تاریخ القرآن (زنجانی) (کتاب)

کتاب «تاریخ القرآن» نوشته ابوعبدالله زنجانى (م، ۱۳۶۰ ق) از مهمترین و نخستین تألیفات در زمینه «تاریخ قرآن» است.

محتویات

۱ مؤلف
۲ معرفی کتاب
۳ محتوای کتاب
۴ منابع

مؤلف

شیخ ابوعبدالله زنجانى (۱۳۶۰-۱۳۰۹ ق) فقیه، قرآن‌شناس و متفکر شیعه در قرن ۱۴ قمری و از شاگردان سید محمدکاظم یزدى، شیخ الشریعه اصفهانى، سید ابوالحسن اصفهانى، آقا ضیاءالدین عراقی و میرزا حسین نایینى بود. آیت الله زنجانى عالمى زمان‌شناس بود که با توجه به نیازها و ضرورت‌ها گام برمى‌داشت، و در ایجاد وحدت بین مسلمانان تلاش می‌کرد. وی در زمره کسانى است که در عرصه پاسخگویى به سؤالات و شبهات در دوره خویش نقش به سزایى داشته است.

آیت الله زنجانى با تألیف کتاب و چاپ مقالات تحقیقى در مجلات مختلف فارسى و عربى به نشر فرهنگ اسلامى پرداخت. علاوه بر «تاریخ القرآن» برخی دیگر از آثار او عبارت است از: فلسفه حجاب، طهارة اهل الکتاب، زندگانى محمد (صلی الله علیه وآله)، منهاج النجاح أو مناسک آل محمد، الاصول الاجتماعیه فى القرآن، دین فطرت، اثبات تحریف العهدین.

معرفی کتاب

تاریخ قرآن، دانشى است که توصیف، تحلیل، جمع، تدوین کتابت و طبع قرآن کریم را از آغاز نزول وحى تا عصر جدید به عهده دارد. وضع این واژه هر چند به اعتقاد بسیارى از قرآن پژوهان به دست مستشرقین صورت گرفته امّا این به معناى عدم توجه مسلمانان به این واژه در تحقیقاتشان نیست. در عالم اسلام از همان ابتدا، هم مواد و هم منابع مباحث تاریخ قرآن وجود داشته است. اندیشمندان اسلامى هم، در ضمن مباحث مختلف به آن اشاره کرده اند. البته باید اذعان نمود که بحث و کتاب مستقلى تحت این عنوان وجود نداشته است تا این که در دوران جدید «تئودور نولدکه»، اسلام پژوه آلمانى، با نگارش تاریخ قرآن نقطه عطفى در این خصوص ایجاد نمود. نگارش این کتاب و تحقیقات دیگر اندیشمندان غربى در این زمینه، باعث شد که حرکتى در بین اندیشمندان مسلمان ایجاد گردد که حاصل آن نگارش چندین کتاب در خصوص تاریخ قرآن است.

آیت الله زنجانى، که باید او را از پیشتازان عرصه مباحث قرآنى به شمار آورد، با نگارش و تدوین کتاب «تاریخ قرآن»، براى نخستین بار، این واژه را در بین مسلمانان و کتاب هاى اسلامى به کار برد. این حرکت بسیار مورد توجه اندیشمندان شیعه و سنی قرار گرفت. این توجه در حدى بود که برخى از آنان چون احمد امین مصرى آن را گامى در جهت وحدت جهان اسلام به شمار آوردند. علت این ارزش گذارى این است که اثر مذکور از زبان یک عالم شیعه براى سنّیان آن روزگار، که دید بدبینانه اى نسبت به موضوع ارتباط شیعه و قرآن داشتند، جالب توجه بود.

کمیته ترجمه دایرة المعارف اسلامى، از این تلاش علمى و قرآنى، بسیار استقبال نموده است. این کمیته با نگارش مقدمه اى به زبان انگلیسى براى آشنایى پژوهشگران غربى، به معرفى این اثر ارزشمند پرداخته و از این اثر تجلیل کرده است. کمیته مزبور عقیده اش را در مورد این کتب چنین بیان مى کند: «علماى تربیت و تمدن اسلامى، از نبودن اطلاعات درباره تاریخ قرآن بسیار تأسف خورده اند، لزوم چنین کتابى در حین ترجمه دایرة المعارف اسلامى تأثیر فوق العاده به هیأت بخشید. شنیدن چنین مطلبى از یک فاضل مسلّم شیعى مانند ابوعبدالله زنجانى، بسیار جالب توجه بود... بسیارى از مطالب معزى الیه بحث کرده و فوق العاده مفید و جالب توجه است. مطالبى که یافتن آن ها در کتاب هاى متعدد خالى از اشکال نیست ـ به عقیده ما، زنجانى به دلیل تألیف این کتاب، فوق العاده قابل تقدیس و تمجید است، چون آنهایى که احتیاج به اطلاعات کافى درباره تاریخ قرآن دارند سندى بهتر از کتاب مزبور بدست نخواهند آورد.»

نکته اى که لازم به ذکر است این که: هر چند پس از نگارش این کتاب کتاب هاى متنوع، متعدد و عمیق ترى در خصوص تاریخ قرآن به رشته تحریر درآمده امّا نام و نقش ابوعبدالله زنجانى، به عنوان پیشرو در این علم، در کتاب ها و محافل علمى شیعه و سنى زبانزد خاص و عام بوده و خواهد بود.

محتوای کتاب

این کتاب چنان که گفته شد، از مهم ترین و اساسى ترین کتاب ها در زمینه تاریخ قرآن به شمار مى رود که مرحوم زنجانى آن را در سه باب تنظیم نموده است:

باب اول: این باب حاوى ده فصل است و به مباحثى چون تاریخچه پیدایش خط در حجاز و خطى که قرآن به وسیله آن نگارش یافته، کتابت قرآن، نویسندگان وحى، تاریخ نزول سوره ها، ترتیب نزول قرآن در مکه و مدینه و برخى مباحث دیگر مى پردازد.

باب دوم: در این باب، مؤلف، قرآن را در عهد ابوبکر، عمر و عثمان بررسى کرده و ترتیب سوره ها را در مصحف امام على (علیه السلام) و چند مصحف دیگر مورد بحث قرار داده است.

باب سوم: مؤلف در این باب به تاریخ ترجمه قرآن به زبان هاى اروپایى و آراء پاره اى از اندیشمندان عربى درباره تاریخ سوره هاى قرآنى و فواتح سوره هاى قرآن پرداخته است.