بهاءالدین محمد مختاری اصفهانی

محمد بن محمدباقر حسینی مختاری، ملقب به سید بهاءالدین، فقیه، محدّث، متکلم و ادیب بزرگ شیعه قرن دوازدهم و از شاگردان علامه مجلسی و شیخ حر عاملی. او بیش از شصت اثر در فقه، کلام، حدیث و ادبیات فارسی و عربی دارد. آثار بسيارى را از وى مى شناسيم كه به تعبير نويسنده ريحانة الأدب ، «در اثبات مراتب عاليه علميه او برهانى قاطع و گواهى عادل هستند».

زندگی نامه

سید بهاءالدين محمد بن محمدباقر حسينى مختارى نايينى اصفهانى، چنان كه از حيات نگارىِ خودنوشتش بر مى آيد و صاحب الذريعة هم باز مى گويد: وى در سال 1080 ق، در نائین اصفهان به دنيا آمده است. او از عموزادگان سيّد ناصرالدين احمد بن محمد بن امير روح الأمين حسينى مختارى است.

تحصیلات

بهاءالدين محمد در اصفهان نزد استادانی چون محمد باقر مجلسی و فاضل هندی به کسب علم پرداخت و از آنان و شیخ حر عاملی، اجازه روایت حدیث گرفت.

اقامت در اصفهان

بهاءالدین پس از اتمام تحصیلات، در اصفهان اقامت گزید و از فقهای مشهور آنجا شد. در منابع از شاگردان و نزدیکان وی کمتر سخن به میان آمده، جز از پسر عمویش، ناصرالدین احمد مختاری سبزواری، که از شاگردان فاضل هندی بوده است. از گزارشی درباره یکی از آثار کلامی وی می‌توان دریافت که مدتی در کابل به سر برده و سپس به مشهد رفته است، ولی از جزئیات این سفرها اطلاعی نیست.

درگذشت

از پاره اى تأليفات حسینی مختاری بر مى آيد كه تا سال 1130 ق ، مى زيسته و طبق برخى باورها ، وى ميان سال هاى 1130 تا 1140ق ، در اصفهان وفات يافته و در دار السلطنه ، به خاك سپرده شده است. مرحوم خوانسارى درباره محلّ دفن او مى نويسد : تا حال ، موضع قبر او را پيدا نكردم و دور نيست كه در فتنه افغان ، محو شده باشد. برخی گفته‌اند که او در یکی از روستاهای فِرِیدَن، از توابع اصفهان، دفن شده است.

آثار و تألیفات

حسینی مختاری بیش از شصت اثر در فقه، کلام، حدیث و ادبیات فارسی و عربی دارد که بسیاری از آنها شرح آثار پیشینیان یا حاشیه‌ای بر آنهاست.

آثار فقهی

آثار فقهی مهم وی عبارت‌اند از:

1. سه اثر درباره ارث به زبان فارسی، با نام‌های لَطائف المیراث لِطائفِ الوُرّاث، قِسامُ المواریث و اَقسامُ التَّواریث، و تَقویمُ المیراثِ فی تَقسیمِ التُّراث، که به سه صورت مفصّل، متوسط و مختصر تألیف شده‌اند.
2. شرح بِدایةُالهِدایة، که شرح بخش عباداتِ هدایةالامّة تألیف حرّ عاملی است.
3. مَقالیدُالقُصود و مَوالیدُالعُقود (صِیغ العقود)، در توضیح صیغه‌های مختلف عقود. نسخه‌ای خطی از آن در کتابخانه آیت اللّه گلپایگانی وجود دارد.
4. اِنارةُ الطُروس فی شرح عبارةالدُّروس، در شرح بخشی از مبحث نذر الدُّروسُ الشَّرعیة فی فقه الامامیه، اثر شهید اول.
5. حسینی مختاری رساله‌های فقهی متعددی نیز نگاشته است، از جمله درباره «‌قاعده ید‌» و احکام مردگان
6. وی بر برخی منابع اصولی نیز حاشیه نوشته است، از جمله بر مَعالم ُالدّین و مَلاذالُمجتهدین، اثر حسن بن زین الدین (صاحب معالم) و اشاراتُ الاصولِ محمدابراهیم کلباسی اصفهانی

آثار کلامی و فلسفی

مهم‌ترین آثار کلامی و فلسفی حسینی عبارت‌اند از:

1. دو بار تلخیص الشّافی فی الامامة، اثر شریف مرتضی. تلخیص نخست، که در آن پاره‌ای از مناظره‌های قاضی عبدالجبار معتزلی و شریفِ مرتضی آمده است، اِرتِشافُ الصّافی مِن سُلاف ِالشّافی نام دارد و تلخیص دوم، که کم حجم‌تر است، صَفوةُالصّافی مِن رَغوةِ الشّافی نامیده شده است.
2. التُحفةُالزِّینیة، که اُرجوزه یا مجموعه شعری است در قالب مثنوی درباره مسائل کلامی
3. حَثیثُ الفُلْجَة فی شَرْحِ حَدیثِ الفُرْجة، در شرح حدیث پنجم از باب «‌حدوث العالم‌» کتاب التوحید کافی.
4. اَمانُ الایمانِ مِن اَخطارِ الاَذهان.
5. حَدائقُ العارفِ فی طَرائقِ المعارف
6. وی دو اثر کلامی ـ حدیثی نیز داشته است: حاشیه بر شرح سید علی خان مدنی بر صحیفة سجادیة، و شرح ناتمام زیارت جامعه کبیره

حسینی مختاری در علم منطق، لسان المیزان و شرح آن و نیز شرح تهذیب المنطق تفتازانی را نگاشت و بر شرح شمسیه و شرح مطالع، هر دو از قطب الدین رازی، حاشیه نوشت. در ریاضیات نیز شرحی بر خلاصةالحساب شیخ بهائی نوشت. همچنین بخش طبیعیات کتاب الشفاء ابوعلی سینا را با نام مِصْفاة السَّفاء لاِستصفاءِ الشِّفاء شرح کرد.

ادبیات

آثار حسینی مختاری در ادبیات مشتمل است بر:

1. سه شرح (مختصر، متوسط و بزرگ) بر الفوائدالصَّمدیة شیخ بهائی.
2. گفتارهای حکیمانه موزونی به سبک مقامات حریری و شذورالذهب زمخشری با نام زَواهرُالجَواهر فی نَوادرالزَّواجِر، که چاپ شده است.
3. حاشیه بر المُطوَّل تفتازانی.
4. کتابی در علم نحو به نام نحو میر.
5. حاشیه‌ای بر کتاب الاشباه و النظایر جلال الدین سیوطی: در آن از برخی منابع نقل کرده است که سیوطی در اواخر عمر به مذهب شیعه گرویده بود.
6. تَفریجُ القاصد لِتوضیحِ المقاصد نامید که تاریخ بهائیین (یعنی شیخ بهائی و بهاءالدین حسینی مختاری): شرح و تکمله‌ای بر کتاب توضیح المقاصد بهاءالدین عاملی (شیخ بهائی).

كتاب هاى ذيل ، در شمار نوشته هاى او آمده است. 1 ـ أمان الإيمان من أخطار الأذهان. [5] 2 ـ حديث الفلجة في شرح حديث الفرجة. [6] 3 ـ تقويم الميراث. نسخه اى از اين كتاب ، به خطّ مؤلّف ، در كتاب خانه امير المؤمنين عليه السلام نجف ، موجود است. [7] 4 ـ زواهر الجواهر في نوادر الزواجر. مقالات اين كتاب ، به سبك

مقامات الحريرى ، و شذور الذهب زمخشرى نگاشته شده است. [1] 5 ـ ارتشاف الصافي من سلاف «الشافي» . اين كتاب ، در امامت ، و گزيده الشافي سيد مرتضى رحمه الله است. [2] 6 ـ صفوة الصافي من رغوة «الشافي» . اين كتاب نيز تلخيص الشافى ، و نسبت به كتاب زواهر ، كم برگ تر است. [3] 7 ـ إنارة الطروس في شرح الدروس. [4] 8 ـ تفريج القاصد لتوضيح المقاصد . اين كتاب ، شرح و تكميلِ التوضيح شيخ بهايى است. از اين كتاب به تاريخ البهائيَّين (مُراد از بهائيين : شيخ بهايى و بهاء الدين مختارى است) ، ياد مى شود. [5] 9 ـ شرح بداية الهداية . اين اثر ، شرحى است بر بداية الهداية شيخ حرّ عاملى [6] كه در فقه ، نگارش يافته است. [7] 10 ـ شرح الزيارة الجامعة . [8] 11 ـ الإرث يا الرسائل الميراثية . مؤلّف ، سه كتاب در اين باره(بسيط ، وسيط و صغير) به پارسى نوشته است. [9]

12 ـ مصفاة السفاء لاستصفاء الشفاء . اين كتاب ، شرحى است بر بخش طبيعيات شفاى بوعلى. [1] 13 ـ الحاشية على «الأشباه و النظائر». اين كتاب ، شرح و تعليقه اى است بر الأشباه و النظائر سيوطى. وى در اين شرح ، از سيد على خان مدنى دشتكى ، چنين نقل مى كند : رأيت تصنيفا للسيوطي ، أثبت فيها الخلافة بلا فصل لعليٍّ عليه السلام ، و عدل عن الشافعية واستبصر. [2] 14 ـ تعليقات على شرح الصحيفة لعلي خان المدني. [3] 15 ـ حاشية على «أصول المعالم». 16 ـ مقاليد القصود في صيغ العقود. صاحب روضات الجنات ، اين تأليف را «رسالة فاخرة» مى خواند. [4] 17 ـ نظم اللئالي في الأيّام والليالي. [5] 18 ـ المطرز في اللغز. بنا به گزارش علاّمه تهرانى ، اين كتاب در دو بخش : «اللّغز اللفظي المشكل إعرابه» و «اللّغز المعنوي» به سامان شده است. [6] 19 ـ لسان الميزان في المنطق. مؤلّف ، اين كتاب را نوشته و خود ، شرح كرده است. [7]

20 ـ قباله قبيله. صاحب الذريعة ، نام ديگر اين كتاب را : رسالة ارتجالية في استقبال الميّت مى داند. [1] 21 ـ عمدة الناظر في عقدة الناذر. وى اين رساله را در رفع مشكل و پاسخ به پرسش هايى درباره «نذر» نگاشته است. [2] 22 ـ فرائد الفوائد. اين كتاب ، كشكولى در مباحث گوناگون است. [3] 23 ـ الحاشية على «المطالع». [4] 24 ـ أحكام الأموات. [5] 25 ـ شرح تهذيب المنطق. [6] 26 ـ شرح خلاصة الحساب. [7] 27 ـ الحاشية على «المطوّل». [8] 28 ـ الحاشية على آيات الأحكام الأردبيلية. [9] اين كتاب ، شرحى است بر زبدة البيان مقدّس اردبيلى. 29 ـ عروض العروض. [10]

30 ـ الفوائد البهيّة في شرح «الفوائد الصمديّة». گفتنى است كه مؤلّف ، به سان الرسائل الميراثية ، سه شرح بر الفوائد الصمدية دارد ، به نام هاى : بسيط ، وسيط و صغير. [1] 31 ـ الحاشية على «المختصر النافع». [2] 32 ـ رسالة في قاعدة اليد. [3] 33 ـ رسالة في حجيّة اليد. [4] او در اين رساله ، از مجلسى دوم به «شيخنا» تعبير كرده و به شاگردى فاضل هندى و استفاده از او تصريح مى كند. 34 ـ تشاحّ اليد السابقة والسالفة. [5] 35 ـ نحو مير اين رساله ، به فارسى و مانند صرف مير است ، كه در نحو نوشته شده است. [6] 36 ـ شرح حديث عمران صابى.

منابع

• محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
• همو، طبقات اعلام الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعد العشرة، چاپ علی نقی منزوی، تهران، ۱۳۷۲ش.
• رضا استادی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی گلپایگانی، ج۲، قم: دارالقرآن الکریم، [بی‌تا.]
• اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج۱، در حاجی خلیفه، ج۳.
• محمدبن حسن حرّعاملی، امل الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد [۱۹۶۵]، چاپ افست قم، ۱۳۶۲ش.
• احمد حسینی اشکوری، اجازات الحدیث، التی کتبها شیخ المحدثین و محیی معالم الدین المولی محمدباقر المجلسی الاصبهانی: ۱۰۳۷ـ ۱۱۱۰ه، قم، ۱۴۱۰الف.
• همو، تلامذة العلامة المجلسی و المجازون منه، چاپ محمود مرعشی، قم، ۱۴۱۰ق.
• همو، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی گلپایگانی، ج۱، قم، ۱۳۵۷ش.
• خوانساری.
• محمدبن حسن فاضل هندی، کشف اللثام، قم، ۱۴۱۶ـ۱۴۲۴ق.
• عباس قمی، فوائد الرضویه: زندگانی علمای مذهب شیعه، تهران، [۱۳۲۷ش].
• خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی عربی، تهران، ۱۳۴۴ش.

منابع

• سید محمد بن محمدباقر مختاری، سایت ویکی شیعه، تاریخ بازیابی: 15 اسفند 1398.
• کتاب : شرح حديث عمران صابي نویسنده : بهاء الدين محمّد مختاري ناييني اصفهاني