البیان شهید اول (کتاب)
کتاب البیان تالیف محمد بن جمال الدین مکی عاملی (معروف به شهید اول)، دائرة المعارفی در فقه شیعه به شمار می رود.
محتویات
معرفی اجمالی کتاب
كتاب حاضر كه بيشتر به سبك فقه فتوايى نوشته شده دائرة المعارفى از فتاواى فقهاى بزرگ قبل از مؤلف است كه غالباً بدون تصريح به نام آنان با الفاظى مثل قيل و نظائر آن مطرح شده‌اند.
از آن جايى كه اين كتاب در اواخر عمر شريف مؤلف نوشته شده و وى موفق به تكميل مطالب آن نشده است فقط كتاب‌هاى طهارت، صلاة، زكات، خمس را به پايان رسانيده است و چند سطرى نيز از كتاب صوم را به رشته تحرير درآورده است.
اين كتاب كه از نظر حجم كوچك مى‌نمايد، داراى محتوايى عميق مى‌باشد و مؤلف كتاب توانسته است بين دقت و عمق مطالب و متن روان جمع نموده و در همان حال با خوددارى از ذكر تفضيلى اقوال و نظريات فقهاء، مباحث ضرورى و مورد نياز را مطرح نمايد.
به همين دليل يكى از منابع بحارالأنوار كه از آن بسيار نقل شده، همين كتاب بوده و در موارد نادرى نيز در وسائل الشيعة و مستدركات الوسائل از آن نقل شده است.
شهيد اول در مقدمه كتاب درباره آن مى‌نويسد: أما بعد فإن الأدلّة العقليّة والنقليّة متطابقة على شرف العلوم و من أهمها معرفة شرع الحيّ القيّوم و هذا «البيان» كامل بالمهم منه و المحتوم على طريقة العترة.
ناشرين كتاب موجود با گردآورى فهارست متنوع و مهمى همچون آيات قرآن كريم، احاديث شريفه، اسماء معصومين عليهم السلام، اعلام، اماكن و بقاع، مصادر تحقيق، موضوعات و بخصوص فهرست اعلام و حواشى مختصرى كه به بيان زندگى‌نامه آنان پرداخته شده، بر ارزش اين كتاب گرانقدر افزوده است.
ویژگی های کتاب
كتاب البيان برخلاف الدروس و ذكرى الشيعة بسيار مختصر و به صورت فقه رساله‌اى نوشته شده و در مواردى كه اقوال فقها در آن مطرح شده به صورت مبهم و با لفظ قيل بيان شده كه خواننده را در بدست آوردن مأخذ اقوال و نظريات دچار مشكل مى‌كند.
هم‌چنين به روايات به صورت مبهم و بدون ذكر نام راوى و با عبارت «روى» استدلال شده است و به صحيحه بودن يا ضعف روايت اشاره‌اى نشده است.
گاهى به نام بعضى از فقها در كتاب اشاره شده كه عبارتند از: ابن ابى عقيل، ابن جنيد، سلار بن عبدالعزيز، شيخ صدوق، شيخ مفيد، سيد مرتضى، شيخ طوسى، ابن براج، ابن حمزه، ابن زهره، قطب الدين راوندى، محقق حلى و علامه حلى.
در بين اين اسامى به ترتيب تكرار نظريات آنان، شيخ طوسى، ابن جنيد، ابن ابى عقيل، شيخ صدوق، شيخ مفيد و سيد مرتضى بيش از ديگران مطرح شده‌اند.
يكى از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب بيان نظريات بزرگانى همچون ابوعلى فرزند شيخ طوسى، الجعفى، ابن جنيد و ابن براج در كتاب الروضة است كه در ديگر كتب فقهى كمتر ديده مى‌شود.
در كتاب البيان نام كتاب‌هاى فقهى و حديثى كمتر ذكر شده است و به نام معدودى از آنان اشاره شده كه عبارتند از:
- الإستبصار، تهذيب الأحكام، الخلاف، النهاية از شيخ طوسى
- الروضة از ابن برّاج
- المعتبر از محقق حلى
- الوسيلة إلى نيل الفضيلة
- فقه القرآن از راوندى
- مختلف الشيعة، تحرير الأحكام، تذكرة الفقهاء از علامه حلى
بخش های کتاب
كتاب البيان شامل كتاب‌هاى طهارت، صلاة، زكات، خمس و قسمتى مختصر از صوم مى‌باشد كه با عناوينى مثل طرف، فصل، مقصد، مقدمه، قسم، ركن تقسيم شده است.
كتاب طهارت شامل 5 قسمت است كه با عنوان (طرف) نام‌گذارى شده كه عبارتند از:
- آنچه طهارت براى آن مشروع باشد.
- اسباب طهارت
- كيفيت طهارت
- نجاسات
- آبها.
كتاب صلاة از 5 مقدمه و 6 مقصد تشكيل مى‌شود، مقدمات عبارتند از:
- اوقات نماز
- قبله
- لباس نمازگزار
- مكان نمازگزار
- اذان و اقامه
و مقاصد آن عبارتند از:
- افعال نماز
- نماز جماعت
- احكام خلل در نماز
- نماز قضا
- نماز شكسته
كتاب زكات از 4 ركن تشكيل شده است كه عبارتند از:
- بر چه كسانى زكات واجب است.
- محل زكات
- مستحق زكات
- چه كسى بايد زكات بپردازد.
نُسخ مورد اعتماد
در چاپ كتاب موجود از سه نسخه خطى و دو نسخه چاپى استفاده شده كه عبارتند از:
- نسخه خطى كتابخانه مجلس شوراى اسلامى، در ضمن مجموعه‌اى از كتاب‌ها، با شماره 2750، مربوط به سال 882 ق. اين نسخه از نسخه‌اى كه با نسخه اصل مقابله شده گرفته شده است و با رمز (أ) مشخص شده است. (تاريخ تأليف اين كتاب در كتاب «مقدمه‌اى بر فقه شيعه» 822 ق مى‌باشد).
- نسخه خطى مدرسه نواب صفوى در مشهد مقدس در ضمن مجموعه‌اى از 8 كتاب فقهى مربوط به قرن نهم، اين نسخه با رمز (ج) مشخص شده است.
- نسخه خطى كتابخانه آيت الله نجفى مرعشى در ضمن مجموعه‌اى از كتاب ها، مربوط به سال 843 ق. اين نسخه با رمز (ب) مشخص شده است و اما دو نسخه چاپ سنگى مربوط به سال‌هاى 1319 ق و 1332 ق مى‌باشد. در چاپ كتاب موجود از روش تلفيق بين نسخه‌هاى خطى استفاده شده و هيچ نسخه‌اى به عنوان اصل در تصحيح و تحقيق كتاب استفاده نشده است.
هم‌چنين در بدست آوردن مآخذ و منابع اقوال و نظريات بزرگانى همچون ابن جنيد، ابن ابى عقيل و بعضى از نظريات على بن بابويه و سيد مرتضى از كتاب مختلف الشيعة به عنوان منبع و مأخذ استفاده شده است.
وضعیت نشر
اولين چاپ كتاب در سال 1319 ق بوده كه چاپ پر غلطى بوده است و بعدها در سال 1322 ق اين كتاب تجديد چاپ شده است كه غلط هاى اين چاپ از چاپ قبلى نيز بيشتر بوده است.
كتاب موجود در سال 1412 ق به وسيله مؤسسه بنياد فرهنگى امام مهدى عليه السلام در چاپخانه صدر در قم چاپ شده است. محقق و مصحح آن حجت الاسلام شيخ محمد حسون بوده و حجت الاسلام سيد جواد شهرستانى نيز در تصحيح كتاب زحمات زيادى كشيده‌اند.
نسخه‌ها
در الذريعة جلد 3 صفحه 174، به 4 نسخه اشاره شده كه عبارتند از:
- نسخه كتابخانه سيد حسن صدرالدين مربوط به سال 966 ق.
- نسخه كتابخانه حسينيه شوشترى‌ها، مربوط به سال 947 ق.
- نسخه شيخ شكور مربوط به سال 993 ق.
- نسخه آستان قدس رضوى، مربوط به سال 967 ق.
در كتاب «مقدمه‌اى بر فقه شيعه» صفحه 136 به 7نسخه خطى كه متعلق به كتابخانه‌هاى مجلس آيت الله مرعشى، نواب صفوى، عمومى اصفهان، دانشگاه تهران و حسينيه شوشترى‌ها است اشاره نموده است كه قديم‌ترين نسخه آن مربوط به كتابخانه مجلس شوراى اسلامى است كه مربوط به سال 822 ق مى‌باشد.
منابع
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، جامع فقه اهل البیت 2 [لوح فشرده]: بخش کتابشناسی، معرفی "البیان".
