قدمگاه
این صفحه مدخلی از دانشنامه جهان اسلام است
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
قدمگاه، عنوان عمومی برخی مکانهای زیارتی در جهان اسلام که در آنها جای پای انبیا و اولیا و مقدّسان بر سنگ، مورد احترام و تکریم قرار می‌گیرد.
قدمگاهها از پرشمارترین زیارتگاههای عوام مسلمانان در سراسر جهان اسلام هستند که در برخی مناطق اثر، نظرگاه و گذرگاه نیز خوانده می‌شوند.[۱] در ایران بنابر آماری در 1375ش از 78907 مکان مذهبی، 1185 اثر، قدمگاه و نظرگاه بوده است.[۲]
در بیشتر قدمگاهها، نقش دو کف پای انسان و گاهی یک پا در اندازه طبیعی و گاه بزرگتر[۳] بر روی قطعه سنگی دیده می شود و معمولاً از این سنگ در بنایی یادمانی نگهداری و آن را زیارت می‌کنند. در برخی مناطق (همچون هند) نیز بعضی از باورمندان، این گونه سنگها را برای تبرک در خانه‌های خود نگه می دارند.[۴]
تکریم و زیارت جای پای مقدّسان دینی نزد پیروان دیگر ادیان نیز رایج بوده و ظاهراً این باورها از فرهنگهای دینی ملل دیگر به اسلام راه یافته است. هندوان جای پای شيوا و بوداییان جای پای بودا را زیارت می‌کرده‌اند.[۵]
بسیاری از قدمگاههای جهان اسلام نیز به پیامبران بنی‌اسرائیل منسوب و نزد پیروان هر سه دین یهود و مسیحیت و اسلام محترم بوده است. جای پاهایی به حضرت آدم منسوب بوده است، از جمله در سرندیپ یا سیلان [۶] و مکه[۷] مقام ابراهیم در مکه [۸] نیز به عنوان قدمگاه زیارت می‌شده است.[۹]
این جای پا را در صندوقی که در قبه‌ای نهاده شده بود، نگه می داشتند.[۱۰] قدمگاههای دیگری به متوشالم، اسحاق، یعقوب، ایوب، ادریس، موسی و عیسی علیهم‌السلام در ایران و سوریه و فلسطین منسوب بوده است.[۱۱] قدمگاههایی نیز به خضر نبی منسوب است.[۱۲]
در ایران، برخی قدمگاهها بقایای بازآفرینی شده زیارتگاههای پیش از اسلام اند، چنان که زردشتیان نیز در کنار مسلمانان برخی از آنها را زیارت می‌کنند.[۱۳] برخی از این قدمگاهها در اصل آتشکده یا آتشگاههای زردشتی بوده‌اند، مانند قدمگاه مسجد جامع قدیمان نایین [۱۴]و قدمگاه علی در جهرم.[۱۵]
به گزارش اسکندربیک ترکمان (ج2، ص1120)، قدمگاه معروف نیشابور که به دستور شاه عباس اول صفوی بازسازی شد.(همان، ج2، ص854) تا پیش از آن تاریخ، قدمگاه شاپور کسری خوانده می‌شد و از انتساب آن مکان به امام رضا علیه‌السلام تا قبل از دوره صفوی گزارشی در دست نیست.[۱۶] تصور ایرانیان قدیم از زورمندی رستم نیز چنان بود که می‌گفتند اگر روی سنگی می‌ایستاد، جای کف پاهایش بر سنگ می‌افتاد.[۱۷] ایرانیان شیعی نیز از توانایی جسمی امام علی علیه‌السلام چنین تصوری داشته اند، که این باور در ساختن قدمگاههای منسوب به حضرت علی علیه السلام مؤثر بوده است.[۱۸]
انبوهی از این قدمگاهها نیز به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله منسوب اند و معمولاً با عنوانهایی چون اثرالنبی، اثرالرسول یا قدم شریف شناخته می‌شوند. معروف‌ترین جای پاهای منسوب به پیامبر در صخره مقدس در زیر قبه الصخره در بیت‌المقدس است که به باور مسلمانان، آن حضرت در لیلةالاسراء پا بر آن نهاد و بر براق سوار شد و به معراج رفت.[۱۹]
در مکه، مدینه و طائف نیز چنین قدمگاههایی به پیامبر منسوب و حتی جای سُم استر پیامبر مورد توجه بوده است.[۲۰] درباره یکی از این سنگهای منقوش به قدم پیامبر – که در قبه‌ای در کنار زمزم نصب بوده (مقری، ص348) – گفته شده است (تیمور باشا، ص52) که شریف عون‌الرفیق، امیر مکه در 1229 پس از ویران کردن قبه قدمگاه سنگ را به یک هندو فروخت. در شهر کوچکی به نام اثرالنبی در حوالی قاهره سنگ اثرالنبی در مسجدی به همین نام زیارت می‌شده است و کتیبه آن نشان می‌دهد که ابراهیم پاشا دفتردار، متولی مصر در 1071 بقعه آن را بازسازی کرده و بر آن قاریان و نگهبانانی گماشته است.[۲۱]
نمونه معروف دیگر در مصر، سنگی است که در مقبره سلطان ملک اشرف قایتبای محمودی (متوفی 901) نصب شده بود و گویا قایتبای آن را بیست هزار دینار خریده و از مکه به مصر منتقل ساخته بود.[۲۲] این سنگ را به دستور سلطان احمد بن محمد بن مراد عثمانی به قسطنطنیه بردند، ولی پس از مدتی به قاهره بازگرداندند.[۲۳] علاقه سلاطین عثمانی به در اختیار داشتن آثار منسوب به پیامبر صلی الله علیه و آله با فتح مصر افزون‌تر شد، چنان که سلطان سلیم پس از فتح مصر در 923 این آثار را – که الامانات المبارکه نامیده می شدند – از شریف برکات (امیر مکه) طلبيد و آنها را به قسطنطنیه برد. از جمله دندان، نعلین، خرقه سعادت و سجاده پیامبر و نیز سنگی با اثر قدم نبی که اکنون در طوپقاپی سرای نگهداری می‌شود.[۲۴]
قدمگاههای اسلامی در هند نیز بسیار مورد توجه اند و غالباً بناهایی که برای نگهداری آنها احداث شده است، از بناهای قدمگاهی دیگر مناطق جهان اسلام، مفصل‌تر و مجلل‌ترند.[۲۵] در هند معمولاً باور این است که سنگهایی با این نقشها را از حجاز به هند آورده‌اند.[۲۶] قدم رسول لکهنو و قدم شریف دهلی از قدمگاههای مشهور نبوی در هندند.[۲۷]
با این حال در هیچ یک از منابع متقدم یا احادیث معتبر این ادعا که جای پاهای پیامبر بر سنگی نقش بسته باشد وجود ندارد و بسیاری از علمای مسلمان این باور را به کلی بی‌اصل و اختراع جاهلان و عوام دانسته و از زیارت این آثار انتقاد کرده‌اند.[۲۸]
در ایران و عراق بیشتر قدمگاهها به امامان و اولیای شیعه منسوب اند. به نوشته ناصرخسرو (ص 156ـ157)، در بصره سیزده قدمگاه منسوب به حضرت علی وجود داشته است. از میان انبوه قدمگاههای منسوب به علی علیه‌السلام در ایران [۲۹] در برخی قدمگاهها جای سم دلدل (اسب آن حضرت) یا جای نیزه یا شمشیر (ذوالفقار) ایشان مورد توجه است.[۳۰] و گاهی هیچ نشانه‌ای هم وجود ندارد.[۳۱]
تاریخ بنای برخی از این قدمگاههای منسوب به علی علیه‌السلام در ایران به پیش از دوره صفوی می‌رسد، از جمله قدمگاهی در صالح‌آباد کاشان با کتیبه‌ای مورخ 711 [۳۲] سفر امام رضا علیه السلام از مدینه به مرو و عبور از خاک ایران نیز باعث شده است که ساختن هزاران قدمگاه منسوب به ایشان در سراسر ایران ــ و نه صرفاً در مسیر سفر آن حضرت ــ محمل تاریخی بیابد. معروف ترین آنها، قدمگاه نیشابور در 24 کیلومتری مشرق نیشابور کنونی است که هر چند به دستور شاه عباس اول در 1020 بر بقایای بنایی دیگر ساخته شده،[۳۳] به باور عمومی نقش کف پاهای انسان بر سنگی سیاه که در دیوار داخل این بنا نصب شده، جای پاهای امام رضاست.[۳۴] در یزد قدمگاه فراشاه کتیبه‌ای به تاریخ 512 و قدمگاه خرانَق کتیبه‌ای به تاریخ 595 دارد که البته این بناها در تاریخ های مذکور عنوان قدمگاه نداشته‌اند.[۳۵]
احداث بیشتر قدمگاهها مبتنی بر این ادعا بوده که کسی یکی از پیامبران و معصومان را به خواب دیده یا به اشاره ایشان یا با تصمیم شخصی خود، آن مکان را قدمگاه خوانده است.[۳۶] عمده این قدمگاهها نیز در کنار چاه، چشمه و درختانی قرار گرفته‌اند و خود این منابع طبیعی نیز به زعم باورمندان، محصول لطف و عنایت صاحبان آن جای پاهای مقدّس اند.[۳۷]
برای قدمگاهها صرفنظر از جنبه‌های عمومی، آیینهای زیارتی و آداب و رسوم خاص در خور ملاحظه‌ای گزارش نشده است. باورمندان، جای پای موجود در قدمگاهها را می‌بوسند و به آن تبرک می‌جویند؛ در قدمگاه نماز و قرآن و دعا می‌خوانند؛ از جای پا یا از اجزای طبیعی یا مصنوعی متصل به قدمگاه، چون آب چشمه و چاه یا درختان، حاجت و شفا می طلبند؛ گاه مردگان خود را در محوطه قدمگاه دفن می‌کنند؛ بر قدمگاه درخت و کاروانسرا و زائرسرا و جز اینها وقف می‌کنند؛ و خوراکهای نذری میان زائران توزیع می‌کنند .[۳۸] در گزارشی[۳۹] از قرن سیزدهم درباره قدمگاهی منسوب علی علیه‌السلام در کوه مولی در حیدرآباد دکن آمده است که در روز معیّنی، باورمندان در آنجا گرد می‌آمدند و رقص و پایکوبی می‌کردند.
منابع مقاله
- محمد آقامحمدی، «چشمه‌های معروف ابهر»، فرهنگ زنجان، ص1، ش 3ـ4، پاییز و زمستان، 1379ش.
- محمد بن عبدالله بن احمد ازرقی، اخبار مکه و ماجاءفیها من‌الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت، 1403/1983.
- ابن بطوطه، رحله بن بطوطه، چاپ محمد عبدالمنعم حریان و مصطفی تصامی، بیروت 1407/1987.
- ابن تیمیه، اقتضاء الصراط‌المستقیم مخالفه اصحاب‌الجحیم، چاپ بیروت، [بی‌تا].
- همو، مجموع‌الفتاوی، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت 1421/2001.
- اسکندر بیک‌منشی، اخ.
- ایرج افشار، یادگارهای یزد، تهران [1348ش].
- احمد اقتداری، دیار شهریاران، جلد نخستین، آثار و بناهای تاریخی خوزستان، تهران 1353ش.
- احمد امین، قاموس‌العادات والتقالید والتعابیرالمصریه، قاهره 1953.
- اولیاء چلبی، الرحلةالحجازیة، ترجمه صفصاوی احمد مرسی، قاهره 1999.
- بابن وهوسه، سفرنامه جنوب ایران، ترجمه محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، چاپ میرهاشم محدث، تهران 1363ش.
- محمدابراهیم باستانی پاریزی، بارگاه خانقاه در کویر هفت کاسه، تهران 1384ش.
- همو، شمعی در طوفان، تهران 1378ش.
- آقا احمد بن محمدعلی بهبهانی (آل‌آقا)، مرآت‌الاحوال جهان‌نما (سفرنامه)، چاپ قم، 1373ش.
- ناصر پازوکی طرودی، آثار تاریخی فیروزکوه (جغرافیای تارخی و معرفی محوطه‌های باستانی و بناهای تاریخی و فرهنگی)، تهران 1381ش
- احمد تیمورباشا، الآثارالنبویة، قاهره 1421/2001.
- سید حسین علی جعفری، «تعزیه‌داری در هند»، تعزیه: نیایش و نمایش در ایران، چاپ پیتر.جی، چلکووسکی، ترجمه داود حاتمی، تهران 1367ش.
- حاجی پیرزاده، سفرنامه حاجی پیرزاده، چاپ حافظ فرمانفرمائیان، تهران 1342ش.
- هانری رنه دالمانی، از خراسان تا بختیاری، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران 1378ش.
- هـ.ل. رابینو، مازندران و استرآباد، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران 1365ش.
- عبدالله رضایی، ادبیات عامیانه استان بوشهر، بوشهر 1381ش.
- ابوعبدالله محمد بن ابی‌بکر زهری، الجغرافیه، چاپ محمدحاج صادق، مصر، [بی‌تا].
- جلال‌الدین سیوطی، الحاف‌الاخصاء فی فضائل المسجدالاقصی، چاپ احمد رمضان احمد، [بی‌جا]، 1982ـ1984.
- فرامرز صابر مقدّم و سیدهاشم حسینی، تجلی امام رضا علیه السلام در میراث فرهنگی، تهران 1383ش.
- صالحی شامی، سبل‌الهدی والرشاد فی سیرة خیرالعباد، چاپ مصطفی عبدالواحد [قاهره]، 1407/1986.
- جلال طوفان، تاریخ اجتماعی جهرم در قرون گذشته، شیراز 1381ش.
- جلیل عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه السلام از مدینه تا مرو، مشهد 1374ش.
- عبدالله بن محمد عیاشی، الرحلةالعیاشیة، چاپ سعید فاضلی و سلیمان قرشی، ابوظبی، 2006.
- تقی‌الدین فاسی، شفاءالغرام باخبارالبلدالحرام، بیروت [بی‌تا].
- ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه، چاپ بروخیم، تهران 1324ش.
- زکریا قزوینی، آثارالبلاد فی‌اخبارالعباد، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن 1949، افست ویسبادن، 1967.
- جملی کارری، سفرنامه کارری، ترجمه عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تبریز 1348ش.
- عبدالرحیم کلانتر ضرابی، تاریخ کاشان، چاپ ایرج افشار، 1356ش.
- احمد بن محمد مقری، فتح‌المقال فی مدح‌النعال، چاپ حیدرآباد، دکن 1334.
- عبدالحمید مولوی، آثار باستانی خراسان، جلد اول شامل آثار و ابنیه تاریخی جام و نیشابور و سبزوار، تهران 1382ش.
- میرزا ابراهیم، سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان، چاپ مسعود گلزاری، تهران 1355ش.
- حمیدرضا میرمحمدی، «پراکندگی جغرافیایی اماکن مذهبی کشور در قالب استانی»، مسجد، سال دهم، ش 58، مهر و آبان 1358.
- عبدالغنی نابلسی، الحقیقةوالمجاز فی‌الرحلة الی بلادالشام والحجاز، چاپ احمد عبدالمجید هریدی، مصر 1986.
- ناصرخسرو، سفرنامه، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران 1363ش.
- عبدالغفار نجم‌الملک، سفرنامه خوزستان، چاپ محمد دبیرسیاقی، 1341ش.
- حسن نراقی، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، تهران 1374ش.
- مهرالزمان نوبان، «چشمه‌ها، قدمگاهها و درختان نظر کرده»، کتاب ماه هنر، ش 31ـ32، فروردین و اردیبهشت 1380.
- آلیور داتسون، سفال زرین‌فام ایرانی، ترجمه شکوه ذاکری، تهران 1382ش.
- آرمین وامبری، زندگی و سفرهای وامبری، دنباله سیاحت درویش دروغین، ترجمه محمدحسن آریا، تهران 1381ش.
- Edward Granville Brown, A year Awongst the Persians, London.
- EI2, s. v. "Kadana Sharīf". (by: T. W. Arnold), ibid, "in india and Pakistan", (by J. Bourtonـ Page).
- Henri Massé, Croyances et Coutumes persanes, paris1938.
- John B. Nos, Man’s Religisns, New York 1953.
- Annemarie Schimmel, Deciphering the Signs of God, A Phenomenological Approach to islam, Newyork, 1994.
- Edward Seu, Faith of Islam, London 1896.
- Jafar Sherif, Islam in Judia on the QĀNŪNـ Iـ ISLAM, the customs of the Musalmāns of Indiā, tr. e. A. Herklots, Delhi 1999.
- Tovia, s.v. "Kademـ i șerif", (by: Nebi Bozkurt).
پانویس
- ↑ امین، ص25؛ دهخدا، ذیل «قدمگاه»؛ باستانی پاریزی، 1384ش، ص255، پانویس1.
- ↑ میرمحمدی، ص63ـ73.
- ↑ ابن‌بطوطه، ص611؛ وامبری، ص285؛ شیمل، ص 3؛ طوفان، ص173.
- ↑ شریف، ص188ـ189.
- ↑ ناس، ص179؛ شریف، ص189، پانویس 1؛ د.اسلام، ذیل"kadam sharīf"
- ↑ قزوینی، ص28؛ ابن‌بطوطه، ص611ـ612.
- ↑ تیمورباشا، ص52
- ↑ ازرقی، ج2، ص29ـ30.
- ↑ ناصرخسرو، ص120؛ فاسی، ج1، ص203.
- ↑ اولیاچلبی، ص244ـ255.
- ↑ ناصرخسرو، ص51؛ ابن‌بطوطه، ص115؛ نابلسی، ص116؛ کارری، ص28، 31؛ تیمورباشا، ص52ـ53.
- ↑ میرزاابراهیم، ص49؛ رابینو، ص74، 119؛ پازوکی طرودی، ص205ـ207.
- ↑ برای نمونه‌ای در کرمان، رجوع کنید به باستانی پاریزی، 1378ش، ص291.
- ↑ عرفان‌منش، ص110.
- ↑ طوفان، ص173ـ174.
- ↑ مولوی، ج1، ص320ـ321.
- ↑ فردوسی، ج2، ص501، ابیات 1126ـ1127.
- ↑ ماسه، ج2، ص390، پانویس2.
- ↑ قزوینی، ص108؛ شمس‌الدین محمد سیوطی، 1984، ج1، ص134، ج2، ص201ـ203؛ تیمورباشا، ص50.
- ↑ زهری، ص37: فاسی، ج2، ص381ـ382؛ اولیا چلبی، ص245ـ246؛ تیمورباشا، ص51ـ52.
- ↑ نابلسی، ص239؛ امین، همانجا؛ تیمورباشا، ص40ـ41.
- ↑ عیاشی، ج1، ص234ـ235؛ تیمورباشا، ص43ـ45، 47.
- ↑ مقری، ص347ـ 348؛ تیمورباشا، ص45ـ46.
- ↑ تیمورباشا، ص51، 58ـ64.
- ↑ شیمل، همانجا.
- ↑ شریف، ص188ـ189؛ سل2، ص314ـ315؛ شیمل، همانجا.
- ↑ د.اسلام، همانجا؛ برای قدمگاههای مشهور منسوب به علی علیه‌السلام در هند، رجوع کنید به جعفری، ص319؛ شیمل، همانجا.
- ↑ ابن‌تیمیه، 1421، ج27، ص8؛ همو [بی‌تا]، ص317ـ318؛ صالحی شامی، ج2، ص108؛ تیمورباشا، ص40، 54ـ57.
- ↑ بابن وهوسه، ص65؛ نجم‌الملک، ص148؛ ماسه، ج2، ص390ـ391؛ طوفان، ص174؛ آقامحمدی، ص107؛ نوبان، ص79.
- ↑ براون، ص202؛ حاجی پیرزاده، ص50ـ51؛ رضایی، ص66؛ داتسون، ص200ـ201.
- ↑ نوبان، همانجا.
- ↑ داتسون، ص200ـ203.
- ↑ اسکندربیک، همانجاها.
- ↑ مولوی، ج1، ص319ـ320.
- ↑ افشار، ج 1، ص175ـ176؛ عرفان‌منش، ص106ـ107.
- ↑ ابن‌بطوطه، ص115؛ کلانتر ضرابی، ص46ـ48؛ نراقی، ص143ـ144؛ اقتداری، ج1 (1)، ص776ـ777؛ عرفان‌منش، ص59.
- ↑ ابن‌بطوطه، ص611ـ612؛ نجم‌الملک، همانجا؛ دالمانی، ج2، ص197؛ کلانتر ضرابی، همانجا؛ ص430ـ431، 443؛ نراقی، ص128؛ پازوکی طرودی، ص205ـ206؛ نوبان، ص78؛ عرفان‌منش، ص132ـ133.
- ↑ ناصرخسرو، ص51؛ ابن‌بطوطه، ص116؛ میرزا ابراهیم، ص22؛ کلانترضرابی، ص48، 429، 431، 443؛ نراقی، همانجا؛ عرفان‌منش، ص105، 110؛ پازوکی طرودی، همانجا؛ صابر مقدّم و حسینی، ص36.
- ↑ بهبهانی، ج1، ص388ـ389.
منابع
- دانشنامه جهان اسلام، مدخل "قدمگاه" از محمد مشهدی نوش‌آبادی، در دسترس در کتابخانه مدرسه فقاهت، تاریخ بازیابی: 18 آذرماه 1392.
