دائرة المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی (کتاب)
مقاله‌ی مربوط به این عنوان از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
دايرة‌المعارف بناهاي تاريخي ايران در دوره اسلامي
سرپرستان تدوين: كاظم ملازاده، مريم محمدي
حوزه هنري سازمان تبليغات اسلامي، 3 جلد
كتاب دايرة‌المعارف بناهاي تاريخي ايران در دوره اسلامي با هدف جلب توجه بيشتر مردم به ميراث فرهنگي و رهايي از معماري بيگانه در 3 مجلد به قطع وزيري به همت حوزه هنري سازمان تبليغات اسلامي در سالهاي 78 ــ 79 در تهران منتشر شد.
مجلدات ديگر اين دايرة‌المعارف به منظور تكميل دوره كامل كتاب، در دست تهيه و تدوين است.
مجلد اول اين دايرة‌المعارف با 427 صفحه دو ستوني و مصور به معرفي بناهاي آرامگاهي اختصاص يافته است. بناهاي آرامگاهي با توجه به ويژگيهاي معماري، هويت اشخاص مدفون و عنواني كه به آن معروف‌اند به آرامگاه، امامزاده، برج، بقعه، گنبد و مجموعه آرامگاهي دسته‌بندي شده‌اند. هر يك از اين رشته‌ها شامل مقالات متعددي است كه به ترتيب الفبايي تدوين شده است. اين مقالات از جنبه‌هاي مختلف مذهبي، اجتماعي، معماري، تاريخي و هنري، بناهاي تاريخي را بررسي كرده‌اند. بيشتر مقالات داراي نما، نقشه و مقطع بناهاي تاريخي است. مجموعه آرامگاهي آستان قدس رضوي مشهد و حضرت عبدالعظيم، مفصلترين مقالات اين مجلد به شمار مي‌روند. «آرامگاه آبش خاتون» در شيراز نخستين مقاله اين مجموعه در مجلد اول است.
مجلد دوم اين دايرة‌المعارف كه در سال 1378 منتشر شده است به معرفي مساجد تاريخي ايران مي‌پردازد.
اين مجلد داراي 312 صفحه متن و 112 صفحه تصوير، نقشه و مقطع بناهاي تاريخي است.
«مسجد آقا محمد تقي در مراغه» نخستين مقاله مجلد دوم است كه در كمتر از نيم ستون تأليف شده است. بناهاي (مساجد) تاريخي استان اصفهان نسبت به استانهاي ديگر كشور، بخش بيشتري از كتاب (صص 49 ــ 99) را دربر مي‌گيرد. مقاله‌هاي: مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع كبير قزوين، مسجد جامع كبير يزد، مسجد امام (شاه) اصفهان، مسجد كبود و مسجد جامع علي شاه تبريز از مفصلترين مقالات اين مجلد به شمار مي‌روند.
همان طوري كه ناشر در پيشگفتار اين مجلد اشاره كرده است، به منظور كسب اطلاعات جديد از بناهاي تاريخي، مطالعات ميداني ممكن از مساجد نيز به عمل آمده است تا آخرين اطلاعات از تجديد بنا و تخريب آثار ارائه شود.
مجلد سوم اين دايرة‌المعارف كه در سال 1379 منتشر شده، حدود 500 بناي عام‌المنفعه را بررسي كرده است. اين مجلد با 292 صفحه متن و 156 صفحه تصوير، نقشه و مقطع در قسمت انتهايي كتاب، به معرفي آب انبارها، بازارها، پلها، سدها و حمامهاي تاريخي ايران اختصاص يافته است.
مجلد سوم همانند مجلد دوم براساس توزيع استاني دسته‌بندي شده و بناهاي تاريخي هر استان به ترتيب الفبايي معرفي شده است. كليات معماري آب انبارها، بازارها، پلها، سدها و حمامها به طور مستقل بررسي شده است. در كليات معماري به موضوعاتي نظير: تاريخچه، پراكندگي، نقشه و معماري، مصالح به كار رفته، اجزا و عناصر و ساختمان بناها پرداخته شده است.
«آب انبار رصدخانه مراغه»، در نصف ستون، نخستين مقاله اين مجلد است.
«بازار تبريز» و «بازار اصفهان» از مفصلترين مقالات اين مجلد به شمار مي‌روند. برخي از مقالات مجلد سوم مانند: پل پادامك تهران، پل قورتان اصفهان، پل كله اصفهان، پل ورزنه اصفهان و... به صورت ميداني نيز بررسي شده‌اند. «مقاله رختشويخانه زنجان» كه در صفحه 121 مجلد سوم آمده است، در مقايسه با مقالات ديگر از تناسب موضوعي همگون برخوردار نيست. اين مقاله، بناي قديمي و عام‌المنفعه رختشويخانه‌اي را توصيف مي‌كند كه با سنگ و آجر در محوطه‌اي مشجر بنا شده است و در دوره اخير آن را مرمت كرده‌اند.
مجموعه كتاب دايرة‌المعارف بناهاي تاريخي ايران در دوره اسلامي را مي‌توان از چند حيث نقد و بررسي كرد:
1. به نظر مي‌رسد كتاب فاقد اطلاعات جديد راجع به تقسيمات كشوري است. براي مثال، در صفحه 150 از مجلد اول (مقاله شاهزاده ابراهيم)، كجور به شهري اطلاق شده است؛ در حالي كه كجور نام يكي از بخشهاي دوگانه در قسمت كوهستاني و سردسير شهرستان نوشهر است. جاي ديگر از همين ملجد (صفحه 268، مقاله «بقعه جمشيد كياسلطان)، المده، قصبه و مركز قشلاقي دشت‌پ كجور مازندران معرفي شده است؛ در حالي كه المده از چند سال پيش به رويان تغيير نام داده است و اكنون يكي از شهرهاي سه گانه شهرستان نور به شمار مي‌رود. يا در مقاله «پل سفيد» (جلد 3، صفحه 219) اين شهر دهكده‌اي خوانده شده است. همچنين اطلاق عنوان شهرك به برخي شهرهاي كوچك اطلاقي نادرست است. موارد مشابه ديگري نيز در هر يك از مجلدات اين دايرة‌المعارف ديده مي‌شود كه اميد است با تجديد چاپ، اين نقيصه رفع شود.
2ــ هيچ‌يك از سه مجلد مذكور داراي فهرست عناوين و آوانگاري نيست. همين موضوع آشنايي كلي با بناها (مدخلها) و تلفظ صحيح آنها را دشوار كرده است. اغلب دايرة‌المعارف‌ها و فرهنگنامه‌هاي داخل و خارج كشور به اين مهم توجه دارند.
منبع
جعفراسحاقی تیموری، دايرة‌المعارف بناهاي تاريخي، نيازمند تلاش جدي‌تر، کتاب ماه کلیات، اسفند 1380 و فروردين 1381، شماره 51 و 52 در دسترس در نور مگز، بازیابی:7 آذر 1392
