حسین بن علی بن حسین بابویه قمی

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

حسین بن علی بن حسین بابویه قمی

حسين بن على، اين فقيه نامدار، فرزند على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى

ولادت و خاندان

بيش از شصت بهار از عمر پربار على بن الحسين بن بابويه قمى -از فقهاى نامدار و محدثان برجسته قم- گذشته بود، ولى هنوز از همسرش فرزندى به دنيا نيامده بود. با اين حال او به دليل بشارت امام حسن عسكرى علیه‌السلام، امیدوار بود که فرموده بود: «و جعل اللّه من صلبك اولاداً صالحين برحمته؛ خداوند متعال از رحمت و كرم خويش، فرزندان شايسته اى را از صلب تو، مى آفريند».

على بن الحسين در انتظار تحقق اين بشارت بود؛ لذا نامه اى به جناب حسين بن روح نوبختى نوشت و از نائب خاص امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف خواست تا از آن حضرت تقاضا نمايد، براى او دعا بفرمايند، خداوند فرزندانى فقيه و آگاه به احكام اسلام به او عطا كند.

پس از مدتى در جواب نامه اش چنين آمد: «انك لاتُرزق من هذه، و ستملك جاريةً ديلميّةً تُرزق منها ولدين فقيهين؛ از همسر فعلى خود فرزندى نخواهى داشت؛ ولى بزودى كنيزى ديلمى را مالك خواهى شد كه دو پسر فقيه و دين‌شناس از او نصيب تو مى گردد».

دعاى امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف در حق او به اجابت رسيد. خداوند متعال از كنيزى ديلمى كه به همسرى على بن حسين درآمده بود، سه پسر به او عنايت كرد و دو تن از آن‌ها طبق فرموده حضرت علیه‌السلام از فقها و حافظان نامدار گرديدند:

• ابوجعفر محمد بن على بن حسين: معروف به شيخ صدوق؛

• حسن بن على بن حسين: وى پارسایی و عبادت‌ پيشه كرد، با مردم چندان ارتباط نداشت و در زمره علما و فقها نبود.

• ابوعبدالله، حسين بن على بن حسين.

از تاريخ تولد حسين بن على قمی در كتب رجالى سخنى به ميان نيامده است، اما از قرائن روشن است، تولد وى در اوائل قرن چهارم هجرى بوده است؛ زيرا پدر بزرگوارش علی بن حسین بن بابویه قمی در سال 304 يا 305 ق براى زيارت قبور ائمه طاهرين علیهم‌السلام و سومين نايب خاص حضرت بقية الله عجل الله تعالى فرجه الشريف به بغداد مى رود. نامه هايى را كه او براى حسين بن روح نوبختى نوشته، بعد از اين تاريخ بوده است. در جواب نامه وى، حضرت مهدی علیه‌السلام تعبيرهايى چون «ستملك»، «سترزق» يا «سيولد» را بكار برده اند. از اين تعابير معلوم مى شود كه پس از سال 305، خيلى طول نمى كشد كه على بن الحسين؛ صاحب اولاد مى گردد. با توجه به اين كه على بن الحسين در سال 328 یا 329 قمری از دنيا رفته است، سال تولد محمد، حسن و حسين را بايد بين سال هاى 306 تا 328 دانست.

شخصیت علمی

حسين بن على بابویه، همچون برادرش شيخ صدوق كه به دعاى حضرت ولى عصر عجل الله تعالى فرجه الشريف به دنيا آمد، در بيت علم و تقوا و مهد فقاهت و حديث بالندگى يافت. از فضايل وى و برادرش همين بس كه در كلام گهربار و توقيع شريف امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف به عنوان دو شخصيت بسيار نيكوكار و فقيه و نافع شناخته شده اند.

وى گرچه در علم فقه و حفظ حديث به مرتبه برادرش محمد بن علی صدوق نمى رسيد، لكن او هم از فقها و محدثين برجسته اى به شمار مى آمد كه بر سر زبان اهالى قم قرار داشت. او با مسافرت‌هايى كه به بعضى از شهرها نمود، آوازه شهرتش بيشتر مناطق اسلامى را فراگرفت. وى در ربيع الاول سال 378 ق. به شهر بصره رفت و در آنجا به بيان احاديث و نشر احكام اسلام پرداخت.

تحصیل و استادان

حسین بن علی بابویه قمی با استعداد سرشار و جديت و شوق زيادى كه به تحصيل علم و حفظ احاديث اهل بيت علیهم‌السلام داشت، به سرعت توانست مدارج عالى فقه و حديث را بپيمايد و خود بر كرسى تدريس قرار گيرد. وى از استادان بزرگى بهره مند بود، بعضى از آن‌ها كه در كتب رجالى به نامشان تصريح شده است، عبارتند از:

• 1- پدر بزرگوارش، على بن حسين بن بابويه قمى: وى بيش از يك دهه تحت تعليم آن عالم فرزانه قرار داشت. او از پدر گراميش براى نقل رواياتش اجازه داشت.

• 2- برادرش بزرگوارش، ابوجعفر محمد بن على بن حسين بن بابويه قمى معروف به شيخ صدوق: در همتايى حافظه نيرومندش جز برادرش، ابوعبدالله حسين بن على، مانند ديگرى نداشت.

• 3- شيخ ابوجعفر محمد بن حسين نحوى.

• 4- على بن احمد بن عمران الصفار.

• 5- ابوجعفر محمد بن على الاسود.

• 6- حسين بن احمد بن ادريس قمی.

تدريس و شاگردان

حسين بن على قمی كه در سن جوانى بر كرسى تدريس نشست، شاگردان زيادى پروراند و معارف متعالى اهل بيت علیهم‌السلام را به آن‌ها منتقل نمود. ايشان مى گويد: وقتى مجلس درس تشكيل دادم، كمتر از بيست سال داشتم. گاهى ابوجعفر محمد بن على اسود در مجلس درس من حاضر مى شد. او وقتى مى ديد من در اين سن جوانى با سرعت به سؤال هاى شاگردان در رابطه با مسائل حلال و حرام شرعى جواب مى دهم، بسيار شگفت زده مى شد و بعد مى گفت: تعجبى نيست، چون كه تو به دعاى امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف به دنيا آمده اى.

برخی از شاگردان او عبارتند از:

• 1- ابوالقاسم على بن حسين، معروف به سيد مرتضى؛ وى دانشمندى بزرگ و از شاگردان ممتاز شيخ مفيد (م، 413 ق) بود.

• 2- ابوعبدالله حسين بن عبيدالله غضائرى (م، 411 ق) پدر احمد بن حسين غضائرى، دانشمندى برجسته و محدث و رجالى نامدارى است كه مرحوم نجاشى و شيخ طوسى و ساير بزرگان از وى حديث نقل كرده اند. او در علوم مختلف دينى چون فقه و امامت تأليفات زيادى دارد، از جمله: كشف التمويه والغمه، التسليم على اميرالمؤمنين بإمرة المؤمنين.

• 3- حسن بن على بن حسن قمى: صاحب قديمى ترين تاريخ قم كه ترجمه بخشى از آن در دست است و مورد استفاده علما مى باشد.

• 4- حسن بن احمد بن هيثم عجلى.

• 5- احمد بن محمد بن نوح ابوالعباس سرافى.

• 6- شيخ الطائفه، محمد بن حسن طوسى (م، 460 ق): از شاگردان برجسته شيخ مفيد و صاحب تأليفات مهمی در رجال و حدیث چون فهرست و تهذیب الاحکام است.

• 7- ابوهاشم محمد بن حمزة بن حسين از نوادگان امام كاظم علیه‌السلام.

آثار و تأليفات

حسين بن على بن بابويه در موضوعات مختلفى از علوم اسلامی تأليفاتى دارد. مرحوم نجاشى تمام كتاب هاى وى را به واسطه حسين بن عبيدالله غضائرى نقل كرده است، و شيخ طوسى (460 ق) هم باواسطه و هم بدون واسطه از وى روايت نقل مى كند.

بعضى از آثار او عبارتند از:

• 1- كتاب التوحيد: احتمالاً اين كتاب نيز مانند كتاب «التوحيد» تأليف برادرش شيخ صدوق بوده، ولى امروزه از چاپ يا نوشته خطى آن خبرى در دست نيست.

• 2- كتاب نفى التشبيه: اين كتاب در ردّ «مشبّهه» که در بعضى از اوصاف پروردگار مطالب غيرصحيح را ابراز مى داشتند نوشته شده است.

• 3- كتابى براى صاحب بن عباد، وزير دانشمند و اديب دربار ديالمه.

• 4- الرد على الواقفية: اين كتاب نيز بر رد گروهى از شيعيان كه آن‌ها را واقفيه مى ناميدند به رشته تحرير درآمده است.

• 5- كتاب سيرة النبى والائمة علیهم السلام فى المشركين.

فعالیتهای اجتماعی

از مطالعه تاريخ و حديث چنين بدست مى آيد كه در مواقعی علمای شيعه داراى مناصب مهمى در مركز خلافت و ساير شهرها بوده اند، و حكام وقت به نظرات آن‌ها توجه مى كردند.

قدرت و عظمت علماى شيعه در بغداد و قم و به طور كلى در عراق و ايران، در دوره «ديالمه» به اوج خود رسيده بود. حوزه هاى درس و بحث و مجالس مناظره آنان با ارباب مذاهب در بغداد، علنى بود. دانشمندان شيعه در همه جا با سلاطين ديالمه و وزراى آنان مرتبط و منظور نظر ايشان بودند. رابطه شيخ صدوق و برادرش حسين بن على بن بابويه با صاحب بن عباد، وزير دانشمند و ادب‌پرور «ديالمه»، از نمونه اين ارتباط‌ها است.

شيخ صدوق كتاب عيون اخبارالرضا را به نام صاحب بن عباد، تأليف كرد و حسين بن على بن بابويه نيز كتابى را براى صاحب بن عباد به رشته تحرير درآورد.

روشن است كه ارتباط با فرمانروايان براى بدست آوردن منصب و يا جلب منفعت دنيايى نبوده است؛ بلكه ارشاد و راهنمايى آن‌ها به سوى حق و عدالت مد نظر بوده، كه خود حاكى از اقتدار و نفوذ علماى شيعه در آن عصر مى باشد.

در دیدگاه عالمان

علماى علم رجال با تعبيرهاى گوناگونى، حسين بن على را فقيهى برجسته و محدثى با حافظه نيرومند و مورد وثوق معرفى كرده و بعضى از تأليفات وى را برشمرده اند.

نجاشى (متوفى 450 ق) مى گويد: «حسين بن على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى مورد وثوق مى باشد و كنيه اش ابوعبدالله است. وى از پدرش على بن حسين اجازه داشت. كتاب هاى متعددى دارد...».

علامه مى گويد: «حسين بن على روايات زيادى نقل كرده است و مورد وثوق مى باشد. او از پدر، برادر و جمع ديگرى روايت كرده است». ابن داوود نيز مثل علامه، وى را مورد اطمينان دانسته است.

شيخ حر عاملى (متوفى 1104 ق) مى نويسد: «شيخ ابوعبدالله حسين بن على، برادر شيخ صدوق، رئيس محدثين مى باشد. وى شخصى عظيم‌الشأن و مورد وثوق است».

صاحب رياض العلماء مى گويد: «حسين بن على بن بابويه و برادرش و فرزندانشان تا زمان شيخ منتجب الدين (متوفى 585 ق) همه از علماء بزرگ بودند؛ اما بعد از آن اطلاع دقيقى از آن‌ها نداريم».

محمدعلى مدرس تبريزى مى نويسد: «محمد بن على و حسين بن على هر دو فقيه بودند و محدث با حافظه قوى. كثرت محفوظات و خدمات دينى آن‌ها، از نظر تأليفات و تشكيل جلسات درس و بيان معارف اهل بيت علیهم‌السلام، حيرت‌آور بود؛ اين همه در اثر توجه ولايى حضرت حجة ابن الحسن عجل الله تعالى فرجه الشريف بوده است. آن‌ها همواره از اين كه تولدشان به دعاى امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف بود، افتخار مى كردند».

فرزندان و نوادگان حسین بن علی بن حسین بابویه قمی

در كتب رجال چنين آمده است كه حسين بن على بن بابويه و برادرش و فرزندان آن ها تا زمان شيخ منتجب‌الدين، همه از علماى برجسته و صاحب خدمات ارزنده بودند. بعضى از فرزندان حسين بن على بن بابويه عبارتند از:

• 1 و 2 و 3. شيخ ثقة‌الدين، ابوالقاسم حسن، فرزند حسين بن على و دو فرزندش به نام هاى محمد و حسين.

• 4. شمس الاسلام، حسن بن حسين: وى به حسكا معروف بود و در رى مى زيست. تأليفات متعددى را در علم فقه و ديگر علوم داشت.

• 5. شيخ موفق‌الدين، ابوالقاسم، عبيدالله فرزند حسن حسكا: وى تمام آثار ارزنده خود را نزد پدرش حسن حسكا قرائت نموده است.

• 6 و 7. شيخ ابوابراهيم اسماعيل، شيخ ابوطالب اسحاق، فرزندان محمد بن حسن: كه اينان آثار ارزنده خويش را نزد شيخ طوسى؛ قرائت كرده اند و آثار فارسى و عربى متعددى از خود به جاى نهاده اند.

• 8. شيخ سعد بن حسن فرزند حسين بن على.

• 9. شيخ بابويه فرزند سعد بن محمد بن حسن بن بابويه: آثارش را نزد جدش شمس الاسلام، حسن بن حسين قرائت كرده است. يكى از كتب وى به نام الصراط المستقيم مى باشد. وى از مشايخ شيخ منتجب‌الدين است.

• 10. شيخ ابوالمفاخر هبة الله بن حسن فرزند حسين بن على.

• 11. شيخ ابوالحسن، منتجب‌الدين على بن عبيدالله بن حسن حسكا فرزند حسين بن حسن بن حسين بن على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى: وى از علماى سرشناس و محدثين مورد وثوق است كه در ضبط اخبار بسيار خوب و پرتلاش بود. وى روايات زيادى را از مشايخ متعددى نقل كرده است. كتاب فهرس از اوست كه علامه مجلسى؛ در بحارالانوار، ج 105، از ص 192 تا 298 تمام كتابش را عيناً آورده است.

اين بزرگان تعدادى از فرزندان و نوادگان حسين بن على بودند كه شيخ منتجب‌الدين در فهرس و ديگر علماى رجال شناس، آن‌ها را به عنوان علماى دين‌شناس، صالح و مورد وثوق معرفى كرده اند.

وفات حسین بن علی بابویه قمی

همان گونه كه گفتيم - با توجه به قرائن - ايشان در اوائل قرن چهارم ديده به جهان گشود. همچنين شواهد قوى موجود بيان مى دارد كه وى تا اوائل قرن پنجم در قيد حيات بوده است و علماى بزرگى خوشه چين خرمن علم و حديثش بوده اند.

شيخ طوسى؛ كه چهار سال بعد از رحلت شيخ صدوق؛ برادر حسين بن على به دنيا آمد، از شاگردان وى مى باشد. يعنى اگر وى را در حدود سنين بيست سالگى شاگرد وى بدانيم، حسين بن على بايد تا سال 410 ق زنده باشد.

گرچه در اكثر كتب رجالى به سال وفات بعد از وى تصريح نشده است؛ ولى در مقدمه كتاب شريف من لايحضره الفقيه تأليف شيخ صدوق؛ كه به قلم سيد حسن موسوى خراسانى تحرير يافته، چنين آمده است: «حسين بن على در نيمه ماه مبارك رمضان سال 418 ق از دنيا رفت». با اين حساب، ايشان نزديك به يك قرن زيسته و با پروراندن شاگردان بسيار، آثار ارزشمندى را از خود به يادگار نهاده است. جاى مزار وى به طور دقيق معلوم نيست. روحش شاد و راهش مستدام باد.

منابع

احمد محيطى اردكانى , ستارگان حرم، جلد 10