الامامة و السیاسة (کتاب)
 | |
| نویسنده | ابن قتیبه دینوری |
| موضوع | تاریخ سیاسی اسلام |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۲ |
|
| |
«الإمامة و السیاسة» یا «تاریخ الخلفاء»، کتابی منسوب به ابن قتیبه دینوری (۲۱۳ـ۲۷۶ ق) و از مصادر مهم تاریخ اسلام است. این کتاب مشتمل بر شرح حال خلفا و تاریخ خلافت از زمان رحلت پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله) تا عهد مأمون عباسی است و حدود یک چهارم آن به خلافت امام علی (علیهالسلام) اختصاص دارد. متأخران در مورد نسبت «الإمامة و السیاسة» به دینورى تشکیک کردهاند، گرچه از دیرباز این کتاب به نام او شهرت یافته است.
مؤلف
عبدالله بن مسلم ابن قُتَیبه دینوَری (۲۱۳-۲۷۶ ق)، محدث، متکلم، فقیه و ادیب نامدار مسلمان در قرن سوم هجری است. او از شاگردان ابوحاتم سجستانی، عباس بن فرج ریاشی، اسحاق ابن راهویه، ابوعثمان جاحظ و ابن اخی الاصمعی بوده است. او بدانجهت که مدتی در دینور به عنوان قاضی سکونت داشت، به «دینوری» شهرت یافته است.
ابن قتیبه در علوم مختلف مانند حدیث، کلام، فقه، تفسیر، تاریخ، لغت و نحو مهارت داشت و در این زمینهها کتابهای زیاد و ارزندهای نوشت. برخی از تألیفات مشهور او عبارتند از: تأویل مختلف الحدیث، تأویل مشکل القرآن، ادب الکاتب، الشعر و الشعراء، کتاب العرب، عیون الأخبار، المعارف و الامامة و السیاسة.
انتساب کتاب
کتاب «الإمامة و السیاسة» که گاه با عنوان «تاریخ الخلفاء» نیز از آن یاد شده، بهویژه از حیث انتساب آن به دانشمند مشهوری چون ابن قتیبه دینوری، بارها از آن بحث شده است. متأخران در مورد نسبت این کتاب به ابن قتیبه تشکیک و تردید کرده اند، اما این کتاب از دیر باز به نام او شهرت یافته است.
درباره مؤلف کتاب باید گفت که هیچ یک از کسانی که شرح زندگی و آثار ابن قتیبه را به دست دادهاند، به چنین کتابی، حتی با عنوان «تاریخ الخلفاء» اشاره نکردهاند.[۱] بررسی متن کتاب نیز نفی انتساب «الامامة و السیاسه» به ابن قتیبه را تأیید میکند؛ مثل اینکه نویسنده از کسانى غیر از اساتید دینورى روایت کرده و حتى وقایع مربوط به پس از وفات او را نیز در کتاب آورده است. البته کتاب پس از بسمله با این عبارت آغاز میشود: «قال ابومحمد عبدالله ابن مسلم بن قتیبه رحمهالله تعالی...».[۲]
یکى از علل تردید و شک درباره انتساب کتاب به ابن قتیبه این است که در این کتاب وقایعى به نفع شیعه و عقاید آن، و در طعن صحابه ذکر شده است که بزرگان اهل سنت مى گویند به دلیل جلالت شأن دینورى در مذهب اهل سنت (سلفى) بعید به نظر مى رسد که این مطالب توسط وى نوشته شده باشد! قاضی ابوبکر ابن عربی (د ۵۴۳ ق) در «العواصم من القواصم»، با آنکه در انتساب همه مطالب «الامامة و السیاسه» به ابن قتیبه تردید کرده، به سبب روایت اخباری که موجب طعن بر صحابه میشود، به ویژه در بخش مربوط به حوادث سقیفه و مسأله بیعت امام علی (علیه السلام) با خلیفه اول، بر او تاخته است.[۳] ظاهرا مسأله انتساب این کتاب به ابن قتیبه دست کم از قرن ۶ ق. مطرح بوده است؛ چنانکه ابن شبّاط، مورخ تونسی (د ۶۸۱ق) نیز در کتاب خود با عنوان «صلة السمط»، از «الامامة و السیاسه» با تصریح به نام ابن قتیبه، نقل میکند.[۴] قلقشندی (د ۸۲۱ق) نیز در «صبح الاعشی»، عهدنامه عمر بن عبدالعزیز به سلیمان بن عبدالملک را به نقل از کتاب ابن قتیبه با عنوان «تاریخ الخلفاء»، آورده است[۵] که اصل آن را در الامامة و السیاسه میتوان یافت.
محتوای کتاب
کتاب پس از خطبه، با ذکر فضایل دو خلیفه نخست آغاز میشود، سپس به مسأله سقیفه و خلافت ابوبکر میپردازد، اما به طور کلی، اخبار و روایات مربوط به دوره خلافت ابوبکر و عمر بسیار مختصر و تنها با اشارههای گذرا آمده است. از اینجا نویسنده به تفصیل بیشتر گراییده، و به ویژه از دوره خلافت امیرالمؤمنین علی (ع) روایات متعدد و مفصلی آورده است، چندانکه حدود ربعی از کتاب را به تاریخ این دوره اختصاص داده است.
نویسنده به شرح خلافت و نحوه به خلافت رسیدن خلفای راشدین، جنگهای حضرت علی(ع)، صلح امام حسن(ع)، خلافت معاویه و یزید و واقعه حره پرداخته است که روی هم، مطالب جلد اول را تشکیل میدهند. جلد دوم با شرح خلافت دیگر خلفای اموی و در ضمن آنها شرح فتوحات افریقیه و اندلس ادامه یافته است. آنگاه، از آغاز کار عباسیان و نحوه روی کار آمدن آنها با عنوان «بدء الفتن و الدولة العباسیه» به اختصار سخن گفته و کتاب را با شرح خلافت ابوالعباس سفاح تا مأمون به پایان برده است.
مؤلف ذکر حوادث را بهصورت تقویم تاریخی که فلان واقعه در فلان روز و سال روی داده است، چینش نموده و از تبیین و تحلیل (چگونگیها و چراییها) چیزی به دست نمیدهد؛ لذا از ریشهیابی محروم و بهناچار اکتفا به رویدادهای تقویمگونه آن شده است.[۶]
منابع کتاب
«الامامة و السیاسه» مجموعهای نامنظم از آثار مورخان قرون نخست هجری است و این موضوع به طور خاص در بخش مربوط به فتح افریقیه و اندلس نمایانتر است. مقایسه میان روایات این بخش با یک اثر از عبدالملک ابن حبیب اندلسی، نشان میدهد که نویسنده «الامامة و السیاسه»، غالب روایات این بخش را، گاه حتی با حفظ سلسله سند ابن حبیب، از کتاب او نوشته و اختلاف میان دو متن بسیار اندک است.[۷] همچنین در همین بخش، مؤلف کتاب به اثر یک مصری اندلسی الاصل، از نوادگان موسی بن نصیر، فاتح اندلس، به نام معارک بن مروان تکیه داشته است.[۸] البته درهیچ یک از موارد فوق، مؤلف به منبع اصلی خود اشاره نکرده است.
در جاهایی از کتاب که مؤلف به مأخذ خود تصریح میکند، میتوان آثار مورخان بزرگ سدههای نخست هجری را که اینک نشانی از آنها در دست نیست، بازیافت و این یکی از مهمترین ویژگیهای «الامامة و السیاسه» محسوب میشود. آثار تاریخی ابومعشر سندی، ابوالحسن مداینی، و اثر بسیار مهم هیثم بن عدی (د ۲۰۷ ق) با عنوان «الدولة» در اخبار دعوت عباسی در بخش مربوط به آغاز خلافت عباسیان[۹] مورد استفاده مؤلف قرار گرفته است.
پانویس
- ↑ ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۸۵-۸۶.
- ↑ الامامة و السیاسه، قاهره، ج۱، ص۲۷.
- ↑ ابوبکر ابن عربی، العواصم من القواصم، به کوشش محبالدین خطیب، ج۱، ص ۲۲۸.
- ↑ محمد ابن شباط، صلة السمط، المکتبة العربیة الصقلیه، ج۱، ص۲۱۱.
- ↑ احمد قلقشندی، صبح الاعشی، ج۹، ص۳۶۰-۳۶۲.
- ↑ صادق علاماتی، "ابن قتیبه"، ۱۳۸۹، ص۱۱۰.
- ↑ ابن حبیب، التاریخ، ج۱، ص۱۴۳.
- ↑ حسین مونس، تاریخ الجغرافیة و الجغرافیین فی الاندلس، ج۱، ص۲۷.
- ↑ الامامة و السیاسه، قاهره، ج۲، ص۱۳۰.
منابع
- "الامامة و السیاسة"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱۰ ص۳۹۱۸.
- "ابن قتیبه"، صادق علاماتی، مجله کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره ۱۵۰، آبان ۱۳۸۹.
- "الامامة و السیاسة"، سایت آیین رحمت، دفتر آیتالله مکارم شیرازی.
- نرم افزار نور السیرة، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
