سلطان حسین بایقرا

وي آخرين پادشاه تيموري است كه مدتي طولاني در شرق ايران حكومت كرد. بايقرا در محرم 842 ق. در شمال شرقي شهر هرات و در محلي به نام دولتخانه چشم به جهان گشود. نسب او هم از جانب پدر و هم از سوي مادر به تيمور مي‌رسد. پدرش غياث‌الدين منصور، فرزند بايقرا بود. اين بايقرا از نوادگان تيمور بود كه به قولي در سال 826 ق. در بادغيس به قتل رسيد و نبايد او را با نواده‌اش، حسين بايقرا اشتباه گرفت. مادر حسين بايقرا فيروزه بيگُم نام داشت كه نوه امير موسي، دخترزاده تيمور بود.

حسين بايقرا ابتدا در دستگاه الغ بيگ (850-853 ق.) و تحت حمايت او بود. پس از آن كه ابوسعيد گوركان (855-873ق.) به حكومت رسيد، وي را به زندان انداخت ولي او از زندان گريخت و به ميرزا ابوالقاسم بابر (852-861 ق.) پيوست. در سال 862 ق. موفق شد استرآباد را تصرف كرده و مقرّ حكومت خويش سازد ولي در نبرد با ابوسعيد شكست خورد. با مرگ ابوسعيد در 873 ق. و خالي بودن ميدان از رقيبان قدرتمند، به هرات لشكر كشيد و تا پايان عمر در شرق ايران مقتدرانه حكومت كرد.

حسين بايقرا در شمار اندك فرمانروايان تاريخ ايران است كه نه تنها براي پيشبرد فرهنگ تلاش كرد بلكه خود از جمله شاعران و نويسندگان قرن 9 ق. به‌ شمار مي‌آيد. آثار متعددي به نظم و نثر از وي برجاي مانده است: رساله معما به شعر كه از طبع‌آزمايي‌هاي رايج آن زمان بوده است؛ مناظره گل و مل در قالب مثنوي كه نسخه دستنويس آن در كتابخانه شخصي اصغر مهدوي موجود است؛ ديوان منظوم تركي كه اشعار آن در قالب غزل و دربر گيرنده مضامين عاشقانه است و رساله‌اي منثور به زبان تركي كه در آن انديشه‌ها و عقايد خود را همراه با شرح مختصري از وضعيت فرهنگي عصر خويش بيان كرده است. اثر معروفي كه به‌ غلط به وي نسبت داده شده مجالس‌العشاق است كه نويسنده واقعي آن، كمال‌الدين حسين گازُرگاهي از معاصران و نزديكان حسين بايقراست.

در دوره زمامداري او، بناهاي متعددي به‌ منظور پيشبرد فرهنگ احداث گرديد. خواندمير در خلاصه‌الاخبار به ذكر نمونه‌هاي مختلفي از مدرسه، مصلّي، خانقاه، دارالشفا و جز آن در هرات و ساير مناطق خراسان مي‌پردازد كه همگي در زمان حسين بايقرا و با حمايت‌هاي وي بنا گرديده است.

اشتياق او به كتاب و كتابخانه را مي‌توان پيش از آغاز زمامداري وي نيز مشاهده كرد. به گفته بنايي هروي (قرن 10ق.) هنگامي كه وي مجبور شد اردوي خود را در خوارزم برجاي گذارد و از مقابل سپاه ابوسعيد گوركان بگريزد آنچه براي دشمن باقي گذاشت، كتابخانه‌اش بود و اضافه مي‌كند كه يكي از سرداران ابوسعيد به نام امير بيگ‌آتا وارد كتابخانه شد و چند جلد كتاب نفيس را به‌ غنيمت برد كه از آن جمله كتابي از مولانا احمد رومي (قرن 8 ق.) بوده است. در سال‌هاي زمامداري او، كتابخانه‌ها از رونق كم‌نظيري برخوردار بودند.

علاوه بر مدارس متعددي كه در آنها كتابخانه احداث گرديده بود، دربار او در هرات نيز كتابخانه‌اي مجلل و باشكوه داشت و خوشنويساني چون سلطانعلي مشهدي، خواجه محمد حافظ، مولانا زين‌الدين محمود و ساير خوشنويسان زبده در آنجا كتابت كرده‌اند.

نقاشان متعددي نيز در اين كتابخانه به كتاب‌آرايي مشغول بوده‌اند كه بلندآوازه‌ترين آنها، كمال‌الدين بهزاد، نقاش نامدار اواخر تيموري و اوايل صفويه است. ميرك نقاش، مولانا حاجي محمد، مولانا محمد اصفهاني و قاسمعلي چهره‌گشا از ديگر نقاشان كتابخانه حسين بايقرا بوده‌اند.

در منابع عصر تيموري، اشاره روشني به نام رئيس كتابخانه حسين بايقرا صورت نگرفته ولي ظاهراً مدتي، ميرك نقاش فوق‌الذكر عهده‌دار اين سمت بوده است. نظامي باخزري (قرن 9 ق.) در منشأالانشاء، منشوري از جانب حسين بايقرا با عنوان "فرمان كتابداري كتابخانه همايون" آورده كه متأسفانه مخاطب نامه ذكر نگرديده است. در بخشي از اين فرمان كه با نثري متكلّف و با ذكر مقدمه‌اي در اهميت كتاب و كتابخانه تنظيم گرديده، چنين آمده است:

"بر ناظمانِ فوايدِ كتابخانه افكار و متمتعان از فوايد شعور، پوشيده نماند... روضه خزانه ما را كه مَشْرَع و منبع عيون معارف و عوارف است، به واسله ينابيع مجمل و مفصَل و اصول و فروع مختصر و مطوّل و معقول و مسموع، بر خوبتر هيأتي نمودار گلستان فردوس و بوستان جنان گردانيديم و مقاليد اختيار ضبط و ربط كتابخانه همايون را كه مفتاح كنز حقايق و ايضاح رمز دقايق است... به يَد استحقاق [در اينجا نام مخاطب نامه افتاده است]... سپرديم".

كتابخانه‌هاي ديگري نيز در عصر حسين بايقرا وجود داشته كه وابسته به ديگر مقامات و صاحب‌منصبان تيموري بوده است. از جمله اين اشخاص بايد از وزير نامدار حسين بايقرا، اميرعلي شير نوايي نام برد كه در سراسر خراسان كتابخانه‌هاي متعددي را بنا نهاد. احمد ميرزا، نواده ميرانشاه‌ بن تيمور، كتابخانه‌اي در شهر هرات ساخت و كتاب‌هاي نفيسي بر آن وقف كرد.

از فرزندان حسين بايقرا مي‌توان به فريدون حسين ميرزا اشاره كرد. رياست كتابخانه اول بر عهده نصيرالدين خطاط بود كه فرمان كتابداري وي در بدايع‌الوقايع واصفي هروي (قرن 10 ق.) آمده است.

حسين بايقرا در يازدهم ذی الحجه سال 911 ق. در منطقه بابا الهي بادغيس درگذشت و در شهر هرات دفن گرديد. با مرگ وي، سلسله تيموريان (771-911 ق.) در ايران منقرض گرديد، اما برخي شاهزادگان تيموري، حكومت‌هاي محلي و كوتاه‌مدتي را در نقاطي از خراسان و ماوراءالنهر در اختيار داشتند.