشورایران قرار دارد. برخی از شرکتها و کارخانجات مهم شهر یزد به شرح زیر است:

• کارخانه یزد باف

کارخانجات یزدباف (سهامی عام) در سال ۱۳۳۵ در شهر تاریخی یزد در زمینی به مساحت ۱۲۰ هزار متر مربع برای ایجاد کارخانجات ریسندگی، بافندگی، چاپ و تکمیل انواع پارچه‌های پنبه ای تاسیس گردید. در حال حاضر شرکت یزدباف با سرمایه ثبت شده ۳۶٬۰۰۰٬۰۰۰٬۰۰۰ ریال وبیش از ۷۵۰۰ سهامدار در زمینی به مساحت ۲۷۰٬۰۰۰ متر مربع با مجموعه‌ای از مدرن ترین ماشین آلات اروپایی و دانش فنی روز در کنار تلاش شبانه روزی بیش از ۱۴۰۰ پرسنل متخصص و سخت کوش خود و با استفاده از بهترین مواد اولیه، تولید کننده انواع پارچه‌های پنبه‌ای و الیاف مصنوعی و مخلوط آنها به عنوان یکی از بزرگترین کارخانجات نساجی خاورمیانه مطرح می‌باشد.

• کابلهای شهید قندی

در آبان ماه سال ۱۳۶۳ با هدف تولید انواع کابلهای مخابراتی، توسعه ارتباطات و ایجاد تحول در شبکه عظیم مخابراتی کشور، تحت پوشش وزارت پست و تلگراف و تلفن وقت در شهر یزد درزمینی به وسعت یک میلیون مترمربع و بازیربنایی معادل دویست هزارمترمربع همگام باآخرین فناوری روزجهان وبه عنوان پدیده‌ای نو درعرصه تولیدکابلهای مخابراتی تاسیس گردید. فعالیتهای شرکت:

- تولیدکننده انواع کابلهای مخابراتی نوری، مسی و ترکیبی - تنها تولیدکننده پانلهای خورشیدی در کشور - امکان سنجی، طراحی، مشاوره و آموزش در زمینه‌های پروژه‌های مخابراتی - تولیدکننده کابلهای خاص برای مصارف گاز، نفت،پتروشیمی،راه آهن،مترو و کنترل ترافیک و... - انجام پروژه‌های خدمات فنی ومهندسی

• فولاد آلیاژی ایران

فولاد آلیاژی ایران از پیشرفته ­ترین و بزرگترین تولید کنندگان انواع فولاد آلیاژی و مخصوص در ایران و خاورمیانه و یکی از مدرن ترین کارخانجات فولادآلیاژی دنیا با ظرفیت تولید سالیانه ۱۴۰،۰۰۰ تن در فاز اول و ۲۰۰،۰۰۰ تن در فاز دوم می­باشد که در سال ۱۳۷۸ به بهره برداری رسید. کارخانجات فولاد سازی، نورد مقاطع سنگین، نورد مقاطع سبک، عملیات حرارتی و تکمیل کاری این شرکت، مجهز به پیشرفته­ترین تجهیزات و برخوردار از بالاترین سطح دانش فنی روز دنیا، امکان تولید فولادهای آلیاژی و مخصوص را با بهترین کیفیت و منطبق با استانداردهای بین‌المللی میسر ساخته است. محصولات این شرکت درصنایع نفت و پتروشیمی، ابزارسازی، ساخت لوازم پزشکی و جراحی، صنایع خودرو سازی، ماشین سازی و سایر صنایع کاربرد وسیع دارد.

• گروه پیشگامان کویر

- سال تاسیس: ۱۳۷۵

- حوزه اصلی فعالیت: فناوری اطلاعات و ارتباطات

- حوزه‌های توسعه‌ای: بانکداری، بیمه، حمل و نقل هوایی و ریلی، فیبر نوری زیر دریایی و...

- اشتغال ایجاد شده: اشتغال مستقیم نزدیک به ۴۰۰ نفر و غیر مستقیم: بیش از ۱۵۰۰ نفر

- تعداد شرکت‌ها: در حال حاضر ۲۶ شرکت

- مدل اقتصادی: اقتصاد تعاونی

- خدمات اصلی: سرمایه گذاری در حوزه ICT

- خدمات فرعی: انواع نرم‌افزارهای تحت وب به سفارش مشتری، خدمات سامانه بازشناسی با امواج رادیویی، سیستم‌های هوشمند، ویدئو کنفرانس، سرورهای امنیتی و کلیه سرویس‌های ارزش افزوده

- گستره جغرافیایی فعالیت: نمایندگی مستقیم در استان‌های کرمان، اصفهان، قزوین، فارس، بوشهر، خراسان بزرگ، هرمزگان و در کشورهای کانادا، امارات، مالزی.

• گروه ستاره کویر

فرش ستاره کویر یزد اولین شرکت گروه ستاره کویر یزد می‌باشد. شرکت‌های این گروه به تولید الیاف رنگی، نخ اکرلیک و پلی پروپیلن و بافت فرش ماشینی اشتغال دارند. فرش ستاره کویر یزد و فرش خاطره کویر یزد شرکتهای بافندگی فرش ماشینی در این گروه هستند.

فرش ستاره کویر یزد که در سال ۱۳۶۰ تاسیس شد از ابتدای فعالیت همواره در سطح اول بازار فرش ماشینی کشور قرار داشته است. در تداوم فعالیت‌های گروه، توسعه شرکت ستاره کویر در شرکت فرش خاطره کویر تبلور یافت. خاطره کویر که از مدرن ترین و پیشرفته ترین دستگاه‌های بافندگی فرش ماشینی بهره می‌برد، در سال ۱۳۷۵ تاسیس شد و هم اکنون در کنار ستاره کویر تنوعی بسیار چشمگیر از انواع گلیم، جاجیم، گلیم فرش و فرش را به بازارهای داخلی و خارجی عرضه می‌کند.

• نیروگاه سیکل ترکیبی شیرکوه

وجود نیروگاه سیکل ترکیبی شیرکوه در این استان باعث رونق بخش صنعت و زیرساخت‌های این استان بویژه در شبکه سراسری برق می‌شود.

معماری یزد

پرونده:Windcatchers in Yazd.jpg

بنایی دارای چند بادگیر در یزد

• معماری قدیم یزد

مشخص‌ترین وجهه شهر، معماری خاص کویری آن است. بادگیرها، مناره‌ها و گنبدها مشخص‌ترین جنبه ظاهری معماری شهر است. در این معماری از بادگیر برای گرفتن جریان باد و خنک‌کردن فضای ساختمان به کار می‌رفته‌است.

بافت و ساخت معماری ویژهٔ منطقهٔ یزد از بارزترین نمونه‌های معماری خاص اقلیم‌های گرم و خشک در جهان است. تناسب آن با نیازها و شرایط اقلیمی- فرهنگی مردم منطقه، گذشته از زیبایی خاص این معماری، از ویژگی‌های آن است. در مرکز هر محله معمولاً حمام، بازارچه، آب انبار، مسجد، حسینیه، لرد، کارگاه‌های کوچک، جوی آب (برای دسترسی به قنات) قرار دارد که بسیاری از این امکانات هنوز پا برجا هستند. مجتمع تجاری تفریحی ستاره یزد

• معماری جدید یزد

ایجاد گذرگاه‌های جدید غیر هم سطح همچون میدانهای امام حسین(ع)، شهدای محراب، معلم، شهید باهنر و گذرگاه تازه تاسیس میدان مهدیه همچنین ایجاد مجموعه تجاری جدید مثل آریا و پردیس سینمایی تک در صفائیه یزد و مجتمع تجاری، تفریحی ستاره در میدان آزادی (باغ ملی) و مجتمع در حال ساخت بازار بزرگ شهر در منطقه صفائیه می‌توان اشاره کرد. ایجاد مجتمع‌های مسکونی در مناطق مختلف از جمله صفائیه (مجتمع شقایق، هادی، فرهنگ و...)و شهرک رزمندگان.

ترابری

فرودگاه

فرودگاه یزد در سال ۱۳۴۸ در زمینی به مساحت ۵۷۵ هکتار تأسیس که در حاشیه جنوبی کویر مرکزی ایران و تقریباً در مرکز جغرافیایی کشور و در غرب شهر یزد در فاصله ۳/۵ ناتیکال مایل(حدود ۱۰ کیلومتری)از مرکز شهر قرار دارد. طول باند فرودگاه ۴۱۰۰ متر و عرض آن ۶۰ متر(۱۵ متر sholder)می‌باشد. این فرودگاه در محل تقاطع محورهای اصلی حمل و نقل شمــالی–جنوبی واقع شده و راه‌های هوایی بین‌المللی UL125 وUL124 و داخلی R663 , R654 و W5 از فراز آن می‌گذرد، در نتیجه اکثر هواپیماهای داخلی و خارجی اعم از نظامی و کشوری از فضای فرودگاه یزد عبور می‌کنند. این فرودگاه علاوه بر پروازهای برنامه‌ای و غیر برنامه‌ای که در حال انجام می‌باشد، می‌تواند در مواقع اضطراری مورد استفاده هواپیماها قرار گیرد، همان‌طور که در زمان جنگ ایران و عراق نیز مورد استفاده هواپیماهای نظامی بوده‌است و به عنوان بیس آموزشی شرکت‌های هواپیمائی تعیین گردیده بود، همچنین در حال حاضر دو فروند هواپیمای فوق سبک در حال انجام پروازهای آموزشی و تفریحی می‌باشند. فرودگاه در حال حاضر به صورت ۲۴ ساعته می‌باشد.

• ارتفــاع فرودگــاه از سطح دریــا ۱۲۳۰ متر (۴۰۵۵ پا) و برای هواپیماهای تا رده 200-747 B پیش بینی گردیده‌است.
• پارکینگ هواپیماها به ابعاد ۱۲۰×۴۲۰ متر می‌باشد که ظرفیت پذیرش آن یک فروند هواپیمای بدنه وسیع و سه فروند هواپیمای بدنه متوسط را به طور همزمان می‌باشد. این پارکینگ به وسیله دو تاکسی وی به باند مرتبط می‌باشد.
• محدوده منطقه تحت کنترل واحد مراقبت پرواز فرودگاه (CTR) دایره‌ای به شعاع ۳۰ مایل از دستگاه VOR/DME می‌باشد که تا ارتفاع ۱۷۵۰۰ پا از سطح دریا گسترش دارد.
• از نظر توپوگرافی در داخل این منطقه (CTR)دو رشته کوه موازی در فاصله تقریبی ۴۰ کیلومتر از یکدیگر قرار دارند که فرودگاه تقریباً در وسط این دو رشته کوه قرار دارد، در قسمت جنوب فرودگاه، شیرکوه در جهت شرقی–غربی امتداد یافته ولی خوشبختانه ارتفاعات موجود در نشست و برخاست هواپیماها اشکال ایجاد نمی‌کند و از این نظر فرودگاه از ایمنی بالایی برخوردار است.

راه آهن

اتصال به شبکه حمل و نقل ریلی و جابجایی مسافر و بار از طریق ناوگان ریلی از آرزوهای هر شهروندی می‌باشد. آرزوی مردم استان یزد به بهره‌مندی از راه‌آهن در تاریخ اول خرداد ماه سال ۱۳۵۰ محقق گردید. البته پروژه راه‌آهن جنوب‌شرق، در راستای اهداف متصور برای آن با عنوان راه‌آهن قم ــ زرند در سال ۱۳۱۷ آغاز گردید و بخش عمده‌ای از فعالیت‌های زیربنائی آن نیز انجام گرفت اما به دلیل اوضاع سیاسی کشور در این سال‌ها افتتاح و بهره‌برداری آن تا سال ۱۳۵۰ به تعویق افتاد. با طلیعه عصر انقلاب صنعتی و ایجاد کارخانه ذوب آهن اصفهان ضرورت دستیابی به منابع معدنی ذغال سنگ و سنگ آهن باعث گردید تا مسئولین وقت با اهمیت خاصی این پروژه عظیم اقتصادی را در اولویت کار خود قرار دهند. کلیه عملیات فنی و نقشه برداری‌ها به دست مهندسین و کارگران ایرانی در مدت زمانی بسیار کوتاه انجام یافت.

راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران در یک شبکه گسترده و عظیم از خطوط، مهمترین نقاط حمل و نقل کشور را که در برگیرنده بنادر جنوب و شمال، مراکز صنعتی و اقتصادی از قبیل کارخانجات و مراکز اقتصادی و تجاری همچنین معادن عظیم مستقر در اقصی نقاط کشور را به یکدیگر متصل نموده‌است. این مجموعه گسترده تا سال ۱۳۹۰ در برگیرنده ۹۵۰۰ کیلومتر خط اصلی، در قالب ۱۸ اداره کل تقسیم‌بندی گردیده‌است.

اداره کل راه‌آهن یزد یکی از این ادارات کل ۱۸گانه راه‌آهن می‌باشد. این اداره کل در سال ۱۳۵۰ با اتصال به شبکه راه‌آهن به منظور بهره‌برداری از معادن سنگ آهن و ذغال سنگ جهت تغذیه کارخانه ذوب آهن اصفهان، فعالیت خود را آغاز نمود. در حال حاضر این اداره کل دارای ۶۸۰ کیلومتر خط اصلی می‌باشد. مرکز آن در ایستگاه یزد قرار دارد و با اتصال به ۴ اداره کل (شرق، اصفهان، هرمزگان و کرمان) سهم و اهمیت قابل توجهی را در شبکه حمل و نقل ریلی به خود اختصاص داده‌است. این اداره کل از خروجی ایستگاه بادرود در استان اصفهان شروع و در ایستگاه بافق به ادارات کل راه‌آهن کرمان، هرمزگان و شرق متصل می‌گردد. نقشه خطوط اداره کل راه‌آهن یزد به پیوست می‌باشد.

اهمیت استراتژیک اداره کل راه‌آهن یزد بدلیل واقع شدن در منطقه معدنی کشور و نقش آن در جابجایی و انتقال مواد معدنی همچنین اتصال بخش اصلی کریدورهای ترانزیتی ریلی راه‌آهن، اهمیتی قابل توجه می‌باشد. به گونه‌ای که مبتنی بر آمار عملکرد در دهه هشتاد در مجموع از حیث شاخص‌های عملکردی در راه‌آهن رتبه اول را کسب نموده‌است. کسب ۴۰? درآمد راه‌آهن در بین ۱۸ اداره کل بسیار حائز اهمیت و تحسین برانگیز می‌باشد.

پایانه مسافربری

در زمینی به مساحت ۵۷ هکتار حد فاصل جاده شهرک صنعتی و جاده ترانزیتی و بلوار شهید دهقان که متعلق به سازمان مسکن وشهرسازی بود طی مراحل قانونی تملک، و در تاریخ ۷۷/۱/۲۵ عملیات عمرانی پایانه آغاز شد و در تاریخ ۱۳۸۸/۱۰/۱۵ با تعطیلی پایانه قدیم، خدمات دهی به مردم در پایانه جدید آغاز شد. زیر بنا پایانه بزرگ حدود ۱۴۰۰۰ مترمربع شامل ساختمان، حیات مرکزی و رواق‌هامی باشد که هزینه حدود ۱۰۰،۰۰۰٫۰۰۰٫۰۰۰ریال است که توسط شهرداری یزد ساخته شده‌است. ۱۲ هکتار فضای جنگلی- ۲ هکتار فضای سبز تزئینی - ۱۷ مرکز تجاری عرضه سوغات وتنقلات، مطبوعات، میوه فروشی، اسباب بازی فروشی، محصولات فرهنگی وخدماتی – رستوران بزرگ ومجهز – نمازخانه بزرگ- پاسگاه نیروی انتظامی – کافی نت – کافی شاپ – ۱۶ دفتر فروش بلیط باامکانات کافی وبه روز به مساحت هرکدام ۳۵۰مترمربع در سه طبقه، محل استراحت رانندگان(یک واحد ۸۰مترمربعی)، اتاق مدیریت مشرف به سالن انتظار مسافر، شرکت وگیشه فروش بلیط - سرویس‌های بهداشتی متعدد(۶۴ چشمه)-تعداد۱۲۸ سکوی سوار شدن مسافر – پارکینگ خودروهای سبک به تعداد۳۰۰ واحد (۲۰۰ واحد مسقف و۱۰۰ واحد بدون سقف) - سیستم تهویه مطبوع – ساختمان اداری مناسب – سالن عمومی بسیار مناسب به مساحت ۱۵۰۰مترمربع – ۳۵۰۰۰مترمربع کف فرش و ۵۰۰۰۰ مترمربع آسفالت.

رسانه

رادیو و تلویزیون

صدا و سیمای مرکز یزد در تاریخ ۱۳۵۱/۱۱/۶ با یک فرستنده ۱۰ کیلووات و صرفاً به عنوان یک مرکز خبری و تقویت کننده رادیویی واقع در کیلومتر جاده یزد - کرمان کار خود را آغاز کرد. در سال ۱۳۵۳ با اضافه شدن یک فرستنده ۵۰ کیلو وات تلویـزیونی به عنوان تقویت کننده برنامه‌های شبکه سراسری (شبکه یک) این مرکز از حیث فنی تکمیل تر و به عنوان رادیو و تلویزیون محلی یزد نام گرفت. در بیست و پنج مهر ماه سال ۱۳۵۷ شبکه استانی صدای مرکز یزد با ظرفیت تولید و پخش ۳ الی ۴ هزار ساعت برنامه در سال بر روی فرکانس ۱۰۳۵ راه اندازی گردید. افتتاح شبکه استانی سیما با نام تابان در تاریخ ۱۳۸۲/۲/۲۸ با ظرفیت تولید بیش از هزار و صدساعت و پخش بیش از ۴۰۰۰ ساعت برنامه صورت گرفت. سطح پوشش برنامه‌های صدا و سیما یزد در سال ۱۳۸۳ با افتتاح سیستم uplink به خارج از مرزهای استان و حتی خارج از کشور گسترش یافت. شبکه استانی تابان هم اکنون بر روی ماهواره‌های Asiasat و Badrsat پخش می‌شود.

سینما

شهر یزد دارای ۵ سینما است:

• سینما فرهنگ
• سینما ایران
• سینما جام جم
• پردیس سینمایی تک (۵ سالن)
• سینما دانش آموز (منحصر به برگزاری مراسمهای خاص اداره کل آموزش و پرورش)

در حال حاضر، سینما فرهنگ و سینما ایران بعنوان قدیمی‌ترین سینماهای یزد چند سالی است، تعطیل شده‌اند؛ حتی خبرهایی مبنی بر فروش و تغییر کاربری یکی از آنها نیز به میان آمده بود.

پارک‌ها و فضای سبز

شهر یزد دارای ۱۲ پارک بزرگ (شهری) و ۱۵۳ پارک کوچک (محله‌ای) می‌باشد. از این میان، پر رونق ترین پارک‌های یزد، عبارتند از:

• پارک کوهستان (در حال توسعه)
• پارک شادی (دارای شهر بازی)
• پارک مارکار (پارک بزرگ شهر)
• پارک غدیر
• پارک هفت تیر

پارک کوهستان یزد یکی از پر رونق ترین فضاهای سبز شهری یزد محسوب می شود که فاز دوم آن از جمله ست های بازی، کف پوش، آلاچیق در حال ساخت است. همچنین نصب آب‌نمای هارمونی موزیکال در این پارک در حال پیگیری است.

ره‌آورد

• شیرینی:

قطاب، پشمک، باقلوا، کیک یزدی، لوزهای پنجگانه، حاجی بادام، سوهان ، نان برنجی.

• پارچه:

شعربافی، ترمه یا انگشت بافت، زری‌دوزی، مخمل، دارایی‌بافی(ایکات)، شمد، چادرشب، روتختی، دستمال یزدی.

• روانداز و زمین پوش:

قالی، قالیچه، گلیم، سجاده، زیلو، پتو، سفره، بقچه، روفرشی، لنگ، حصیر.

• خاکینه:

سفال، سرامیک، کاشی.

• سایر:

انار، ارده، حلوا ارده، گیوه، سریشم، زیورآلات طلا.

آب وهوا

یزد، دارای آب و هوای اقلیمی ـ گرم و خشک و بیابانی است و نوسان دما در تابستان و زمستان و حتی در شب و روز بالا و متغیراست و این از ویژگیهای آب و هوایی منطقه به شمار می‌رود، از این نگاه می‌توان گفت: یزد دارای دو فصل است فصل بلند گرما (از اسفند تا مهر) و فصل کوتاه سرما (از آبان تا اواخر بهمن).

مشاهیر یزد

مقالهٔ اهالی مشهور این شهر را در رده:اهالی یزد ببینید.

• سید محمد خاتمی
• سید رضا حسینی‌نسب
• محمد رضا عارف
• محمد صدوقی
• سید ضیاءالدین طباطبایی
• رضا پاک‌نژاد
• مهدی آذریزدی
• محمدعلی اسلامی ندوشن
• محمد رحمتی
• محمدعلی جعفری
• سید علی خاتمی
• محمد فرخی یزدی
• شمس کسمایی
• شیخ حسن کرباسی یزدی
• شیخ عبدالکریم حائری یزدی
• مهدی حائری یزدی
• پهلوان ابراهیم یزدی
• ابوالقاسم قلم‌سیاه
• محمدتقی مصباح یزدی
• محمدحسن احمدی فقیه یزدی
• موشه کاتساو
• جیحون یزدی
• سید محمدکاظم طباطبایی یزدی
• ایرج افشار
• محمدکریم پیرنیا
• وحشی بافقی
• محمدحسین پاپلی یزدی
• سید یحیی دارابی
• عبدالحسین آیتی
• علی‌اصغر دادبه
• محمدعلی ریاضی یزدی
• علی‌محمد کاردان
• محمدصادق فاتح یزدی
• ابوالقاسم هرندی
• سید علی یزدی

مراکز علمی، آموزشی و فرهنگی

یزد از لحاظ میزان باسوادی در زمره شهرهای نخست کشور قرار دارد. در سال ۹۲ برای نوزدهیمن سال پیاپی یزدی‌ها مقام نخست پذیرش در کنکور سراسری را بخود اختصاص دادند و همیچنین یزد پس از تهران با سه نفر بیشترین رتبه تک رقمی در سال ۹۲ را دارا بوده است. در یزد مراکز علمی و آموزشی و فرهنگی بسیار وجود دارد که در زیر شماری از آنها آمد است:

• دانشگاه یزد
• پارك علم و فناوري یزد
• دانشگاه آزاد یزد
• دانشگاه پیام نور یزد
• دانشگاه جامع علمی وکاربردی یزد
• دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد
• دانشگاه علم و هنر یزد
• دانشگاه پیراپزشکی یزد
• مرکز تربیت معلم یزد
• دانشگاه علوم و تحقیقات واحد یزد
• موزه علوم طبیعی یزد
• فرهنگسرای شهرداری
• مجتمع فرهنگی مهنور
• مجتمع فرهنگی امام علی
• موسسه آموزش عالی جواد یزد
• موسسه آموزش عالی ملاصدرا یزد
• مرکز علمی کاربردی جوادالائمه]
• آموزشکده شهید صدوقی یزد
• آموزشکده امام علی (ع) یزد

مراکز پزشکی

• مرکز ناباروری یزد
• بیمارستان مرتاض
• بیمارستان سوانح سوختگی شهید صدوقی
• بیمارستان فوق تخصصی زنان و زایمان ونازایی مادر
• بیمارستان تخصصی قلب افشار
• بیمارستان شهید رهنمون(فرخی)
• بیمارستان شهید صدوقی
• بیمارستان تامین اجتماعی

• بیمارستان گودرز
• بیمارستان سیدالشهدا
• بیمارستان مجیبیان
• مرکز پرتو درمانی و شیمی درمانی رمضان زاده
• مرکز پزشکی خاتم‌الانبیا
• کلینیک تخصصی و فوق تخصصی بقایی پور
• مرکز پزشکی هراتی
• بیمارستان شاه ولی

مراکز نظامی

• پادگان آیت ا... خاتمی
• پادگان شهید صدوقی
• پادگان تیپ ۱۸ الغدیر
• صنایع دفاع یزد
• پادگان ولی عصر(ع)
• ستاد سپاه الغدیر استان یزد

پانویس

برگرفته از ویکی پدیای فارسی

منابع

• |نویسنده=افشار، ایرج|کتاب=یادگارهای یزد|شهر=تهران|ناشر=انتشارات انجمن آثار ملی|سال=۱۳۵۴|شابک=
• نویسنده=خادم زاده، محمد حسن|کتاب=محلات تاریخی شهر یزد|شهر=تهران|ناشر=سبحان نور، پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی یزد|سال=۱۳۸۶|شابک=ISBN 964-2745-20-3
• نویسنده=قریشی زاده، سید عبدالرضا|کتاب=یزد گوهر کویر|شهر=تهران|ناشر=فرهنگسرای میردشتی|سال=۱۳۸۷|شابک=ISBN 964-2708-11-6
• |نویسنده=استانداری یزد|کتاب=یزد نگین کویر (مجموعه اطلاعات و راهنمای سیاحتی یزد)|شهر=یزد|ناشر=اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان یزد|سال=۱۳۷۵|شابک=
• |نویسنده=اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی یزد|کتاب=یزد پردیس کویر (راهنمای گردشگری استان یزد)|شهر=تهران|ناشر=یزدا|سال=۱۳۸۹|شابک=ISBN 600-165-028-4
• نویسنده=سید علی زاده، سید احمد|کتاب=دیوارهای بلند کاه گلی|شهر=تهران|ناشر=انتشارات بقیه العتره |سال=۱۳۹۱|شابک=978-964-1620-67-
• نویسنده=مسرت، حسین|کتاب=یزد، یادگار تاریخ|شهر=یزد|ناشر=انتشارات انجمن کتابخانه‌های عمومی یزد |سال=۱۳۷۷|شابک=978964-6541-04-6
• نویسنده=قهرمانی، ابوالفتح و مسعود سپهر|کتاب=یزد، نگین کویر مجموعه اطلاعات و راهنمای سیاحتی، جلد اول|شهر=یزد|ناشر=انتشارات انجمن کتابخانه های عمومی یزد|سال=۱۳۷۵

پیوند به بیرون

• جغرافیای تاریخی جهان اسلام
• پارك علم و فناوري یزد
• دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی صدوقی یزد
• سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد
• دانش نامه مردمی یزد
• شهرداری یزد
• پایگاه یزد
• مختصات

«Many facets of Iran » The Sunday Tribune

«نخستین بانک جهان در شهر یزد » خبرنامه ملی ایرانیان

«[۱] » استان یزد برای گردشگران

بریتانیکا

کتاب=نام مکان‌های جغرافیایی در بستر زمان|نویسنده = مهرالزمان نوبان|ناشر =انتشارات ما|چاپ=اول|شهر=تهران|صفحه=۲۰۸|سال=۱۳۷۶|شابک=964-6497-00-4

«تاریخچه یزد » سامانه مدیریت تبلیغات اسلامی

کتاب | تاریخ بازبینی=۱۴ مه ۲۰۱۳ | ترجمه=دکتر جعفر شعار | زبان=فارسی | سال=۱۳۶۶ | عنوان=ایران فی صورة الارض | مکان=تهران | ناشر=امیرکبیر

بهدینان، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی

|نویسنده = |نشانی= http://www.iranicaonline.org/articles/behdinan-dialect |عنوان= BEHDĪNĀN DIALECT | ناشر =دانشنامه ایرانیکا |تاریخ = |تاریخ بازبینی=

کتاب |نام خانوادگی= زنده دل|نام= حسن|کتاب= استان یزد| ناشر= نشر ایرانگردان|سال= ۱۳۷۷

«نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۰» درگاه ملی آمار ایران

«همه چیز درباره یزد » بانک اطلاعات صنعت گردشگری و توریسم

یزد نگین کویر، مجموعه اطلاعات و راهنمای سیاحتی یزد، استانداری یزد، ۱۳۷۵

میدان محله‌ای را لَـرد گویند.

افشار، ایرج، یادگارهای یزد، جلد دوم (شهر یزد)، انتشارات انجمن آثار ملی، ۱۳۵۴

در حال حاضر اثری از این میدان برجای نمانده‌است.

کتاب |نام خانوادگی= قهرمانی|نام خانوادگی= سپهر|نام= ابوالفتح|نام= مسعود|کتاب= یزد، نگین کویر مجموعه اطلاعات و راهنمای سیاحتی | ناشر= انجمن کتابخانه های عمومی یزد|سال= ۱۳۷۵

خادم زاده، محمد حسن، محلات تاریخی شهر یزد، نشر: سبحان نور، پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی یزد،۱۳۸۶

در این فهرست از آثاری نام برده شده‌است که، قابل بازدید توسط گردشگران است.

اداره میراث فرهنگی یزد، یزد پردیس کویر(راهنمای گردشگری استان یزد)، تهران: یزدا،۱۳۸۹

«کم باران ترین شهر کشور » جامعه خبری تحلیلی الف

«مرکز تحقیقات کشاورزی » پایگاه خبری صنعت غذا و کشاورزی

«تاریخچه شرکت یزد باف » پایگاه رسمی شرکت یزد باف

«درباره کابلهای شهید قندی » پایگاه رسمی کابلهای شهید قندی

«تاریخچه شرکت فولاد آلیاژی » پایگاه رسمی شرکت فولاد آلیاژی ایران

«درباره گروه پیشگامان » پایگاه رسمی گروه پیشگامان کویر یزد

«پیشینه گروه ستاره کویر » پایگاه رسمی فرش ستاره کویر یزد

«تاریخچه فروگاه یزد» پایگاه فرودگاه یزد

«تاریخچه راه آهن یزد » پایگاه اداره کل راه آهن یزد

«تاریخچه پایانه مسافربری یزد  » سازمان پایانه های شهرداری یزد

«تاریخچه مرکز صدا و سیمای یزد  » صدا وسیمای مرکز یزد

کار ایران (ایلنا)

خبرنگاران

«ویژگی‌های استانها» مرکز آمار ایران

«نوزدهمین صدرنشینی یزددرکنکور» یزد فردا

«نفرات برتر کنکور» پایگاه اطلاع رسانی هم میهن