بحوث فی علم الاصول (کتاب)
کتابی با موضوع قاعد علم اصول از محمد باقر صدر
محتویات
معرفی اجمالی کتاب
کتاب حاضر حاصل مجموعۀ درسهاى شهيد آيت الله سيد محمد باقر صدر مى‌باشد. اين دروس توسط آيت الله سيد محمود هاشمى حسينى از علماى برجستۀ حوزۀ علميّۀ قم و از شاگردان بزرگ آيت الله شهيد سيد محمد باقر صدر تقرير شده است. كتاب« بحوث فی علم الأصول» يك دورۀ كامل علم اصول است كه به بررسى مسائل اين علم پرداخته است. اين كتاب شامل تقريرات درس خارج اصول آيت الله شهيد سيد محمد باقر صدر مى‌باشد كه توسط يكى از برجسته‌ترين شاگردان ايشان به رشتۀ تحرير در آمده است.
تاریخچه
از برجسته‌ترين ويژگيهاى قوانين جاودانۀ اسلام، گستردگى افقهاى قانونگذارى آن است. هيچ مسألۀ كوچك و بزرگى در زندگى فردى و اجتماعى انسانها نيست مگر آنكه قوانين اسلام آن را در بر گرفته و حدود و جايگاه آن را مشخص نموده است. اما همۀ احكام اسلام در روشنى و صراحت يكسان نيستند و براى دستيابى به بسيارى از آنها نياز به اجتهاد و استنباط احكام شرعى است. براى اجتهاد نيز يك سرى ضوابط و يك شيوۀ علمى وجود دارد كه آنرا به نظم در آورده و قانونمند نموده است و آن علم اصول فقه است. حضرت امام محمد باقر و امام جعفر صادق عليهما السلام اولين پايه گذاران اين علم هستند. رواياتى كه از آن دو بزرگوار دربارۀ مباحث گوناگون اين علم روايت شده در كتابهايى به نام« أصول آل الرسول» و« الأصول الأصلية» و ديگر مجموعه‌هاى روايى جمع‌آورى شده است. از اصحاب ائمه عليهم السلام نيز، هشام بن حكم( درگذشت 179 هجرى قمرى) كتاب« الالفاظ و مباحثها» را نگاشت و يونس بن عبد الرحمان( درگذشت 208 هجرى قمرى) كتاب« اختلاف الحديث و مسائله» را نگاشت و ابو سهل اسماعيل بن على بن اسحاق نوبختى( درگذشت 260 هجرى قمرى) كتاب« إبطال القياس» و« الخصوص و العموم» و« نقض اجتهاد الرأي على الراوندي» را نگاشت. علماى بزرگ شيعه نيز هر يك تأليفات ارزشمندى در اين علم نگاشتند. بزرگانى مانند شيخ مفيد، سيد مرتضى، شيخ طوسى و علماى فراوان ديگر تا عصر حاضر كه نوبت به شهيد محمد باقر صدر رسيد و مى‌توان گفت اوج شكوفايى اين علم در اين دوران قرار دارد. شهيد صدر با تسلط فراوان بر تمام آراء و نظريات در اين علم، داراى ديدگاهى عميق و گسترده مى‌باشد و نظريات جديد و ابتكارى او افقهاى تازه‌اى را در اين علم گشوده است. كتاب حاضر كه توسط يكى از برجسته‌ترين شاگردان وى- يعنى آيت الله سيد محمود هاشمى- به نگارش در آمده، كتابى ارزشمند براى دستيابى به نظريات اصولى آن شهيد گرانقدر است. آيت الله شهيد سيد محمد باقر صدر نيز در تقريظى كه بر كتاب نگاشته، بر ارزش و اعتبار علمى آن تأكيد كرده و آن را مطابق با نظريات و ديدگاه‌هاى اصولى خود دانسته است.
ارزش کتاب
اين كتاب يك دورۀ كامل علم اصول است و يكى از منابع معتبر مورد استفادۀ طلاب و فضلاى حوزۀ علميّۀ قم در درسهاى خارج اصول آن حوزه است و براى دستيابى به نظريات شهيد آيت الله صدر در مباحث گوناگون اصول بسيار سودمند است. كتاب حاضر از ارزش علمى و اعتبار بالايى برخوردار است و يكى از منابع مهم درس خارج اصول به شمار مى‌آيد.
انگیزه نگارش
حضرت آيت الله سيد محمود هاشمى در مقدمۀ كتاب در اين باره مى‌فرمايد: « و أمّا ما يأتي من البحوث، فهي مجموعة الدراسات التي ألقاها سيدنا الشهيد الصدر في علم الأصول حسب منهج الدراسات العليا لبحوث هذا العلم خلال ما يقارب إثنى عشر عاماً... و بتوفيق من الله سبحانه و تعالى و تسديده، لتكون رائدة لحركة هذا العلم ينتفع بها العلماء و المحققون الذين سيجدون من خلال هذه الدراسات الكثير من التجديد و الإبداع و التطوير في المعطيات و الطريقة معا...» يعنى:« بحثهايى كه در اين كتاب آمده مجموعۀ درسهايى است كه سيد ما شهيد صدر در علم اصول به شيوۀ درسهاى عالى در درس خارج اصول در مدت حدود 12 سال ايراد فرموده‌اند... و به يارى خداوند متعال و كمك ايشان اميد است كه اين كتاب خدمتى براى پيشرفت اين علم بوده و مورد استفادۀ علما و محققان قرار گيرد، علما و دانشمندانى كه در مباحث اين كتاب مواردى فراوان از نوآورى و ابتكار و تحول در مباحث و شيوه‌هاى علمى آن به دست خواهند آورد...»
ویژگیهای کتاب
از ويژگيهاى مهم اين كتاب گستردگى مباحث آن است كه از شيوۀ آيت الله شهيد صدر گرفته شده، زيرا از نكات بسيار مهم در اعتبار و ارزش علمى نظريات، طرح احتمالات گوناگون هر مسأله مى‌باشد. اين ويژگى از ويژگيهاى اساسى هر ايده و فكرى است كه در زمينه‌هاى گوناگون علمى مطرح مى‌شود و بدون اين ويژگى، آن فكر و ايده ناقص بوده و داراى ايراداتى است كه موجب باطل شدن آن مى‌شود. شهيد سيد محمد باقر صدر در حدّ بالايى از اين ويژگى برخوردار بود. وى متعرض هيچ مسألۀ اصولى نشده، مگر آنكه به بررسى تمام صور و احتمالات آن مسأله پرداخته است به طورى كه عقل از قدرت و توانايى ايشان در اين باره مبهوت مى‌ماند. اين ويژگى حتى در سخنان معمولى وى نيز به چشم مى‌خورد. او هرگاه دربارۀ موضوعى صحبت مى‌كرد، هر قدر آن موضوع ساده و عادى بود، آن را به شكلى علمى طرح كرده و با منطقى روشن و قوى تمام احتمالات گوناگون آن را مطرح كرده و به بررسى آن مى‌پرداخت. - ديگر ويژگى كتاب حاضر ابتكار و نوآورى در طرح بسيارى از مباحث اصولى است. حركت علوم و معارف بشرى و پيشرفت و تكامل آن بر نوآورى و ابتكار استوار است و علما و دانشمندان و محققان در هر ميدانى از ميدانهاى علم و معرفت اين ويژگى را دارند.اين نكته از ويژگيهاى شهيد آيت الله صدر نيز بود. وى در بسيارى از علوم اسلامى مانند علم اصول فقه افقهاى جديدى را براى دانشمندان و دانش پژوهان اين علم آشكار نمود. او در بسيارى از مباحث اصولى آراء و نظرياتى جديد ارائه كرده و در طرح آنها شيوه‌هاى ابتكارى فراوانى را به كار برده است.
- از ديگر ويژگيهاى اين كتاب شيوۀ علمى منحصر به فرد آن است. طرح مباحث اصولى در اين كتاب بر ترتيب كتب بسيارى از محققان اين علم برترى دارد. در اين كتاب تمام جهات و جوانب گوناگون كلمات علما به خصوص در مسائل مشكل و پيچيده كه اشتباهات فراوانى براى فهم آن به وجود آمده، با عباراتى واضح و وافى بيان شده، سپس به شرح مسأله و تحليل موضوعى و علمى آن پرداخته شده، كه دانش پژوه نظير آن را در مباحث ديگران نمى‌يابد.
سپس طريقۀ استدلال در هر موضوعى مشخص شده، كه آيا در اين مسأله بايد بر برهان و استدلال اعتماد كرد و يا اينكه مسأله يك مسألۀ استقرائى و وجدانى است. براى اثبات وجدانى بودن يك مسأله نيز بر صرف ادعا اكتفا نشده، بلكه با شيوه‌اى خاص به بر انگيختن و احياى اين وجدان در درون دانش پژوهان مى‌پردازد تا خود آنان مسأله را تصديق نمايند و اين نكته با مراجعه به مباحث كتاب بيشتر روشن مى‌شود. - از ديگر ويژگيهاى اين كتاب شيوۀ منطقى و استدلالى آن است و موافقت استدلالها با واقعيت و وجدان موجب اطمينان نفس در پذيرش آن مى‌گردد. در اين كتاب سعى شده براى هر فرضيه برهان آورده شود اگر چه اقامۀ برهان در آن مسأله سخت و متعذر باشد، مانند مباحث لغوى، عقلى و يا عرفى. اين ويژگى موجب گشته تا آراء و نظريات كتاب وجهۀ علمى و منطقى به خود گرفته و كمتر نقد و ايرادى را متوجه خود كند. همچنين موجب گشته قدرت فراوانى در نقد و بررسى و ردّ ديگر نظريات داشته باشد و شاگردانى را تربيت نمايد كه اهل استدلال و منطق باشند و از نزاعهاى لفظى و اشتباه در فهم در امان باشند، چرا كه اين نزاعهاى لفظى خطرى است كه اكثر ميدانهاى علمى را مورد تهديد قرار داده است. در عين حال، شيوۀ استدلالى و منطقى اين كتاب موجب نگشته كه فقط بر يك سرى اصطلاحات صورى اكتفا گردد و از واقعيات و اعتماد بر وجدان سالم غفلت شود، به خصوص در مباحثى كه داراى ملاكهاى وجدانى و ذاتى مى‌باشند كه به شيوه‌اى خاص در استدلال و برهان نيازمند است. لذا، اين شيوه پيوسته به نتايج وجدانى منتهى شده و در آن برهان و منطق با وجدان سالم و واقعيت متعارض نمى‌گردد. در اين كتاب، ابتدا مسأله با حس وجدانى درك مى‌شود و سپس براى دفاع از آن، از براهين و استدلالهاى منطقى استفاده مى‌گردد و از اين جهت دانش پژوهان در اين علم با سنگينى براهين و تكلف آنها و مطابق نبودن آن با ذوق سليم و وجدان مواجه نمى‌گردند.
وضعیت نشر
کتاب حاضر توسط المجمع العلمی للشهید الصدر در سال 1363 ودائ‍ره معارف ال‍ف‍ق‍ه الاس‍لام‍ی طب‍ق‍ا ل‍م‍ذه‍ب اهل البیت(ع)، مرکز ال‍غ‍دی‍ر ل‍ل‍دراس‍ات الاس‍لام‍ی‍ه در سال 1375 به چاپ رسیده است.
منابع
- سایت سازمان اسناد و كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران(17 خرداد 1391)
- مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، جامع فقه اهل البیت 2 [لوح فشرده]: بخش کتابشناسی، معرفی "
بحوث في علم الأصول " .
