اولو الالباب

«أولوا الألباب» از واژگان قرآنی به معنای صاحبان عقل و خردمندان دارای بینایی دل، در مقابل نادانان و کوردلان در پذیرش حق است. در واقع «اولوا الالباب» آنهایى هستند که عقل خود را به کار مى‌‏گیرند و در پرتو آن، راه زندگى و سعادت را مى‌‏یابند. قرآن کریم ضمن ستودن «اولوا الالباب»، ویژگی­‌هایی را برای آنان شمرده است، از جمله: یاد خدا، تفکر، صبر، تذکر پذیری، نیکوکاری.

معنای اولواالالباب

در ترکیب «أُولُوا الْأَلْبابِ»، کلمه «اولوا» اسم جمع است؛ یعنی مفردی است که دلالت بر معنای جمع دارد؛ چون مفردش «ذو» به معنای صاحب است. «اولوا» نیز به معنای صاحبان می‌باشد.

«اَلباب» جمع «لُبّ»، به معنای عقول است. راغب می گوید: «الباب» یعنی عقل خالص و عقلی که از هر آلودگی پاک است. «لُبّ» به معنای اصل و مغز هر چیزی است. و نیز گفته شده «الباب» از ریشه «لبب» به معنای مغز است، مثل مغز بادام و... و در اصطلاح قرآنی به معنای عقول، عقل، عقل خالص و پاک آمده است. لذا «اولواالباب» به افراد صاحب تفکر و اندیشه و درک، اطلاق می شود.

نامگذارى به عقل پاک و خالص براى این است که عقل و خرد، خالص کننده‏ همه معانى است که در وجود انسان هست. گفته‏ اند مفهوم واژه «لُبّ» برتر و والاتر از معنى عقل است؛ هر لُبّى عقل است و هر عقلى لُبّ نیست؛ لذا خداى تعالى فهمیدن و درک احکامى که عقل‏ هاى کامل و پاک، آنها را مى ‏فهمند، مربوط به «أُولُوا الْأَلْباب» می داند، یعنى فرزانگان و صاحبان عقول و خردهاى کامل.

«لُبّ» در انسان‏ ها به معناى عقل است، چون‏ عقل در آدمى مانند مغز گردو است نسبت به پوست آن، و لذا در قرآن «لُب» به همین معنا استعمال شده، و گویا کلمه عقل به آن معنایى که امروز معروف شده یکى از اسماء مستحدثه است، که از راه غلبه استعمال این معنا را به خود گرفته، و به همین جهت کلمه عقل، در قرآن نیامده، و تنها افعال مشتق شده از آن در قرآن استعمال شده است، مانند «یعقلون».

اگرچه همه افراد (جز دیوانگان) صاحب عقل ‏اند، اما «اولوا الالباب» به همه آنها گفته نمى‏ شود. بلکه منظور آنهایى هستند که عقل و خرد خود را به کار مى ‏گیرند و در پرتو این چراغ پر فروغ، راه زندگى و سعادت را مى ‏یابند.

تعبیر «أُولی الْأَلْبابِ» ۱۶ بار در قرآن کریم به کار رفته و هر مرتبه همراه با یک کمال و وصفى بیان شده است.

ویژگی‌های اولواالالباب

قرآن کریم در آیات ۱۹ تا ۲۲ سوره رعد، برخی از صفات و ویژگی های «اولوا الالباب» و صاحبان خرد را بیان می کند:

«أَفَمَنْ یعْلَمُ أَنَّمَا أُنْزِلَ إِلَیک مِنْ رَبِّک الْحَقُّ کمَنْ هُوَ أَعْمَىٰ إِنَّمَا یتَذَکرُ أُولُو الْأَلْبَابِ * الَّذِینَ یوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَلَا ینْقُضُونَ الْمِیثَاقَ * وَالَّذِینَ یصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یوصَلَ وَیخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَیخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ * وَالَّذِینَ صَبَرُوا ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِیةً وَیدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّیئَةَ أُولَٰئِک لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ». خردمندان، کسانی اند که به پیمان با خداى پایبند بوند و پیمان نشکنند و به هر موردى که خدا امر فرموده رابطه برقرار کنند (و به هر جا که به گسستن امر کرده بگسلند) و از خداى بترسند و از سختى حساب قیامت هراسناک باشند. و کسانى که جهت نیل به رضاى خداوندگار خویش شکیبائى پیشه کنند و نماز را بپاى دارند و از آنچه خدا روزیشان کرده پنهان و آشکار انفاق نمایند و در برابر بدى نیکى پاداش دهند. آنانند که سراى آخرت، بهشت عدن از آن آنان باشد.

ـ تذکر پذیری: «إِنَّما یتَذَکرُ أُولُوا الْأَلْبابِ‏»؛ تنها صاحبان اندیشه متذکر مى ‏شوند.

ـ وفا به عهد الهی: «الَّذینَ یوفُونَ‏ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ لا ینْقُضُونَ الْمیثاقَ»؛ آنها که به عهد الهى وفا مى‏ کنند، و پیمان را نمى ‏شکنند.

ـ برقراری پیوندهای الهی: «وَ الَّذینَ یصِلُونَ‏ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یوصَلَ» و آنها که پیوندهایى را که خدا دستور به برقرارى آن داده، برقرار می دارند.

ـ ترس از خدا: «وَ یخْشَوْنَ رَبَّهُمْ»؛ و از پروردگارشان مى ‏ترسند.

ـ ترس از بدی حساب: «وَ یخافُونَ سُوءَ الْحِسابِ»؛ و از بدى حساب (روز قیامت) بیم دارند.

ـ صبر برای خدا: «وَ الَّذینَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ»؛ و آنها که به خاطر ذات (پاک) پروردگارشان شکیبایى مى ‏کنند.

ـ برپا داشتن نماز: «وَ أَقامُوا الصَّلاةَ»؛ و نماز را برپا مى ‏دارند.

ـ انفاق علنی و سرّی: «وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیةً»؛ و از آنچه به آنها روزى داده ‏ایم، در پنهان و آشکار، انفاق مى ‏کنند.

ـ نیکوکاری: «وَ یدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیئَةَ»؛ و با حسنات، سیئات را از میان مى‏ برند.

قرآن کریم درباره­ خصوصیات و ویژگی­های «اولوا الالباب» در آیاتی غیر از آیات مذکور، می فرماید: «لَقَدْ کانَ فی‏ قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِی الْأَلْبابِ»؛ در سرگذشت آنها درس عبرتى براى صاحبان اندیشه بود. در این آیه شریفه به یکی دیگر از ویژگی­ها و خصایص صاحبان خرد ناب اشاره دارد، و در تبیین آن می­ فرماید: این افراد «اهل عبرت و توصیه پذیری» هستند، و داستانهای قرآن را به ­صورت دقیق مورد تحلیل و ارزیابی قرار می دهند و از آن درس عبرت می گیرند.

چنانچه از آیه ­دیگر استفاده می شود که صاحب عقل و خرد ناب، «اهل تهجد و عبادت» است: «أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیلِ ساجِداً وَ قائِماً یحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یسْتَوِی الَّذینَ یعْلَمُونَ وَ الَّذینَ لا یعْلَمُونَ إِنَّما یتَذَکرُ أُولُوا الْأَلْباب‏»؛ (آیا چنین کسى با ارزش است) یا کسى که در ساعات شب به عبادت مشغول است و در حال سجده و قیام، از عذاب آخرت مى ‏ترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است؟! بگو: «آیا کسانى که مى‏ دانند با کسانى که نمى‏ دانند یکسانند؟! تنها خردمندان متذکر مى‏ شوند.

در جای دیگری نیز دربارۀ یاد خدا و تفکر آنان می فرماید: «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّیلِ وَالنَّهَارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبَابِ * الَّذینَ یذْکرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى‏ جُنُوبِهِمْ وَ یتَفَکرُونَ فی‏ خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَک فَقِنا عَذابَ النَّار»؛ ... خردمندان کسانی هستند که خدا را در حال ایستاده و نشسته، و آن گاه که بر پهلو خوابیده ‏اند، یاد مى ‏کنند؛ و در اسرار آفرینش آسمانها و زمین مى‏ اندیشند؛ (و مى‏ گویند:) بار الها! اینها را بیهوده نیافریده‏ اى! منزهى تو! ما را از عذاب آتش، نگاه دار.

صاحب عقل و خرد ناب بر اساس برنامه­ دقیق زندگی که برای خودش ترسیم کرده است، «آینده نگر» است. چراکه قرآن درباره­ این ویژگی آن­ها می فرماید: «وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیرَ الزَّادِ التَّقْوى‏ وَ اتَّقُونِ یا أُولِی الْأَلْباب»؛ و زاد و توشه تهیه کنید، که بهترین زاد و توشه، پرهیزکارى است! و از من بپرهیزید اى خردمندان. لذا آن­ها در اثر رعایت احکام الهی برای خود توشه جمع می کنند تا آخرت خود را آباد کنند.

اولواالالباب در روایات

• پیامبر اسلام (ص) فرمود: «شایسته است که شخص خردمند اوقات شبانه روز خود را به چهار بخش تقسیم کند: در بخشى با خداى خود راز و نیاز کند و بخش دیگر را به حسابرسى خود بپردازد و سومین بخش را به همنشینى با دانشمندى که او را در امر دینش یارى دهد صرف نماید و بخش چهارم را صرف در لذت هاى حلال کند».
• امیرالمؤمنین (ع) فرمود: «شخص خردمند به کسى که ممکن است سخن او را باور نکند مطلبى بازگو ننماید و از کسى که ممکن است خواسته اش را رد کند چیزى نخواهد و به کارى که موجب عذرخواهى شود اقدام ننماید و به کسى که شایسته نیست امیدوار نباشد».
• امام کاظم (ع) فرمود: «عمل اندک از خردمند مقبول و عمل بسیار از اهل هوا و هوس و جهالت مردود است».
• پیامبر اسلام (ص) فرمود: «از صفات خردمند این است که چون با جهالت جاهلان برخورد کند حلم ورزد و از ظلم ظالم گذشت بجا کند و با زیردستان فروتن باشد و از همگنان در نیکى پیشتاز باشد و چون بخواهد سخن گوید در آغاز بیندیشد. اگر سخن خیر است بگوید و سود برد و اگر شرّ است سکوت کند و سالم ماند».
• امام صادق (ع) فرمود: «خردمند از یک سوراخ دو بار گزیده نشود».
• امام صادق (ع) فرمود: «خردمند خواه ناخواه دین دارد و کسى که دین دارد به بهشت خواهد رفت».
• امیرالمؤمنین (ع) فرمود: «قطع ارتباط از خردمند مساوى است با پیوستن به نادان».
• امیرالمؤمنین (ع) فرمود: «خردمند جز به یکى از سه هدف سفر نکند: سامان دادن امر معاش خود، یا پیشرفتى در امور آخرتش، یا لذّتى مشروع و حلال».
• امام کاظم (ع) فرمود: «خردمند دروغ نگوید گرچه مطابق هواى دلش و به سودش باشد».
• در زمان پیامبر (ص) مردى نصرانى از اهل نجران به مدینه آمد، وى زبانى گویا و وقار و هیبتى چشمگیر داشت، به حضرت عرض شد: او چه مرد خردمندى است! حضرت به تندى به گوینده فرمود: ساکت باش، خردمند کسى است که خدا را به یکتائى بشناسد و از او اطاعت کند.
• امیرالمؤمنین (ع) فرمود: «خردمند کسى است که آزمونها وى را پند دهند».
• از امام صادق نقل شده است، مصداق روشن و آشکار اولوا الالباب (در قرآن)، شیعیانی هستند که به ولایت امامان به طور عموم و امام علی علیه‌السّلام به طور ویژه ایمان آورده و با آن حضرت بیعت نموده و بر بیعت خویش باقی مانده‌اند.

منابع

• فرهنگ معارف و معاریف، سید مصطفی حسینی دشتی.
• "خردمندان"، سایت پرسمان قرآن.
• "ویژگی‌های اولواالالباب در قرآن"، سایت خبرگزاری حوزه
• "اولواالالباب و وعده‌های خدا"، فرهنگ قرآن، ج۵، ص۳۰۷.