ابوحامد محمد غزالی
ابوحامد محمد بن محمد غزالی طوسی از مشاهیر علما و محققین عرفاست. وی در علوم مختلف اسلامی، اعم از: فقه، اصول فقه، کلام، فلسفه، اخلاق، عرفان و دیگر علوم اسلامی از سرآمدان بوده و در هریک از این علوم، آثار ارزشمندی را به رشته تحریر درآورده است. غزالی بعد از عمری اشتغال به علوم رسمی و تدریس در نظامیه بغداد، راه ریاضت را پی گرفت و بابی جدید را در تبیین معارف اسلامی گشود.
امام محمد غزالی، فرزند محمد، فیلسوف، متکلم و فقیه ایرانی و یکی از بزرگ‌ترین مردان تصوف سده پنجم هجری است. نام کامل وی، ابی‌حامد محمد بن محمد الغزالی الشافعی، ملقب به حجت الاسلام زین‌الدین الطوسی است.
“ابو حامد محمد غزالي” در سال 450 يا 451 هـ در «طابران» (يكي از شهرهاي طوس) به دنيا آمد. پدرش مرد فقيري بود كه شغل پشم فروشي در بازار داشت و شايد به همين خاطر او را "غزالي" ناميدند.
"غزالي" تحصيلات مقدماتي خود را در زادگاهش نزد "احمد راذكاني" آغاز كرد. سپس به نيشابور رفته و در درس "امام جويني" شركت نمود. بر اثر مطالعه و زحمات فراوان، در زمان اندكي جزء بزرگان و علماء محسوب گشت. از نيشابور به محضر "خواجه نظام الملك" وزير سلجوقي عازم و مورد استقبال و احترام واقع شد. در مجالس مناظره كه در حضور خواجه تشكيل مي‌يافت، به طور فعالانه شركت و به منازعه با بزرگان مي‌پرداخت، به طوري كه مشهور و سرشناس گشت و "نظام الملك" تدريس مدرسه نظاميه بغداد را به او واگذار كرد.
آنگاه به جرجان نزد امام ابونصر اسماعیلی رفت و خدمت او تعلیقه نوشت. دوباره به زادگاه خود، طوس برگشت و مدت 3 سال در طوس به مطالعه و تکرار دروس پرداخت.
از جمله اساتيد بر جسته او علاوه بر "جويني" مي‌توان به "قاضي ابوالفتح" حاكم طوسي، "محمد بن احمد خواري" و "ابوسهيل محمد بن عبيدالله حفصي" و از شاگردانش مي‌توان به "ابوالخطاب" و "ابن عقيل" كه از بزرگان اهل حنابله بودند، اشاره كرد.
ابو حامد غزالی در سال 470 قمری به نیشابور رفت و در آنجا به ابوالمعالی عبدالملک جوینی، معروف به امام الحرمین پیوست و تا پایان عمر او، همواره ملازمش بود. تحصیلات غزالی تنها فقه نبود، او در علم اختلاف مذاهب و جدل و منطق و فلسفه هم دانش اندوخت؛ تا آنجا که بر همه اقران تفوق یافت. آشنایی با آرای غزالی غزالی در سال 483 قمری وارد بغداد شد و با موفقیت زیاد به کار پرداخت و سخت مورد توجه و اقبال دانش پژوهان گردید. حلقه درس او هر روز گسترش بیشتر یافت و فتواهای شرعی او مشهورتر شد. وی در سال 488 از خراسان راهی شام شد و در آنجا نزدیک به دو سال ماند. غزالی مدتی در مسجد دمشق اعتکاف کرد. آنگاه از شام به بیت المقدس رفت. سپس شوق دیدار وطن او را به طوس بازگرداند. این مدت، ده سال بطول انجامید و غزالی در این مدت مشهور ترین کتاب‌های خود و به ویژه احیاء علوم الدین را تألیف کرد. در سال 499، از عزلت بیرون آمد و به نیشابور رفت و در نظامیه این شهر به تدریس مشغول شد.
آثار و تألیفات
"ابو حامد" آثار زيادي از خود به جای گذاشته است كه از آن جمله مي‌توان به این کتب اشاره نمود:
البسیط، الوسیط، الوجیز (در فقه) مقاصد الفلاسفه (در فلسفه) تهافت الفلاسفه (در کلام) محک النظر (در منطق) معیار العلم (در منطق) میزان العمل (در منطق) المستظهری، (در کلام) حجةالحق (در کلام) الاقتصاد فی الاعتقاد، (در کلام) قوائد العقائد (در کلام) الرسالةالقدسیه (در کلام) احیاء علوم الدین، (در تصوف) بدایةالهدایة (در اخلاق) المقصد الاسنی جواهر القرآن، کتاب الاربعین (در اخلاق) کیمیای سعادت (در تصوف) الدرةالفاخره القسطاس المستقیم فیصل التفرقه بین الاسلام و الزندقه (در کلام) ایهاالولد (در تصوف) المنقذ من الضلال المستصفی من اصول الفقه (در فقه) مشکاةالانوار (در تصوف) الجام العوام من علم الکلام (در تصوف) معراج السالکین (در تصوف) الادب فی الدین القواعد العشره الرسالةالوعظیه رسالةالطیر الرسالةاللدینیه منهاج العارفین(در تصوف) روضةالطالبین (در تصوف) الدرةالفاخره عجائب المخلوقات اسرارالکائنات
غزالي و فلسفه: نظريات غزالي در فلسفه بيشتر جنبه انتقادي دارد. او در آثار فلسفي خود ضمن ارائه گزارش ساده از آراء فيلسوفان، با باريك بيني و موشكافي به نقد آنها مي‌پردازد ابو حامد از استقلال فكري فوق العاده برخوردار بود و عليه فلسفه‌هاي ارسطويي و افلاطوني و نمايندگان مسلمان مثل فارابي و ابن سينا به مبارزه واقعي برخاست.
شايد بتوان عوامل چنين روحيه‌اي را در سه چيز دانست:
1- الگو قرار دادن عموي خويش در دوره جواني كه در كلام و فقه بسيار مشهور بود.
2- فضاي باز و آزادي تفكر و جرأت پرداختن به هر نوع مناظره در زماني كه در خدمت جويني بود. و نخستين تمايل تفكرات فلسفي او نيز از همين جا آغاز شد.
3- اوضاع سياسي زمان زندگي او كه مصادف با عصر سوم عباسي و ضعف و انحلال بود. ظهور اسماعيليان و حسن صباح، تسلط سلجوقيان و حمله صليبيان از جمله حوادثي بود كه اوضاع را آشوب‌تر مي‌كرد.
مطالعه سخت جريان كامل فلسفه يونان و تسلط بر مسايل و مشارب آن، منجر به تلخيص كتابي به عربي بنام «مقاصد الفلاسفه» گرديد. و توسط گوند سيالووس به لاتين ترجمه و به عنوان يك اثر مشايي اصيل، شمرده شد. به طوري كه آلبرت كبير، آكويناس، بيكن، نام غزالي را به همراه ابن سينا و ابن رشد بارها ذكر كردند. تاليف كتاب «تهافت الفلاسفه» كه با دقيق‌ترين جدل موجود در تاريخ فلسفه، حمله مخرّبي را بر رأي مشائيان اسلام، متوجه ساخت، اعتراض فيلسوفان را بر آورد و در كمتر از 100 سال، دو پاسخ از ابن رشد با تاليف كتاب «تهافت التهافت» و يك متكلم ترك (خواجه زاده) داده شد.
او در بيست مسأله (از مبدا گرفته تا معاد) به فلاسفه حمله و بسياري از آراء فيلسوفان مشايي را باطل گرداد.
وقتي ترجمه فلسفه ارسطو به عربي مورد توجه غزالي واقع شد، با اسلوب منظم و دقيق به مطالعه آن پرداخت. در نتيجه علوم فلسفي را به رياضيات، منطق، طبيعيات، سياست، اخلاق و ما بعد الطبيعه تقسیم كرده و مفصلاً و سخت مشغول مطالعه آنان گرديد. بدين ترتيب او دريافت كه بزرگترين اشتباهات فيلسوفان الهي در آراء ما بعد الطبيعي است كه بر خلاف علوم رياضي و طبيعي متكي بر استدلال قطعي و تجربه اثباتي نيست، بلكه بر ظن و گمان استوار مي‌باشد.
غزالي در غرب نفوذ ديني و فلسفي بسياري پيدا كرد و آثارش مانند:
«تهافت الفلاسفه» در قرن ششم، «مقاصد» تحت عنوان منطق و فلسفه غزالي عرب و «النفس الانساني» ترجمه گرديد.
وفات
ابو حامد محمد غزالی در جمادي‌الاخره سال ۵۰۵ هجری قمری، و در سن ۵۵ سالگی در شهر طوس بدرود زندگی گفت و در طابران طوس به خاک سپرده شد.
زیارتگاهی، در بخش شرقی بغداد قرار دارد و درباره شخص مدفون در آن، اختلاف‌نظر وجود دارد، به گفته ثامر العامری، در حال حاضر به امام محمد غزالی، از علمای بزرگ اهل‌سنت منسوب می‌باشد و براساس تصویر منتشر شده، روی ضریح، تابلویی وجود دارد که نام وی، در آن نوشته شده است، اما یونس السامرائی، آن را به شیخ احمد غزالی (برادر امام محمد غزالی)، منسوب دانسته است.
انتساب زیارتگاه غزالی در بغداد، به هیچ‌یک از دو برادر، نمی‌تواند درست باشد، زیرا امام محمد غزالی در طوس وفات یافته و در آنجا، به خاک سپرده شده و شیخ احمد غزالی نیز در قزوین، از دنیا رفته و مزاری منسوب به وی نیز در این شهر، باقی مانده است، ضمن آنکه در بیشتر کتاب‌ها و منابعی که مساجد و زیارتگاه‌های بغداد را معرفی کرده‌اند، به وجود این زیارتگاه، اشاره‌ای نشده است، البته به گفته یونس السامرائی، در وقف‌نامه‌ای به تاریخ ۱۱۸۶ ه.ق، از زیارتگاه غزالی، یاد شده است، اما به شخص مدفون در آن، اشاره‌ای نشده است.
منابع
- سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «ابوحامد محمد غزالی».
- زیارتگاه‌های عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، برگرفته از مقاله «زیارتگاه غزالی»، ج۱، ص۴۵۰.
- سایت مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
- سایت سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
