ابن فقیه همدانی
«احمد بن محمد بن اسحاق»، معروف به «ابن فقیه همدانی»، جغرافیدان و ادیب مسلمان ایرانی در سدۀ ۴ قمری و صاحب سفرنامه «کتاب البُلدان» است.
ابن ندیم، احمد بن فقیه را اهل ادب دانسته و افزون بر کتاب «البلدان»، وی را مؤلف کتاب دیگری با عنوان «ذکر الشعراء المحدثین و البلغاء منهم و المُفْحَمین» دانسته است. همچنین در شمار آثار وى از کتابى با عنوان کتاب «العجائب»، نام برده شده است.
ابن ندیم دربارۀ البلدان ابن فقیه می‌نویسد که این کتاب ۰۰۰‘۱ برگ دارد که از آثار دیگران به‌ویژه کتاب جیهانی گرفته شده است. این کتاب برجا نمانده، ولی ظاهراً در حدود ۴۱۳ق. شخصی به نام ابوالحسن علی بن جعفر شَزْری (شَیزری) آن را ملخص کرده است.
مختصر کتاب البلدان را نمی‌توان نوشتهای صرفاً جغرافیایی به شمار آورد. این کتاب در واقع مجموعه‌ای ادبی همراه با شعر و طنز است که با استفاده از تألیفات دیگران نوشته شده و گزیده‌ای است که مؤلف برای استفاده افراد غیر متخصص علاقه‌مند گردآورده است. در این کتاب علاوه بر مطالب جغرافیایی، احادیث، داستانها و مطالب عجیب و غریب نیز آمده است.
ابن فقیه به هنگام بحث پیرامون نخستین سیر و سفرهای عهد اسلامی از حوادثی یاد کرده است که بیشتر جنبۀ داستان سرایی دارد.
یکی از مسائلی که ابن فقیه در کتاب خود بدان اشاره کرده، مسألۀ استفاده از نقشۀ جغرافیایی در میان عربهاست. آنان به ویژه پس از فتوحات به کسب اطلاعات دربارۀ اقوام و کشورها روی آوردند. این اطلاعات در بسیاری از موارد با افسانه آمیخته بود که عربها در روزگار باستان و اوایل عهد اسلامی آن را «فضائل» می‌نامیدند. در آن زمان عربها هنوز با نقشه‌های جغرافیایی آشنایی نداشتند.
نوشتۀ ابن فقیه مؤید تصوری است که تا پیش از اسلام نیز در میان ایرانیان و یهودان و دیگران پیرامون هفت بخش بودن زمین وجود داشته است. در اثر ابن فقیه نقل قولهایی از گذشتگان آمده است که نشانۀ ذوق و سلیقۀ اوست. مآخذ کتابِ او متعدد بوده‌اند و به تقریب از اکثر مؤلفان پیشین به ویژه جاحظ، ابن خردادبه و دیگران مطالبی در کتاب وی آمده است.
مقدسی از فقدان نظم در کتاب ابن فقیه یاد کرده و نوشته است که وی جز شهرهای بزرگ را نام نبرده، روستاها و بخشها را مرتب نکرده و چیزهایی در کتاب آورده است که شایسته نیست. گاه از دنیا پرهیز می‌دهد و گاه بدان می‌خواند، گاه می‌گریاند و گاه بازی می‌دهد و می‌خنداند. در کتاب او حشو و زواید نیز کم نیست. ابن فقیه می‌گوید که اینها را برای رفع خستگی خوانندگان آورده‌ام. هنگامی که به کتاب ابن فقیه می‌نگرم چنان در داستانهایش گم می‌شوم که نمی‌دانم سخن دربارۀ کدام شهر است.
صرف‌نظر از نقایص یاد شده، ابن فقیه به مسائلی اشاره کرده که گرچه افسانه‌آمیز به نظر می‌رسد، ولی از دیدگاه تاریخی قابل توجه است. به عنوان نمونه قدیم‌ترین شرح پیرامون سمرقند در عهد اسلامی از ابن فقیه است. به نوشتۀ او گرد سمرقند همانند بلخ و بخارا دیواری به طول ۱۲ فرسنگ با ۱۲ دروازه وجود داشت که از چوب ساخته شده بودند و هر یک دو لنگه داشت. در پشت هر دروازه، دو در دیگر وجود داشت... .
ابن فقیه همانند ابن خردادبه، یعقوبی و ابن رُسته کوشیده است تا مطالب نسبتاً منظمی از اوضاع قومی و نظام اداری سرزمینهای مختلف اسلامی ارائه کند. گرچه نوشته‌های ابن فقیه را از دیدگاه جغرافیایی نمی‌توان در حدّ آثار گروهی از جغرافی‌نگاران همزمان وی به شمار آورد، با این وصف از دیدگاه فرهنگی و تاریخی در بعضی موارد برتر از آنهاست. وی تصویری روشن از ذوق ادبی و تمایلات جوامع روشنفکری عربی زبان اواخر سدۀ ۳ق. ارائه کرده است. در دانش معاصر، ابن فقیه نه تنها از نظر بیان مطلب دربارۀ آسیای میانه و قفقاز شهرت دارد، بلکه نوشته‌های او دربارۀ مسائل بازرگانی و خط سیر بازرگانان یهودی و اسلاو نیز قابل توجه است.
منابع
