حرم حضرت معصومه علیها السلام
این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.
محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
اجمالى از زندگى حضرت:
نام شريف آن بزرگوار فاطمه مى‌باشد، ايشان دختر موسى بن جعفر، امام کاظم علیه السلام و خواهر امام رضا علیه السلام هستند. آن حضرت در اول ذی القعده سال 183 به دنيا آمده و در روز دهم ربيع الثانى سال 201 هـ وفات يافت؛ و به خاطر تقوى و پرهيزكارى ايشان نام آن بزرگوار را «معصومه» نهادند.
موقعيت جغرافيايى:
مرقد شريف حضرت معصومه سلام الله علیها در مركز شهر قم واقع شده است؛ كه اين مرقد از طرف شمال به ميدان آستانه، از شرق به خيابان آيت الله مرعشى نجفى و از جنوب به مسجد اعظم و خيابان موزه و از طرف غرب به مدرسه فيضيه منتهى مى‌شود.
تاريخ تأسيس:
پس از وفات حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام آن بزرگوار توسط موسى بن خزرج بن سعد اشعرى قمى به خاك سپرده شد. موسى بن خزرج سايبانى از حصير و بوريا بر قبر شريف آن بزرگوار برافراشت. محل اين مقبره در قديم به «بابلان» معروف بود. از اين تاريخ به بعد شهرت و آوازه قم آغاز شد. ساختمان‌‌سازى و سازندگى اين شهر رو به افزايش نهاد و تاكنون ادامه دارد.
توسعه و بازسازى:
در سال 256 هـ اولين گنبدى كه بر فراز تربت پاك فاطمه معصومه سلام الله علیها بنا شد، گنبدى برجى شكل با آجر و سنگ بود كه به همت حضرت زينب دختر امام جواد علیه السلام ساخته شد؛ و آن زمانى بود كه آن حضرت براى زيارت عمه‌اش حضرت معصومه سلام الله علیها به قم آمده بود.
در سال 350 هـ به همت زيد بن احمد بن بحر اصفهانى بارگاه مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها تجديدبنا شد و دَرَ كوچك آن را با در بزرگترى تعويض كرد.
در سال 429ـ465 هـ و در زمان طغرل سلجوقى اَمير اَبوالفضل عراقى گنبد كوچك مرقد را به گنبد بزرگى تبديل و آن را از نو بنا كرد.
در سال 529 هـ به همت زن نيكوكارى به نام شادبيگم دختر عمادبيگ گنبدى بر قبر شريف آن حضرت بنا شد.
در سال 925 هـ مرقد شريف به همت شاه اسماعيل صفوى تجديدبنا شد. او ايوان شمالى و زيربناى ساختمان صحن عتيق (قديم) را بنا نهاد.
در سال 950 هـ شاه تهماسب صفوى ضريحى از كاشى روى قبر بنا نمود.
در سال 1077 هـ، شاه سليمان صفوى صحن موزه را در سمت جنوبى حرم بنا نمود.
در سال‌هاى 1210 تا 1214 هـ به دستور نظام السلطنه در ضلع غربى حرم مطّهر دو دَرَنقره‌اى نصب گرديد.
در سال 1213 هـ به دستور فتح‌على شاه قاجار قبر و گنبد و دَرَ مرقد شريف با پوشش طلايى آراسته شد.
در سال 1215 هـ جداره‌ى داخل گنبد با نقش و نگارهاى برجسته آينهكارى و كتيبههاى زيباى معرق آراسته گرديد.
در سال 1218 هـ قلى‌خان يكى از رجال حكومتى دولت صفوى ايوان حرم را تجديدبنا نمود و به جاى كاشى‌هاى گنبد خشت‌‌هايى با پوشش طلا در آن به كار برد.
در سال 1221 زمين و ديوار حرم با سنگ مرمر پوشانده شد و ضريح حرم با پوششى از طلا آراسته گرديد و در ضلع شمالى رواق متصل به ايوان طلا يك دَرَ طلايى نصب گرديد.
در سال 1266 هـ شاه اسماعيل ايوان‌‌ها را تجديدبنا نمود، و صحن قديم را گسترش داد و در قسمت شمالى صحن قديم مناره‌أى را ساخت.
در سال 1303 هـ وزير اعظم، اتابك پسر اَمين‌السلطان آنچه را كه پدرش بنا نموده بود تكميل كرد. او زيربناى صحن نو معروف به «صحن اتابكى» را بنا كرد و تزيين و بناى اتاق‌‌هاى اطراف آن را كه بر مقبره‌هاى «اعيان» معروف است، به پايان رساند.
در سال 1354 هـ موزه‌ى آستانه احداث شد و همه هداياى ارزشمند و گران‌بها در آن موزه نگهدارى شد.
در سال 1375 هـ ضريح فولادى با نقره پوشانده شد و با نقش و نگارها و كتيبههاى زيباى معرق آراسته گرديد.
سپس شهاب الملك گلدسته‌هاى ايوان شمالى را ساخت و آن‌‌ها را با كاشى مزين كرده، كامران ميرزا بر فراز مأذن‌‌هاى ذكر شده ميله‌‌هايى از طلا نصب نمود.
دورنماى بارگاه حضرت معصومه سلام الله علیها:
حرم مطهر و سه صحن آن همراه با مسجد بالاسر مساحتى بالغ بر 13527 مترمربع به خود اختصاص داده است. حدود 1914 مترمربع مساحت زير بناى حرم مطهر است، و مابقى آن عبارت است از دو صحن جديد و قديم. مرقد مستطيلى شكل است كه گنبد آن با صفحات طلا پوشيده شده است. حرم همچنين داراى چهار مناره است هر كدام داراى حوض و يك تاج مقرنس مى‌باشد كه دو مناره از منارهاى چهارگانه بزرگ و دوتاى ديگر كوچك است.
گنبد:
مرقد شريف حضرت معصومه سلام الله علیها گنبدى برجى شكل دارد كه محيط آن از داخل 66/28 و ازخارج 35/560 متر مى‌باشد. قاعده آن داراى هشت ضلع است كه طول هر ضلع آن 3/58 و فاصله بين دو ضلع 7/52 متر مى‌باشد. بر هر يك از اضلاع روزنه‌اى از طلا يا نقره قرار دارد. در گلوگاه ساق گنبد كتيبه‌‌ها و اشعار زيبايى به زبان فارسى نوشته شده است. بر داخل آن با نقش‌‌ها و آينهكارى زيبا آراسته شده است.
ضريح:
زير گنبد ضريحى از نقره قرار دارد كه در قسمت بالاى آن و در تمام جهات به مقدار يك متر با طلا آراسته شده است، هم‌چنان كه با كتيبه‌‌ها و نقش و نگارهاى زيبا مزين شده است. ارتفاع آن 4 متر و طول آن 25/5 و عرضش 73/4 متر مى‌باشد.
ايوان‌‌هاى حرم مطهر:
ايوان طلا: اين ايوان در شمال روضة مقدسه واقع شده و به صحن قديم متصل است. ايوان طلا از داخل با خشت‌‌هاى زرفام پوشيده شده است و در آن نقش و نگارهاى برجسته‌اى وجود دارد كه با طلا آراسته شده است. در بالاى آن دو مناره وجود دارد كه ارتفاع هر كدام 20/32 و قطر هر يك متر است، و برفراز اين دو مناره كلاهك‌‌هايى طلايى وجود دارد.
ايوان شرقى: اين ايوان در سمت شرقى روضه مقدسه واقع شده است. و به واسطه يك رواق آينهكارى شده به حرم و صحن جديد متصل مى‌شود. ايوان نيم هرمى است كه با نقش و نگارهاى و آينهكارى آراسته شده است. در بالاى اين ايوان دو مناره وجود دارد كه ارتفاع هر كدام 28 متر مى‌باشد.
صحن‌‌هاى حرم مطهر:
صحن عتيق (قديم): صحن قديم در شمال روضة مباركه واقع است؛ طول آن 7/35 متر و عرض آن 78/34 متر است. غرفه‌‌ها سه سمت آن را احاطه كرده، و سمت چهارم آن به ايوان طلا متصل شده است.
صحن جديد: اين صحن به «صحن اتابكى» نيز معروف است. اين صحن بزرگ‌تر از صحن قديم است و در سمت شرقى حرم مطهر واقع شده است. اين صحن داراى هشت ايوان است كه طول ضلع شرقى و غربى آن 78 متر و طول ضلع شمالى و جنوبى آن 46 متر مى‌باشد. اما طول چهار ايوان ديگر به 4 متر مى‌رسد. ورودى اين صحن از سمت شرق به خيابان ارم باز مى‌شود. پس از اين ورودى ايوانى به ارتفاع 6/13 متر قرار دارد كه با نقش و نگارهاى برجسته و زيبا آراسته شده است.
در بالاى بناى اين ايوان يك ساعت بزرگ و دو مناره‌ى كوچك كه ارتفاع هر كدام 5/13 مترمى‌باشد قرار دارد. اين صحن ورودى ديگرى در سمت شمالى دارد كه از طريق ايوانى به ارتفاع 13 متر به خيابان آستانه منتهى مى‌شود. در سمت جنوبى صحن ورودى سومى وجود دارد كه از لحاظ ارتفاع و وجود مأذنه‌‌هاى بالاى ايوانش به قسمت شمالى شباهت دارد. دور تا دور صحن نمونه‌هايى وجود دارد كه هر كدام داراى ايوانى خاص است.
صحن موزه: اين صحن به «صحن موزه» معروف و در سمت جنوبى حرم مطهر واقع شده است طول آن 24 و عرض آن 5/19 متر است، و در بالاى آن گنبدى به ارتفاع و محيط 17 م وجود دارد. اين گنبد بر ستون‌هاى مزين با سنگ مرمر و نقش و نگارهاى زيبا قرار گرفته است.
درهاى حرم مطهر:
مرقد مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها داراى هشت دَر است. چهار تاى آن در صحن نو و دوتاى آن در سمت غربى مرقد واقع شده‌اند. و يك در آن به خيابان موزه و در ديگر به ورودى مدرسه فيضيه باز مى‌شود.
بناهاى الحاقى به حرم مطهر:
در اطراف مرقد مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها بناها و ساختمان‌‌هاى ديگرى وجود دارد، از جمله: مسجد بالاسر، مسجد اعظم، مسجد طباطبائى و مسجد امام خمينى. در مرقد كتابخانه‌اى است كه به «كتابخانه آستانه» معروف است. همچنين در حرم موزه‌اى قرار دارد كه ورودى آن از صحن موزه است و هداياى باارزش و گران‌بها كه در مرور زمان به مرقد شريف اهدا شده است در آن نگهدارى مى‌شود.
منابع:
(1). جولة فى الاماكن المقدسه، سيد ابراهيم زنجانى، ص 177، ص 1، سال 1985 م.
(2). حضرت معصومه فاطمه دوم، محمد محمدى اشتهارى، ص 205، 250، 1375 هـ.
(3). مزارات اهل البيت و تاريخ‌ها، محمدحسين حسينى جلالى، ص 200، ط 3، سال 1995 م.
