عصمت
کلیدواژه: عصمت، معصوم، معصیت، خطا، پیامبران، اعتقادات شیعه، امامان
عصمت به معنای پاکدامنی و ناآلودگی به گناه است. در این که پیامبران باید معصوم باشند، جمیع ملل و شریعت ها اتفاق نظر دارند، جز این که آن را در برخی امور لازم می دانند و در برخی جایز و هر کدام را دلایلی است.[۱]
محتویات
تعریف عصمت
فاضل مقداد در تعريف عصمت مى گويد: «عصمت، لطفى است كه خداوند در حق مكلف به جاى مى آورد، به گونه اى كه انگيزه اى براى ترك اطاعت و يا انجام معصيت در او باقى نمى ماند، هر چند اين لطف، توان انجام گناه را از وى نمى ستاند».[۲]
اين متكلم برجسته اماميه در ادامه، اسباب تحقق لطف الهى را چنين برمى شمارد:
- برخوردارى از ملكه اى كه آدمى را از اقدام بر معاصى باز مى دارد.
- آگاهى كامل از پى آمدهاى اعمال زشت و زيبا
- ترس از مؤاخذه بر ترك اولی
اعتقاد امامیه در عصمت
علامه مجلسی در مورد اعتقاد امامیه در بحث عصمت می گوید: بدان كه علماى اماميه رضوان اللّه عليهم اجماع كرده اند بر عصمت انبيا و اوصيا از گناهان كبيره و صغيره كه صادر نمى‌شود از ايشان هيچ نوع از گناهان نه بر سبيل سهو و نسيان و نه بر سبيل خطاى در تأويل و نه بر سبيل مهاونه، نه پيش از پيغمبرى و نه بعد از آن، نه در كودكى و نه در بزرگى.
و كسى در اين باب مخالفت نكرده مگر ابن بابويه و شيخ محمد بن الحسن بن الوليد رحمة اللّه عليهما كه ايشان تجويز كرده‌اند كه حق تعالى ايشان را براى مصلحتى سهو بفرمايد كه فراموش كنند چيزى را كه متعلق به تبليغ رسالت نباشد.[۳]
عصمت در قرآن و روایت
«عصمت» در لغت به معناى منع كردن و بازداشتن است و به همين معنا در برخى از آيات قرآن کریم به كار رفته است مانند:
- «لاعاصِمَ الْيَوْمَ مِنْ أَمْرِاللّه إِلاّ مَنْ رَحِمَ»؛(سوره هود، آيه 43) امروز هيچ كس را از قهر خدا جز به لطف او پناه نيست. (تنها رحمت او است كه مانع از عذاب مى گردد).
- «وَاللّه يَعْصِمُكَ مِنَ النّاسِ»؛ (سوره مائده، آيه 67) (خدا تو را از شر و آزار مردمان محفوظ خواهد داشت.)
از ديدگاه آيات و روايات، پيامبران و امامان از هر گونه گناه و خطايى در امان اند. براى بيان اين حقيقت، الفاظ و تعابير گوناگونى به كار رفته كه واژه ى «عصمت» نيز يكى از آن ها است؛ چنان كه پیامبر اکرم صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايد: «أنَا وَ عَلى وَالحَسن وَالحُسَين وَ تِسعَة مِن وُلدِ الحُسَين مُطَهَّروُن مَعصومُون»؛[۴] (من و على و حسن و حسين و نُه نفر از فرزندان حسين، پاك و «معصوم» هستيم.)
اميرالمؤمنین على عليه السلام نيز با اشاره به اين حقيقت كه خداى حكيم را نشايد كه به اطاعت و پى روى همه جانبه از كسى فرمان دهد كه از آلوده شدن به گناه در امان نيست، مى فرمايد: «انّما امَرَاللّه عَزوَجَل بِطاعَة الرَسول لانَّهُ مَعصوم مُطَهّر لايَأمُر بِمَعصيتِه»[۵] (دليل آن كه خداوند مردم را به اطاعت (همه جانبه) از پيامبر مى خواند آن است كه وى پاك و معصوم است و به گناه فرمان نمى دهد.)
اين تنها نمونه هايى است از رواياتى كه پيشينه كاربرد واژه ى عصمت را مى نمايانند و بر اين پندار كه پيدايش اين اصطلاح، سال ها پس از ظهور اسلام و در زمان رواج انديشه هاى كلامى بوده است،[۶] خط بطلان مى كشد.
با اين همه، براى بهره گيرى از معارف دينى نبايد تنها از واژه هايى سراغ گرفت كه به تدريج در معناى امروزى شان بكار رفته يا در اين معانى رواج يافته اند. قرآن كريم، بى آن كه واژه ى عصمت را بكار گيرد، با بيان هاى گوناگون دامان انبيا و اوليا را از هر گونه گناه و خطايى مى زدايد. [۷]
پيامبر گرامى اسلام و اميرمؤمنان نيز افزون بر اين واژه، تعابير ديگرى بكار مى برند كه در رسايى و گويايى، چيزى از آن كم ندارد؛ چنان كه پيامبر اكرم در تفسير آيه تطهير مى فرمايد: «فَانَا وَ اهل بيتى مُطَهَّرون مِن الذنُوب»[۸]; (من و اهل بيتم از گناه پيراسته ايم.)
عصمت و اختیار
جبرى يا اختيارى بودن عصمت، اولين و مهمترين پرسشى است كه اين مسئله، پيش چشم خردمندان مى نهد؛ چرا كه ارزش آدمى به اراده ى آزاد و اختيار او است و جبرى انگاشتن عصمت، معصومين را به ماشين خودكارى تبديل مى كند كه نه شايسته الگوشدن براى ديگران اند و نه سزاوار پاداش فراوان.
اين مشكل به سادگى قابل حل است. سير اختيارى انسان داراى دو ركن اساسى است: علم و اراده. ما اگر دچار معصيت مى شويم يا نسبت به زشتى گناه آگاهى كامل نداريم و يا از اراده اى قوى براى ترك آن برخوردار نيستيم. هر چه اين دو عامل تقويت شوند، دايره ى گناهان آدمى، تنگ تر و تنگ تر خواهد شد.
«معصومين» كسانى هستند كه هم از نظر شناخت چنان اند كه زشتى و ناپسندى هر كار بدى را به چشم دل مى بينند و هم به لحاظ اراده چنان قدرتى دارند كه طوفان غرايز حيوانى، عنان اختيار را از كف آنان نمى ربايد. همه ما مرتبه اى از چنين مصونيت هايى را تجربه نموده ايم؛ به عنوان مثال، خوردن برخى از نجاسات، حتى به فكر هيچ عاقلى هم خطور نمى كند، چه رسد به اين كه جامه ى تحقّق پوشد.[۹]
امّا مسئله به همين جا خاتمه نمى يابد. پرسشى كه هنوز ذهن آدمى را به خود مشغول مى دارد، اين است كه چرا اين علم و اراده ى آن چنانى، در انحصار گروه اندكى است؟ درست است كه راه حل ذكر شده، مشكل اختيار معصومين را چاره مى كند، اما همچنان دليل برترى آنان بر سايرين، بى پاسخ مانده است. پيامبر و امام معصوم، گناه را همچون ماده ى سمّى مى بيند؛ از اين رو، فكر انجام آن را نيز در سر نمى پروراند. ما نيز اگر چنان علم و اراده اى داشتيم، از عصمت كامل برخوردار مى شديم.
اين پرسش اساسى كه گاه از آن با عنوان «موهبتى بودن عصمت» ياد مى شود، با پاسخ هاى مختلفى روبرو شده است. يكى از آن ها كه در تأييد آن، از روايات مختلفى مى توان سود جست، راه حل اين مشكل را در علم پيشين الهى جستجو مى كند.
به اين بيان كه خداوند پيش از آفرينش آدميان، با علم ازلى خود مى دانست كه گروهى از آنان، بيش از سايرين از اختيار خود بهره مى گيرند و حتّى اگر مورد موهبت هاى ويژه قرار نگيرند، با اعمال اختيارى خود، سر آمد همگان خواهند شد. اين منزلتى كه اينان با سير اختيارى خويش بدان مى رسيدند، سبب گرديد كه خداوند، موهبت ويژه ى خويش را به آنان عطا نمايد و ايشان را از علم و اراده اى برخوردار كند كه به واسطه آن، به مصونيت كامل برسند و در پرتو آن، راه نمايانى مطمئن براى همه ى افراد بشر گردند.
به عبارت ديگر، دليل اعطاى چنين موهبتى، علاوه بر پاداش به خود آن ها، فراهم نمودن وسايل هدايت براى ساير انسان ها است.[۱۰]
اين نكته را مى توان به خوبى از فرازهاى آغازين دعاى ندبه استفاده نمود. همچنين در روايتى از امام صادق عليه السلام درباره موهبت هاى ويژه ى پيامبران، چنين آمده است:
از آن جا كه خداوند به هنگام آفرينش پيامبران، مى دانست كه آنان از او فرمان بردارى مى كنند و تنها او را عبادت نموده، هيچ گونه شركى روا نمى دارند از موهبت هاى ويژه ى خويش، برخوردارشان ساخت. پس اينان به واسطه فرمان بردارى از خداوند به اين كرامت و منزلت والا رسيده اند.[۱۱]
برخى از نويسندگان از آن جا كه نتوانسته اند راهى براى جمع ميان عصمت و اختيار بيابند، بهتر آن ديده اند كه اصل اين فضيلت را انكار كنند. بر اساس اين ديدگاه «اگر پيامبر معصوم باشد، در كارهايى كه انجام مى دهد يا از آن ها دست مى كشد، امتيازى بر ديگران نخواهد داشت؛ اما زندگى غيرمعصومانه ى پيامبر، شأن و منزلت او را بالا مى برد و نشانه ى اين است كه در جهاد اكبر و مبارزه با نفس امّاره موفق بوده و در غالب اوقات، راه و هدف درست را شناخته و از آن پى روى كرده است». [۱۲]
عصمت پیامبران
سوال: قرآن كريم به صراحت از عصيان و نافرمانى پيامبران خبر مى دهد،چگونه مى توان از اين آيات چشم پوشيد و پيامبران را معصوم دانست؟ جواب: آياتى از قرآن كه به ظاهر از نافرمانى پيامبران خبر مى دهند و به نكوهش از برخى از اعمال آنان مى پردازند. در اين جا به جاى آن كه به بررسى تك تك اين آيات بپردازيم، چند نكته ى كلى را براى دست يابى به دركى عميق تر از آن ها گوشزد مى كنيم.
1. واژه هايى هم چون عصيان، استغفار، توبه و ذنب نبايد ره زن انديشه گردد و بى درنگ معناى متداول عرفى را در ذهن بنشاند. كاربرد اين كلمات، گستره وسيعى دارد و تنها در قلمرو محرّمات شرعى محدود نمى گردد.[۱۳]
براى مثال، سرپيچى از فرمان هاى استحبابى و ارشادى نيز نوعى عصيان است; هر چند كار حرامى را براى كسى كه عصيان ورزيده، رقم نمى زند. استغفار و توبه نيز بسته به ميزان قرب و منزلت آدمى معناى متفاوتى مى يابد؛ به گونه اى كه نه تنها در مورد حرام هاى شرعى بلكه درباره ى اعمال پسنديده اى كه براى مقرّبان درگاه الهى ناپسند است نيز مى توان از توبه و مغفرت سخن گفت.
همچنين واژه «ذنب» به معناى كارى است كه پى آمدى ناگوار دارد و بر اين اساس، مبارزات پيامبر اكرم با بت پرستى را نيز مى توان از زبان مشركان، ذنبى نابخشودنى به شمار آورد،[۱۴] كه به گفته ى قرآن كريم خداوند با فتح مكه اين گناه را مى بخشايد و پيامبرش را از پیامدهاى ناگوار آن ايمن سازد: «إِنّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً * لِيَغْفِرَ لَكَ اللّه ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ يُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَ يَهْدِيَكَ صِراطاً مُسْتَقِيماً».(سوره فتح، آيات 2ـ1)
2. از ديدگاه روايات، يكى از نكاتى كه در زبان شناسى قرآن كريم بايد مورد توجه قرار گيرد، اين است كه برخى از آيات به شيوه ى «ايّاكَ أعنى وَ اسمَعى يا جارة» نازل شده اند.[۱۵] اين جمله در زبان عربى تقريباً برابر با ضرب المثلى فارسى است كه مى گويد: «در به تو مى گويم، ديوار تو بشنو».
بر اين اساس، هر چند پيامبر اكرم ترديدى در الهى بودن وحى ندارد، با جملاتى از اين دست مورد خطاب قرار مى گيرد: «اگر در آنچه بر تو نازل كرديم ترديد دارى، از كسانى كه پيش از تو كتاب (آسمانى) مى خواندند، پرسش نما».(سوره يونس، آيه 94)
اين آيه به هيچ وجه نشان گر دو دلى پيامبر نيست؛ بلكه راهى براى تحقيق و جستجو فراروى مخاطبان قرآن كريم قرار مى دهد و از آنان مى خواهد كه براى برطرف ساختن شك و ترديد خود، از دانشمندان يهودى و مسيحى كه ويژگى هاى پيامبر خاتم را مى دانند، پرسش نمايند.[۱۶]
همچنين در آيه اى ديگر، رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم از اين كه به خواسته گروهى سست ايمان تن داده و آنان را از شركت در جهاد معاف داشته است، چنين بازخواست مى شود: «عَفَا اللّه عَنْكَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْكاذِبِينَ»؛[۱۷] خدايت ببخشايد، چرا پيش از آن كه (حال) راستگويان بر تو روشن شود و دروغ گويان را بازشناسى به آنان اجازه دادى؟)
با اندكى تأمل روشن مى گردد كه عتاب و سرزنش اين آيه در واقع، دامنگير كسانى است كه بدون داشتن عذرى حقيقى، از شركت در جهاد سرباز مى زنند و بهانه هاى واهى را پشتوانه خانه نشينى خود مى سازند.[۱۸] اين گروه اگر هم با مخالفت پيامبر روبرو مى شدند، در تصميم خود بازنگرى نمى كردند و قداست سرسپردگى در برابر فرمان رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم را نيز در هم مى شكستند.
افزون بر اين كه حضور اين سست ايمانان در جهاد، جز تضعيف روحيه ديگران حاصلى نداشت و چنان كه در آيات بعدى همين سوره آمده است، به فساد و تباهى مى انجاميد. از آنچه گذشت اين نتيجه بدست مى آيد كه اين آيه، برخلاف آنچه برخى پنداشته اند[۱۹]، نه تنها پيامبر را سرزنش نمى كند، بلكه با ظاهرى عتاب آلود به ستايش از وى مى پردازد. اين مدحِ عتاب نما بدان معناست كه دلسوزى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم براى مردمان به حدّى است كه حتى رسوايىِ خطاكاران را نيز نمى پسندد و با موافقت با خواسته ى آنان، پرده از نفاق و دورويى شان برنمى گيرد.
3. آنچه گذشت به معناى ناديده گرفتن لغزش هاى پيامبران نيست. بسيارى از كارها كه بر همگان روا است، شايسته ى مقربان درگاه الهى نيست، كه «حَسَناتُ الابرارُ سَيئاتُ المُقَرّبين»[۲۰]
چه بسا از «معصومان» عملى سر زند كه هر چند حرام شرعى نيست ولى با مقام و منزلت والاى آنان سازگارى ندارد و در اصطلاح «ترك اولى» خوانده مى شود. اين لغزش هاى كوچك به گونه اى در قرآن برجسته گرديده اند كه ظاهربينان و غيردقيق نگران را به ترديد مى افكند و اين پرسش را پيش روى آدمى قرار مى دهد كه اگر پيامبران معصوم اند، دليل اين همه پافشارى بر لغزش هاى آنان چيست.
اميرمؤمنان عليه السلام در پاسخ به پرسشى از اين دست، اين نكته را خاطر نشان مى سازند كه يادآورى اين كاستى ها براى آن است كه مردم در بزرگ داشت انبيا به خطا نروند و آنان را در جایگاه خدايى ننشانند و بدانند كه آفريدگان هر اندازه درجات تعالى را بپيمايند، از كمال ويژه ى الهى فروترند.[۲۱]
عصمت امامان
شیعه اثنی عشری مستند به دلایلی امامان خود را معصوم می داند من جمله این دلائل موارد زیر است:
جدايى ناپذيرى مقام امامت از عصمت
مقام امامت، آن گونه كه از كتاب و سنت برمى آيد، در رهبرى سياسى جامعه ى اسلامى خلاصه نمى شود؛ بلكه دنباله ى نبوت و كامل كننده ى رسالت است.[۲۲] چنين تصويرى از مسئله، پيامبر و امام را كنار هم مى نشاند و دلايل عقلى عصمت را به قلمرو امامت نيز مى كشاند. با اين تفاوت كه در اين جا، به جاى ابلاغ وحى، از تبيين معارف وحيانى سخن مى رود.
قرآن و عصمت امامان علیهم السلام
الف. آيه امامت: قرآن كريم ظالمان را شايسته ى مقام امامت نمى داند[۲۳] و با توجه به آن كه در فرهنگ قرآن، هر گناه كارى ظالم خوانده مى شود، چاره اى جز پذيرش عصمت امام باقى نمى ماند. اين آيه هر چند گفتگوهاى فراوانى برانگيخته، اما روشنى آن به اندازه اى است كه برخى از مفسران اهل سنت را نيز به اعترافى چنين واداشته است:
«فيه دَليلٌ عَلى عِصمة الانبياء مِنَ الكَبائِر قَبل البِعثة وَ انّ الفاسِق لا يَصلح لَلامامَة» (اين آيه دليل بر آن است كه پيامبران (حتى) پيش از بعثت نيز از گناهان كبيره معصوم اند و فاسقان شايستگى امامت ندارند).
اين مفسر نامدار اگر پيش فرض هاى ذهنى خود را كنار مى نهاد، ميان امامت و نبوت فرقى نمى گذاشت و در بيان شرايط امام، بر عدالتِ تنها بسنده نمى كرد؛ زيرا در آيه مورد بحث، سخن بر سر آن است كه ظالمان شايستگى دريافت عهد الهى را ندارند.
ما نيز مى پذيريم كه عهد الهى، عنوانى است فراگير كه نبوت و امامت، هر دو را دربر مى گيرد، اما چگونه اين جمله در يكى از مصاديق عهد، لزوم عصمت را نتيجه مى دهد و در مصداق ديگر آن از حد اشتراط عدالت فراتر نمى رود؟!
ب. آيه اولى الامر: در آيه اى ديگر، قرآن كريم همگان را به اطاعت از اولى الامر فرامى خواند و اين گروه را در كنار پيامبر مى نشاند.[۲۴] اين اطاعت به دليل آن كه قيد و شرطى را به همراه ندارد، اطاعتى همه جانبه و بى چون و چرا است و اين مطلب جز با عصمت «اولوالامر» سازگار نيست زيرا سرسپردگىِ اين چنينى تنها در برابر كسى سزاوار است كه از كجروى و كج انديشى در امان است و نه تنها در گفتار، بلكه با رفتار خود نيز مردم را جز به آنچه رضاى خداوند است، نمى خواند.[۲۵]
فخر رازى، انديشمند و مفسر بزرگ اهل سنت كه به دليل توانايى زياد در شبهه افكنى، امام المشكّكين خوانده مى شود، دلالت آيه بر عصمت را مى پذيرد اما منظور از «اولوالامر» را نخبگان امّت مى داند؛[۲۶] در حالى كه پيامبر اكرم در پاسخ به پرسشى در اين باره از امامان دوازده گانه شيعه نام مى برد و آنان را جانشين خود و پيشواى مردم معرفى مى كند.[۲۷]
ج. آيه تطهير: آيه ى تطهير از ديگر آياتى است كه به روشنى، عصمت اهل بيت را مى نماياند و بر پاكى و طهارت آنان تأكيد مى ورزد.[۲۸]
سخن درباره ى اين آيه نيز فراوان است، اما آنچه به طور گذرا مى توان گفت اين است كه بر اساس اين آيه، اراده ى ازلى و تخلف ناپذير الهى بر اين تعلق گرفته است كه هر گونه رجس و پليدى را از «اهل بيت» بزدايد و آنان را پاك گرداند. اين حقيقت، با توجه به اين نكته كه قرآن كريم هر گونه آلودگى ظاهرى و باطنى را رجس مى شمارد، تفسيرى جز عصمت برنمى تابد.
عصمت اهل بيت در روايات نبوى
روايات پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم، فضايل فراوانى براى اهل بيت عليهم السلام برمى شمارند كه برخى از آنها جز با عصمت آنان سازگار نيست. در اين قسمت از احاديثى كه تنها شيعيان روايتگر آن هستنند، درمى گذريم و به نمونه هايى از آنچه در كتب اهل سنت آمده است، بسنده مى كنيم.
الف. اهل بيت، همراه و همتاى قرآن: در حديث پرآوازه ى ثقلين، توجه به دو نكته انديشه ى حق جويان را به عصمت اهل بيت رهنمون مى گردد: يكى آن كه در اين حديث، كتاب و عترت در كنار يك ديگر محور هدايت به شمار آمده اند «ما ان تَمَسّكتُم بِهُما لَن تَضلّوا ابَداً».
ديگر آن كه در اين روايت بر جدايى ناپذيرى قرآن و عترت تأكيد شده است «لَن يَفتَرقا حَتّى يَرِدا عَلىّ الحَوض»؛ اگر اهل بيت معصوم از گناه و خطا نبودند، پیروى از آنان همواره موجب هدايت نمى گرديد و جدايى ناپذيرى آنان از قرآن معناى روشنى نمى يافت.[۲۹]
ب. على بن ابى طالب، مدار و معيار حق: براى داورى ميان انسان هاى عادى، چيزى جز حق را نمى توان محور ارزيابى قرار داد. بايد ابتدا حق را شناخت تا ميزان حقانيّت اشخاص بر اساس نزديكى و دورى به اين محور سنجيده شود: «اعرِفِ الحَق تَعرف اهلَه»[۳۰]
تنها كسانى كه خود معيار حق اند و حق برگِرد آنان مى چرخد، معصومان اند و امام على عليه السلام به گواهى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم، از اين گروه است: «عَلى مَع الحَق وَ الحَقُّ مَعَ عَلى»،[۳۱] «اللّهم ادِر الحَق مَعَ عَلى حيثُ دار»[۳۲]
ج. پى روى از اهل بيت، مايه رستگارى: افزون بر حدیث سفینه «مَثَلُ اهل بَيتى مَثَل سَفينة نوح»[۳۳] كه اهل بيت را به كشتى نوح علیه السلام همانند مى كند و رستگارى ابدى را با پى روى از آنان پيوند مى زند، احاديث فراوان ديگرى نيز در اين باره مى توان يافت كه روايت زير نمونه اى از آنها است: «هر كس مى خواهد زندگى و مرگش همچون حيات و ممات من باشد،...ولايت على و فرزندانش را برگزيند زيرا آنان هرگز شما را از راه هدايت بيرون نمى برند و به گمراهى نمى كشانند»[۳۴]
پانویس
- ↑ لغت نامه دهخدا
- ↑ ارشاد الطالبين، ص 301 - 302.
- ↑ حيوة القلوب، علامه مجلسى، ج1، ص65.
- ↑ بحارالانوار، ج 25، ص 201؛ و ينابيع المودة، ب 77، ص 445.
- ↑ موسوعة الامام على بن ابى طالب، ج 2، ص 248.
- ↑ ر.ك: عصمة الانبياء، (رسالة التقريب، العدد الثانى)، ص 133.
- ↑ ر.ك: پژوهشى در عصمت معصومان، ص 114ـ109.
- ↑ الدر المنثور، ج 5، ص 199.
- ↑ راه نماشناسى، ص 115.
- ↑ پژوهشى در عصمت معصومان، ص 66؛ همچنين ر.ك: بحارالانور، ج 17، ص 94.
- ↑ بحارالانوار، ج 10، ص 170.
- ↑ ر.ك: مقارنة الاديان، ج 3، ص 126.
- ↑ المواقف، ص 361; الميزان، ج 1، ص 137 و پژوهشى در عصمت معصومان، ص 187.
- ↑ عيون اخبار الرضا، ج 1، ص 160؛ تفسير نورالثقلين، ج 5، ص 56؛ مجمع البيان، ج 9، ص 142 و الميزان، ج 18، ص 253.
- ↑ ر.ك: عيون اخبار الرضا، ج 1، ص 161؛ بحارالانوار، ج 17، ص 71.
- ↑ آموزش عقايد، ج 2ـ1، ص 257.
- ↑ (سوره توبه، آيه 43.
- ↑ بحارالانوار، ج 17، ص 46 و الميزان، ج 9، ص 258.
- ↑ ر.ك: الكشاف، ج 2، ص 274؛ تفسير البيضاوى، ج 2، ص 185.
- ↑ اين سخن مشهور در برخى از منابع، از احاديث نبوى به شمار آمده است. ر.ك: كشف الغمه، ج 3، ص 45.
- ↑ ر.ك: الاحتجاج، ج 2ـ1، ص 249.
- ↑ امامت و رهبرى، ص 51 و پژوهشى در عصمت معصومان، ص 280.
- ↑ سوره بقره، آيه 124.
- ↑ سوره نساء، آيه 59.
- ↑ الميزان، ج 4، ص 401ـ387 و ولايت فقيه، ص 72.
- ↑ التفسير الكبير، ج 10، ص 116.
- ↑ ر.ك: اثبات الهداة، ج 1، ص 501 و ر.ك: ينابيع المودة، ص 495ـ494.
- ↑ ر.ك: الميزان، ج 16، ص 313ـ309.
- ↑ الغدير، ج 3، ص 297؛ راه نما شناسى، ص 376.
- ↑ بحارالانوار، ج 40، ص 126.
- ↑ تاريخ بغداد، ج 14، ص 321.
- ↑ سنن الترمذى (الجامع الصحيح) ج 5، ص 633 (كتاب المناقب، باب 20) و المستدرك على الصحيحين، ج 3، ص 135.
- ↑ المستدرك، ج 3، ص 163؛ كنزالعمال، ج 12، ص 94 و الصواق المحرقة، ص 186.
- ↑ كنزالعمال، ج 11، ص 611، ح 32960.
منابع
- حسن يوسفيان، پرسمان عصمت، مركز مطالعات و پژوهش هاى فرهنگى حوزه علميه قم، 1380.
- حيوة القلوب، علامه مجلسى، انتشارات سرور، قم، 1384 ش.
- لغت نامه دهخدا.
