آیه تبلیغ
این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.
محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
آیه تبلیغ آیه 67 سوره مبارکه مائده می‌باشد.
متن و ترجمه آیه:
«يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لايَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ؛ اى فرستاده ما آنچه را از ناحيه پروردگار به تو نازل شده برسان و اگر نكنى (نرسانى) اصلا پيغام پروردگار را نرساندى و خدا تو را از (شر) مردم نگه مى دارد زيرا خدا كافران را هدايت نمى فرمايد (به مقاصدشان نمى رساند)».
این آیه یکی از سه آیه‌ای است که مستقیماً در رابطه با واقعه غدیر بر پیامبر نازل گردیده است. منابع شیعه و همچنین روایاتی که در بسیاری از منابع اهل سنت(1) نقل گردیده تصریح دارند پیامی که پیامبر به موجب این آیه مامور به ابلاغ آن گردید ولایت علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام بوده است.
آنچه می‌خوانید بخشی است از کتاب امیرالمومنین، اسوه وحدت؛ ترجمه فارسی. کتاب امیرالمومنین از علامه محمدجواد الشری(2) است که آقای محمدرضا عطائى آن را به فارسی ترجمه نموده است.
آیه تبلیغ:
وقتی از علت توقف پیامبر صلی الله علیه و آله در غدیر خم و ابلاغ آن بزرگوار در مورد ولایت علی علیه‌السلام به مسلمانان آگاه شویم بر ما مسلم می شود که سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله چیزی جز دستوری از جانب خداوند نبوده است و آن اعلان در مورد آینده رسالت و امت و همچنین تامین یک رهبر شایسته مربوط است.
در سوره مائده این آیه مبارکه را می خوانیم: «ای پیامبر صلی الله علیه و آله آنچه از جانب پروردگارت بر تو نازل شده است به مردم تبلیغ کن، اگر نکردی حق رسالت او را انجام نداده ای و خداوند تو را از مردم حفظ می کند، به راستی که خداوند کافران را هدایت نمی کند».
این آیه صرفنظر از هر گونه حدیثی که درباره تفسیر آن رسیده است چند چیز را می رساند:
- 1) پیامی پیش از این آیه بوده است و سپس این آیه نازل شده است تا پیامبر صلی الله علیه و آله آن پیام را به مردم ابلاغ کند.
- 2) پیامبر صلی الله علیه و آله آن پیام را به تاخیر انداخته و یا به علت دشواری تبلیغ آن از ترس مردم، از پروردگارش تقاضای عفو کرده بود و دلیل بر این مطلب در خود همان آیه است یعنی جمله: «و خداوند تو را از مردم حفظ می کند».
- 3) مضمون پیام قبلی که تاخیر افتاده بود، بسیار جدی بوده است زیرا که این آیه مبارکه بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده و به او دستور اکید می دهد که آن پیام را ابلاغ کند و همزمان به او هشدار می دهد: «و اگر تبلیغ نکردی حق رسالت او را انجام نداده ای » و این بدان معناست که اگر آن پیام را نرساند، به عنوان یک پیام رسان از جانب خدا وظیفه اش را انجام نداده است و نرساندن آن پیام برابر است با نرساندن تمام پیام رسالت.
مضمون پیام
اگر این پیام در سال‌های اول بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله در مکه، نازل شده بود. البته به طور آشکار می فهمیدیم که پیامبر صلی الله علیه و آله از این می ترسیده است که جامعه بت‌پرست در مقابل او بایستند و یکتاپرستی و نفی بت‌پرستی را رد کنند ولیکن این آیه از آیات سوره مائده است که صد در صد سوره ای مدنی است و اگر در آغاز دوران هجرت نازل شده بود، باز هم حق داشتیم تصور کنیم که محتوای پیام امر به نماز یا زکات و یا روزه است که پیامبر صلی الله علیه و آله می ترسید بر مردم سنگین باشد و یا دستور به جهاد با بت‌پرستان سرسخت است یعنی کسانی که در سر راه اسلام می ایستادند و معنی جهاد به صورت ظاهر عبارت از خسارت در نفوس و اموال است. بنابراین پیامبر صلی الله علیه و آله می ترسیده است که مبادا مسلمانان تحمل نکنند.
ولیکن سوره مائده در سال دهم هجری، پس از این که تمام واجبات الهی نازل شده بود و بعد از این که مسلمانان ده‌ها جنگ را، بر ضد بت‌پرستان و دیگر مخالفان، پشت سر نهاده بودند و کار اسلام بالا گرفته و در سراسر شبه جزیره عربستان استوار شده بود، نازل شده است.
از عایشه و عبدالله بن عمر روایت کرده اند که سوره مائده آخرین سوره ای است که نازل شده است(3) و این مطلب که سوره مائده مشتمل بر آیه اکمال دین است، روایت مزبور را تایید می کند: «امروز برای شما دینتان را کامل ساختم و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را به عنوان دین برای شما پسندیدم » و این آیه مبارکه در حجة الوداع در حالی که نازل شد که پیامبر صلی الله علیه و آله در محل عرفه بود همان طوری که روایت مسلم و بخاری از عمر گواه بر آن است(4) و نیز روایت شده است که این آیه موقعی نازل شد که پیامبر صلی الله علیه و آله از حجة الوداع تاریخی خود برگشته بود و در توقفگاه خویش در غدیر خم بود، همان طوری که روایات زیادی که پس از این بعضی از آنها ذکر خواهد شد، دلالت بر آن دارند.
و از این مطالب درک می کنیم محتوای پیامی که پیامبر صلی الله علیه و آله ابلاغ آن را به مردم تاخیر انداخته بود، فرمان اعلان اصل توحید و واجبی از واجبات عبادی و دستور به مبارزه با بت‌پرستان و یا اهل کتاب نبوده است بلکه فرمانی مربوط به سیاست داخلی دولت و حکومت بوده است و اگر ما خاطرنشان کردیم که سوره مائده در ایام حجة الوداع و بعد از آن نازل شده است همان طوری که روایت حاکم، بخاری و مسلم دلالت بر آن دارند و یادآور شدیم که پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی که از حجة الوداع برمی گشت ولایت علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام را در غدیر خم اعلان فرمود، برای ما آسان است چنین نتیجه‌گیری کنیم که معنی آن پیام دستور بر اعلان ولایت علی علیه‌السلام بوده است.
توضیح مطلب این است که پیامبر صلی الله علیه و آله موقعی که دستور یافت تا اعلان کند که علی علیه‌السلام زمامدار این امت است، از اختلاف پیروان خود و از این که گمان کنند او به خاطر خویشاوندی و نزدیکی این مقام را به علی بخشیده است، هراسناک بود. پس آیه تبلیغ نازل شد و او را مامور کرد تا آنچه از جانب پروردگارش نازل شده است ابلاغ کند و به او هشدار داد که اگر آن کار را نکند، در حقیقت به وظیفه خود به عنوان یک پیامبر صلی الله علیه و آله قیام نکرده است و نیز به او وعده داد که خداوند او را از شر مردمی که از آنها می ترسد حفظ خواهد کرد.
و پیامبر صلی الله علیه و آله پس از دریافت این دستور اکید در محل غدیر خم توقف کرد تا آنچه را که به او ماموریت داده شده بود درباره علی علیه‌السلام اعلان کند. و هرگاه مقصود آیه مبارکه همین باشد، روشن می شود که هدف پیامبر صلی الله علیه و آله از اعلام غدیر همان رهبری دینی و دنیوی علی علیه‌السلام برای مسلمانان مطابق رهبری شخص پیامبر صلی الله علیه و آله بوده است و اگر محتوای ابلاغ پیامبر صلی الله علیه و آله کمتر از جریان کار علی علیه‌السلام بود، نباید از اختلاف مردم درباره آن می ترسید و نباید دستور اکید توام با هشدار نازل می شد.
و کسانی از مردم مکه و دیگران که چشم طمع به ریاست داشتند از این که علی علیه‌السلام صاحب هر نوع مقامی می شد، تا وقتی که آن مقام ریاست عمومی در دنیا و آخرت نبود، ناراحت نمی شدند. البته این که خداوند دستور تبلیغ می دهد دلیل بر آن است که خداوند خواسته است تا برای بندگی مسلمانان رهبری تامین کند که اگر در زیر پرچم او حرکت کنند، گمراه نشوند و آن مقام رهبری، علی علیه‌السلام بزرگ خاندان عترت پاک پیامبر صلی الله علیه و آله بود که جدایی ناپذیر از قرآن و ضامن وحدت و پیشرفت امت است و به منظور امتثال همین دستور الهی بود که پیامبر صلی الله علیه و آله مقابل هزاران فرد ایستاد و آنچه را که باید اعلان کند، اعلان کرد.
این پیام هیچ ارتباطی به اهل کتاب نداشت.
بعضی تصور کرده اند پیامی که پیامبر صلی الله علیه و آله ابلاغ آن را از ترس مردم به تاخیر انداخت مربوط به اهل کتاب بوده است. زیرا که پیش از این آیه چندین آیه راجع به ایشان صحبت می کند. از جمله این آیه مبارکه است: «یهودیان گفتند: دست خدا بسته است، دست‌های ایشان بسته باد! به دلیل آن سخنی که گفتند، از رحمت خدا دور شدند، بلکه دست‌های خداوند باز است، هر طوری که بخواهد، انفاق می کند و البته آنچه از جانب پروردگارت به تو فرو فرستاده شده است، برای اکثر آنان باعث فزونی سرکشی و کفر است و ما تا روز قیامت بین ایشان دشمنی و کینه افکندیم، هرگاه آتشی برای جنگ شعله ور کردند خداوند آن را فرونشاند، آنان برای فساد در زمین شتاب دارند و خداوند تبهکاران را دوست نمی دارد».(5)
و پس از این آیه آیات زیادی درباره اهل کتاب می بینیم، از آن جمله است آیه: «بگو ای اهل کتاب شما کسی نیستید، مگر این که تورات، انجیل و آنچه از جانب پروردگارتان بر شما نازل شده است برپا دارید و البته آنچه از جانب پروردگارت بر تو فرو فرستاده شده است. بر سرکشی و کفر بسیاری از ایشان بیفزاید، پس در برابر گروه کافران اندوهی به خود راه مده ».(6)
ولی هنگامی که ما یادآور می شویم، بر این که ترتیب آیات در قرآن مجید مطابق نزول پیاپی آنها نبوده است، شایبه این تصور از بین می رود زیرا ممکن است، جای آیه تبلیغ در موقع نزولش، آن جایی که اکنون در سوره مبارکه می خوانیم، نبوده باشد و اگر فرض کنیم که جای آیه در وقت نزول همان بوده است که در تنظیم قرآن قرار گرفته، بنابراین هیچ‌گونه اشاره ای به ارتباط معنای این آیه با معنی آیه قبل و بعد خود ندارد و هرگاه در معنای آیه دقت کنیم، یقین پیدا می کنیم که از آیه های قبل و بعد جدا و مستقل است.
زیرا مضمون آیه، خود دلیل بر نداشتن هیچ گونه رابطه با آیه های ماقبل و مابعد آن است. آیه مبارکه بر این دلالت دارد که پیامبر صلی الله علیه و آله از نشر محتوای پیامی که آیه به آن اشاره دارد، می ترسیده است. در صورتی که پیامبر صلی الله علیه و آله هنگام نزول آیه تبلیغ از نشر چیزی که مخصوص رابطه مسلمانان با اهل کتاب باشد، نمی ترسیده است. چندین نبرد میان مسلمانان و یهود، از جمله نبرد بنی‌قینقاع و نبرد بنی‌النضیر در سال‌های اول هجرت اتفاق افتاد.
و جنگ بنی‌قریظه در سال پنجم هجری پس از جنگ احزاب پیش آمد و آخرین نبرد بین پیامبر صلی الله علیه و آله و یهود نبرد خیبر بود که در سال ششم واقع شد و بدان وسیله هر نوع خطر یهود در برابر مسلمانان از بین رفت. بنابراین اگر پیامبر صلی الله علیه و آله هر نوع رسالتی را در سال دهم هجری بر ضد ایشان نشر می داد، هیچ گونه خطری از جانب یهود او را تهدید نمی کرد. البته مسلمانان با مسیحیان در حال نبردی بودند که با جنگ موته در سال هشتم آغاز شد و در سال نهم با جنگ تبوک خاتمه یافت. و آن کسی که از نبرد با مسیحیان نمی ترسد، از پخش پیامی در برابر ایشان نیز هراسی به خود راه نمی دهد.
علاوه بر همه این‌ها نظیر مضامین آیات پیرامون آیه تبلیغ، در سوره هایی که پیش از زمان نزول سوره مائده نازل شده اند، نیز نازل شده است و در آیه های قبلی خداوند به مؤمنان دستور می دهد تا اهل کتاب را که دین اسلام را مسخره می کنند، دوست خود نگیرند و یادآور می شود که برخی از ایشان را خداوند از رحمت خود دور ساخته و برخی از آنها را به صورت میمون و خوک درآورده است و هرگاه آنان به طرف مسلمانان بیایند با حالت نفاق بگویند، ایمان آورده اند در حالی که به جانب گناه می شتابند و مال حرام می خورند و به راستی که یهود هر گونه آتش جنگی را برافروزند، خداوند آن را فرو نشاند.
و اگر اهل کتاب پرهیزکار بودند و به تورات و انجیل عمل می کردند، وارد بهشت می شدند و از نعمت‌های بهشتی بالای سر و پایین پایشان برخوردار بودند و آیه بعد، می گوید که اهل کتاب چیزی نیستند مگر آن که مطابق تورات و انجیل عمل کنند و البته اگر به خدا و روز جزا ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند، ترسی بر آنها نیست. بنی اسرائیل پیامبرانی را تکذیب کردند و گروه دیگری از آنها را پس از پیمان بستن با ایشان به قتل رساندند و آن کسانی که گفتند، مسیح فرزند خداست، ناسپاسی کردند...
این مضامین و نظایر آنها در سوره های مختلفی که پیش از سوره مائده نازل شده اند اعلام شده است و در سوره بقره آمده است: «آیا هرگاه پیامبری برخلاف میل شما (یعنی یهود) به جانب شما آمد، سرکشی کردید گروهی را تکذیب کردید و دسته ای را به قتل رساندید؟ و گفتند: دل‌های ما پوشیده است بلکه خداوند ایشان را به سبب ناسپاسی شان از رحمت خود دور داشته است و از ایشان گروهی اندک ایمان دارند».(7)
و در سوره آل عمران است: «و اگر اهل کتاب ایمان می آوردند، بر ایشان بهتر بود بعضی از ایشان مؤمنند و بیشترشان کافر می باشند. هرگز زیانی برای شما جز اندک اذیت و آزاری، نخواهند داشت و اگر آنان با شما مبارزه کنند، پشت بر شما و رو به فرار گذارند و بعد از آن یاری نمی شوند. خواری و ذلت بر ایشان مقرر شده است در هر کجا که باشند، مگر به زنهاری از جانب خدا و زنهاری از طرف مردم و بعضی از ایشان به خشم خدا بازگشتند و بر آنها درماندگی مقرر شد به این سبب که ایشان آیات خدا را نادیده می گرفتند و پیامبران را بنا حق می کشتند، این‌ها به علت نافرمانی و تجاوز ایشان از حد خود، بوده است ».(8)
و در سوره مریم (که مکی است) می خوانیم: «و گفتند خداوند بخشنده، فرزندی برای خود گرفته است. به راستی که سخن ناروا گفتند نزدیک است آسمان‌ها پاره پاره شود و زمین بشکافد و کوه‌ها بر روی هم فرو ریزند، به سبب آن که آنان برای خداوند قائل به فرزند شدند، در حالی که برای خداوند بخشنده سزاوار نیست تا برای خود فرزندی بگیرد».(9)
و در سوره توبه (که در سال نهم پس از هجرت نازل شده است) چنین می خوانیم: «با آنان که ایمان به خدا و روز جزا ندارند و حرام نمی شمارند آنچه را که خدا و پیامبرش حرام شمرده اند و دین حق را نمی پذیرند، مبارزه کنید. از آن کسانی که کتاب بر ایشان فرو فرستاده شده است تا این که ایشان در حالت خواری به دست خود جزیه دهند. یهود گفتند: عزیر پسر خداست و نصارا گفتند: مسیح پسر خداست. این حرفی است که به دهان می گویند مانند سخن آن کسانی که پیش از آنها کافر شدند، خداوند ایشان را بکشد چگونه بازگردانده می شوند. دانایان و پارسایان خود را و مسیح پسر مریم را اربابان خود گرفتند نه خدا را، در صورتی که ایشان مامور نبودند جز آن که خدای یکتا را عبادت کنند که جز او خدایی نیست. او پاک و منزه است از آنچه شریک او می دانند».(10)
همه این آیات شریفه بر آن دلالت دارند که پیامبر صلی الله علیه و آله در سال دهم هجری از نبردی رو در رو و یا رسالتی در برابر اهل کتاب هراسی به خود راه نمی داده است و آیه تبلیغ بر این دلالت دارد که او از نشر پیامی که بر او نازل شده هراس داشت و خداوند به او دستور تبلیغ آن را داد و وعده داد که او را از شر مردم نگاه می دارد و به این ترتیب به طور آشکار آیه شریفه خود گواهی می دهد که معنایش ارتباطی به ما قبل و ما بعد آن ندارد. بلکه به طور کامل از آنها جدا و مستقل است و این همان چیزی است که ما را وادار می کند تا قطع پیدا کنیم پیامی که پیامبر صلی الله علیه و آله درباره تبلیغ آن از مردم هراس داشت، نه به سیاست خارجی در برابر اهل کتاب و یا مشرکان، بلکه به سیاست داخلی اسلام، مربوط بوده است و از طرفی چون به واجبی از واجبات اسلامی مربوط نمی شد، برای این که تمام آنها سال‌ها پیش از نزول آیه تبلیغ اعلان شده بود، پس حق داریم یقین پیدا کنیم که رسالت به تاخیر افتاده، مربوط به حکومت و ریاست دولت بوده است.
و چون سوره مائده در حجة الوداع و روزهای بعد از آن - همان طوری که احادیث پیش دلالت بر آن دارند - نازل شده است و چون پیامبر صلی الله علیه و آله شتابزده و ناگهانی در غدیر خم توقفگاه حاجیان، توقف کرد تا ولایت علی علیه‌السلام را بر ایشان اعلان کند، برای ما جایز است. یقین پیدا کنیم که محتوای رسالت به تاخیر افتاده، اعلان همان ولایت بوده است. آری ما بدون مراجعه به احادیث ویژه ای که ما را با اسباب و عوامل نزول آیه مبارکه آشنا می سازند، می توانیم بر آن یقین پیدا کنیم و هنگامی که آگاه می شویم چندین حدیث دلالت دارد بر این که آن فرمان مربوط به ولایت علی علیه‌السلام است بر یقین ما نسبت به آن افزوده می شود.
دانشمند بزرگ سیوطی نقل کرده است که حافظ بن ابی‌حاتم به اسناد خود از ابوسعید خدری روایت کرده است که آیه روز غدیر خم درباره علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام بر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نازل شد(11) و در (کنز العمال، ج 6، ص 143) (چاپ اول) نقل شده است که محاملی در کتاب امالی خود به اسناد خویش از ابن عباس مطلب زیر را روایت کرده است:
«وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله مامور شد تا علی علیه‌السلام را جانشین خود قرار دهد، راهی مکه شد و فرمود: دیدم مردم هنوز تازه از کفر و جاهلیت وارد اسلام شده اند و هرگاه این کار را انجام دهم، می گویند نسبت به پسرعمویش چنین کاری کرد و بعد رفت تا حجة الوداع را برگزار کرد، آن گاه برگشت تا وقتی که به محل غدیر خم رسید، خداوند بزرگ آیه مبارکه را نازل کرد: ای پیامبر صلی الله علیه و آله، آنچه از جانب پروردگارت بر تو نازل شده است، تبلیغ کن تا آخر آیه. پس منادیی به پا ایستاد و ندای، الصلاة جامعة (شعار جهت دعوت عام) در داد و بعد پیامبر صلی الله علیه و آله به پا خاست و دست علی علیه‌السلام را گرفت و فرمود: هر کسی را که من سرپرست اویم پس علی علیه‌السلام سرپرست اوست. بار خدا دوست بدار هر که او را دوست بدارد و دشمن بدار هر کس را که او را دشمن دارد».(12)
ابن مردویه از ابن عباس، قریب به این عبارت‌ها را نقل کرده است(13) و ابن بطریق در کتاب «العمدة »، ص 49 روایت کرده است که ابواسحاق ثعلبی در تفسیر خود (الکشف والبیان) از امام باقر علیه‌السلام و ابن عباس نقل کرده است که آن آیه درباره علی علیه‌السلام نازل شد، پس پیامبر صلی الله علیه و آله دست علی علیه‌السلام را گرفت و فرمود: هر کسی که من سرپرست او هستم پس علی علیه‌السلام سرپرست اوست.(14)
و شیخ الاسلام ابواسحاق حموینی در کتاب خود «اسباب النزول »، ص 150 از ابوسعید خدری نقل کرده است که او گفت، این آیه روز غدیر خم درباره علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام نازل شده است(15) امام فخرالدین رازی در تفسیر کبیر خود ج 3، ص 636 نقل کرده است که براء بن عازب و ابن عباس و محمد بن علی علیه‌السلام روایت کرده اند که آن آیه روز غدیر خم درباره علی علیه‌السلام نازل شده است.(16) ابوجعفر محمد بن جریر طبری به اسناد خود (در کتاب الولایه) در طریق حدیث غدیر خم از زید بن ارقم نقل کرده است که آیه درباره علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام نازل شده است.(17)
و هرگاه بدانیم که توقف تاریخی پیامبر صلی الله علیه و آله در روز غدیر خم، نتیجه وحی الهی بوده است که در آیه قرآن نازل شده است و جبرئیل آن را در روز غدیر، برای پیامبر صلی الله علیه و آله آورده و او را مامور کرده است تا ولایت علی علیه‌السلام را به مسلمانان ابلاغ کند و به او هشدار دهد که مبادا تبلیغ نکند و به او وعده دهد که خداوند او را در صورتی که ابلاغ کند، از شر افرادی از مردم که از آنها می ترسد، نگاه می دارد. واضح می شود که پیام غدیر پیامی مهم است که به مسلمانان اعلام می کند ولایت اعلام شده علی علیه‌السلام همان رهبری عمومی در امور دین و دنیاست و آن رهبری از نوع رهبری شخص پیامبر صلی الله علیه و آله است و اگر هر چیز دیگری بود، چنین وحی آمرانه هشداردهنده نازل نمی شد و آنچه از حدیث غدیر نقل شده است، بخشی از گفته های پیامبر صلی الله علیه و آله در آن توقف تاریخی است.
پى نوشت
(1). برای اطلاع از مدارک اهل سنت در این مورد رجوع نمایید به: خطابه غدیر در آئینه اسناد محمدباقر انصاری، بخش مستندسازی خطابه غدیر.
(2). استاد محمدجواد شرى از زادگان جنوب لبنان و از فارغ التحصيلان حوزه نجف اشرف در عراق است که به منظور پاسخگويى به نداى جامعه اسلامى در ايالات متحده به آن كشور سفر كرد و یک مركز اسلامى در ديترويت تاسیس نمود كه از بزرگترين مؤسسه‌هاى اسلامى در امريكا به شمار مى‌آيد. از جمله تالیفات او کتاب «الخلافة فى الدستور الاسلامى» است که پس از چاپ مورد استقبال و تقدیر علما و اساتید حوزه نجف اشرف شد، اقدام شایسته دیگر او تالیف کتاب‌هایی در معرفی اسلام به زبان انگلیسی است.
(3). این مطلب را حاکم در «المستدرک »، ج 2، ص 311 نقل کرده است.
(4). بخاری آن را در ج 6، ص 63 ضمن تفسیر سوره مائده (در کتاب تفسیر) صحیح خود نقل کرده است و مسلم نیز بمانند او در صحیح خود روایت کرده است.
(5). سوره مائده، آیه 70.
(6). سوره مائده، آیه 73.
(7). سوره بقره(2)، آیه های 83 و 84.
(8). سوره آل عمران(3)، آیه های 109 و 110.
(9). سوره مریم(19)، آیه های 90 تا 94.
(10). سوره توبه(9)، آیه های 30 تا 32.
(11). در مورد مصادر این احادیث 19 تا 25 اعتماد ما بر کتاب الغدیر، ج 1، صفحه های 214-222 ثقة‌الاسلام امینی بوده است.
(12) و (13) و (14). الغدیر، ج 1.
(15) و (16) و (17). همان مصدر.
پیوندها:
