دعای ۲۴ صحیفه سجادیه/ شرحها و ترجمه‌ها (بخش اول)
دعاى خیر براى پدر و مادر؛
وَ کانَ مِنْ دُعَائِهِ علیه‌السلام لِأَبَوَیهِ عَلَیهِمَا السَّلَامُ:
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِک وَ رَسُولِک، وَ أَهْلِ بَیتِهِ الطَّاهِرِینَ، وَ اخْصُصْهُمْ بِأَفْضَلِ صَلَوَاتِک وَ رَحْمَتِک وَ بَرَکاتِک وَ سَلَامِک.
وَ اخْصُصِ اللَّهُمَّ وَالِدَی بِالْکرَامَةِ لَدَیک، وَ الصَّلَاةِ مِنْک، یا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَلْهِمْنِی عِلْمَ مَا یجِبُ لَهُمَا عَلَیّ إِلْهَاماً، وَ اجْمَعْ لِی عِلْمَ ذَلِک کلِّهِ تَمَاماً، ثُمَّ اسْتَعْمِلْنِی بِمَا تُلْهِمُنِی مِنْهُ، وَ وَفِّقْنِی لِلنُّفُوذِ فِیمَا تُبَصِّرُنِی مِنْ عِلْمِهِ، حَتَّی لَا یفُوتَنِی اسْتِعْمَالُ شَیءٍ عَلَّمْتَنِیهِ، وَ لَا تَثْقُلَ أَرْکانِی عَنِ الْحَفُوفِ فِیمَا أَلْهَمْتَنِیهِ.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ کمَا شَرَّفْتَنَا بِهِ، وَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، کمَا أَوْجَبْتَ لَنَا الْحَقَّ عَلَی الْخَلْقِ بِسَبَبِهِ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
دعا برای پدر و مادرش علیهما السلام:
خداوندا بر محمّد بنده و فرستاده‌ات و بر خاندان پاکش درود فرست، و آنان را به بهترین درودها و رحمت و برکات و سلام خود مخصوص گردان،
الهی پدر و مادر مرا به کرامت نزد خود و درود از سوی خود اختصاص ده، ای مهربانترین مهربانان.
خداوندا بر محمد و آلش درود فرست، و دانش آنچه از حقوق ایشان که بر من لازم است به من الهام کن، و دانش تمام آن واجبات را بدون کم و زیاد برایم فراهم نما، آنگاه مرا به آنچه در این زمینه به من الهام کرده‌ای به کار گیر، و توفیقم ده تا نسبت به آنچه به من بصیرت می‌دهی اقدام کنم، تا به کار بستن چیزی از آنچه به من تعلیم داده‌ای از دستم نرود، و ارکان بدنم از خدمتی که مرا به آن ملهم فرموده‌ای احساس گرانی ننماید.
خداوندا بر محمد و آلش درود فرست همانطور که ما را به وجودش سرافراز فرمودی، و بر محمد و آلش درود فرست، همان‌سان که به سبب آن حضرت، حقی از ما بر عهده مردم واجب نمودی.
ترجمه آیتی
دعای آن حضرت است در حق پدر و مادرش:
توضیح آنکه مادر ایشان به روایتی شهربانو دخت یزدگرد سوم آخرین شهریار ساسانی بود.
بار خدایا، درود بفرست بر بنده ات و پیامبرت محمد و خاندان او که همه پاکانند. و برترین صلوات خود و رحمت خود و برکات و سلام خود خاص آنان گردان.
اى خداوند، پدر و مادر مرا نیز به کرامت خود و رحمت خود مخصوص گردان، اى مهربان ترین مهربانان.
بار خدایا، درود بفرست بر محمد و خاندانش و وظیفه ام را نسبت به پدر و مادرم به من الهام کن و همه دانش خدمتگزارى به آن دو را به من بیاموز و مرا به گزاردن آنچه به من الهام کرده اى برگمار و توفیق ده تا آنچه را که از علم به من ارزانى داشته اى به کار بندم، تا چیزى از آنچه مرا آموخته اى فرونگذارم و پیکرم از انجام آنچه مرا الهام کرده اى مانده نگردد.
بار خدایا، درود بفرست بر محمد و خاندانش همچنان که ما را به وجود او شرافت بخشیدى، و درود بفرست بر محمد و خاندانش همچنان که به برکت وجود او براى ما بر دیگر مردم حقى واجب گردانیدى.
ترجمه ارفع
دعا در حق پدر و مادر:
پروردگارا بر محمد بنده و رسولت و بر اهل بیت پاکیزه اش درود فرست و بهترین درود و رحمت و برکاتت و سلامت را بدانها اختصاص ده.
خدایا پدر و مادرم را به گرامى داشتن نزد خودت و درود از جانب لطفت اختصاص ده، ای مهربانترین مهربانان.
الها بر محمد و آل او درود فرست و آنچه بر من در رابطه با پدر و مادرم واجب است از دلم بگذران و بر من الهام کن و دانش رعایت حقوق پدر و مادر را به طور کامل در اختیارم قرار ده و سپس به عمل کردن به دانستنى هایم و انجام آنچه بدان آگاهم ساختى توفیقم ده تا آنجا که چیزى از وظایفم کم نگردد و اندامم از خدمت بدانچه بر من الهام فرمودى خسته و سنگین نگردد.
خداوندا بر محمد و آل او درود فرست همانطور که ما را به قبول اسلام و دین او و ارادت به اهل بیت گرامى اش شرافت دادى و نیز بر محمد و آل او درود فرست همانطور که به سبب آن گرامى براى ما حقى بر گردن خلق واجب گردانیدى.
ترجمه استادولی
از دعاهاى آن حضرت است براى پدر و مادر خود -درود بر آنان-:
خدایا، بر محمد بنده و فرستاده ات و بر خاندان پاک او درود فرست، و آنان را به بهترین درودها و رحمت و برکات و سلام خویش اختصاص ده.
خدایا و به ویژه پدر و مادرم را به کرامت نزد خود و درود از سوى خود مخصوص بدار، اى مهربان ترین مهربانان.
خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و دانستن آنچه را که در حق آنان بر من واجب است به من الهام کن، و دانش همه آن واجبات را بى کم و کاست برایم فراهم ساز، آن گاه مرا به آنچه در این باره به من الهام کرده اى به کار گیر، و مرا براى اقدام به آنچه به دانستن آن بینا مى سازى توفیق ده، تا به کار بستن آنچه به من آموخته اى از دستم نرود، و اعضاى بدنم از انجام خدمتى که به من الهام نموده اى سستى و سنگینى نکند.
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست چنان که ما را به وجود او شرافت بخشیدى، و بر محمد و آل او درود فرست چنان که به سبب او براى ما حقى بر عهده آفریدگان واجب نمودى.
ترجمه الهی قمشه‌ای
هنگام دعا به والدین خود به این دعا با خداى متعال راز و نیاز مى کرد:
پروردگارا درود فرست بر (روح پاک حضرت) محمد بنده ى خاص خود و رسول گرامى حضرتت و بر خاندان او که پاکان عالمند و آنان را (یعنى رسول اکرم و اهل بیتش را) مخصوص گردان به نیکوترین درود و رحمت و برکات و تحیت حضرتت
و باز در میان اهل بیت پروردگارا والدین مرا اختصاص ده به کرامت (و مقام تقرب خاص نزد) خود و درود و رحمت نامنتهاى خویش اى مهربانترین مهربانان عالم.
پروردگارا درود فرست بر محمد و آل پاکش و مرا بر حقوق واجبى که والدینم بر من دارند به الهام خود کاملا آگاه ساز و بعد از آنکه جمیع حقوق واجب آنها را به التمام به من الهام فرمودى آنگاه بدان وظیفه اى که به من الهام فرمودى مرا مشغول ساز (یعنى توفیق کامل عطا کن که به خدمت و به انجام وظیفه حقوق والدین قیام کنم) و مرا در آن علم و دانشى که بصیرت عطا فرمودى به عمل با شوق و نشاط موفق دار که مشتاقانه طبق آن علم به عمل پردازم تا حدى که هیچ عمل و کار بستن علمى که به من آموختى از من فوت نشود و ارکان وجودم از شوق و توجه در آنچه مرا الهام فرمودى در مقام عمل ثقیل و سست نگردد (یعنى اى خدا مرا طبق علمى که عطا فرمودى به عمل با توجه و اخلاص و بدون کسالت و دلسردى موفق بدار که عالم با عمل خالص باشم نه عالم بى عمل که از سعادت محروم است).
پروردگارا درود فرست بر محمد و آل پاکش چنانکه ما خاندان نبوت را (یا ما امت مرحومه آخر زمان را) به وجود گرامى او شرافت و افتخار بخشیدى و اى خدا درود فرست بر محمد و آل پاکش چنانکه ما اهل بیت او را به واسطه آن حضرت حق امامت (و محبت و اطاعت) بر خلق عطا فرمودى.
ترجمه سجادی
و از دعاى امام علیه السلام بود، براى پدر و مادرش که بر آنان درود باد:
خداوندا بر محمّد بنده خود و فرستاده ات و بر خاندان پاکش درود فرست و ایشان را به برترین رحمت ها و برکات و سلام خویش، اختصاص ده.
و خداوندا، پدر و مادر مرا به کرامتِ نزد خود و درود از جانب خود، اختصاص ده. اى بخشاینده ترین بخشایندگان.
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و آموختن آنچه را که در حقّ آنان بر من واجب است، به من الهام کن و دانستن همه آن را به طور کامل براى من فراهم نما. آنگاه مرا به آنچه به من الهام مى کنى، وادار. و مرا براى انجام آنچه به دانستنش بینایم مى کنى، توفیق ده. تا انجام دادن آنچه به من آموختى، از دستم نرود و اعضایم از انجامِ آنچه آن را به من الهام فرموده اى، سنگین نشود.
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست، چنانکه ما را به وسیله او شرافت دادى. و بر محمّد و خاندانش درود فرست، چنانکه به سبب او براى ما حقّى بر خلق واجب نمودى.
ترجمه شعرانی
و از دعاهاى آن حضرت است علیه السلام براى پدر و مادرش علیهما السلام:
خدایا رحمت فرست بر محمد بنده و پیغمبرت و خاندان پاکش و آنان را به بهترین رحمت و درود و برکت و سلام مخصوص گردان
خدایا پدر و مادر مرا به کرامت نزد خود و درود از جانب خود مخصوص گردان اى ارحم الراحمین.
خدایا درود بر محمد و آل او فرست و در دل من انداز که تکالیف خود را درباره آنان بشناسم و وظائف خود را به کمال فراگیرم و توفیق ده تا آنچه مرا آموخته اى بکار بندم و آنچه به تعلیم تو دریافته ام انجام دهم چنانکه هیچ یک از دانسته هایم عمل ناکرده نماند و اعضاى من در آنچه آموخته ام گرانى نکند.
خدایا درود فرست بر محمد و آل او چنانکه ما را به سبب او شرافت دادى و درود بر محمد و آل او فرست چنانکه به برکت او حقى براى ما بر گردن خلق ثابت فرمودى.
ترجمه فولادوند
دعاى خیر براى پدر و مادر:
بار خدایا! درود بر محمد بنده و فرستاده ات و بر خاندان پاکش، و آنها را مشمول نیکوترین صلوات و برکات و سلام خود فرما و نیز بار خدایا!
پدر و مادرم را به کرامتى که نزد توست و صلوات از جانب خویش مخصوص فرماى، اى مهربان ترین مهربانان!
بار خدایا! درود بر محمد و خاندان وى، و دانش آنچه را که در رابطه با آن دو بر من فرض است به من الهام فرما و آن شناخت را سراسر، در من گرد آور و آنگاه مرا بر آن دار که در هر آنچه به من بینش داده اى اختیار حاصل کنم تا دقیقه اى از آنچه به من آموخته اى از من فوت نگردد و بدنم از آنچه به من الهام کردى ماندگى نشان ندهد!
بار خدایا! درود بر محمد و خاندان وى، همانگونه که ما را با انتساب به وى شرافت دادى، و درود بر محمد و خاندان وى، از آن روى که به سبب وى حق ما را بر مردم واجب فرمودى.
ترجمه فیض الاسلام
از دعاهاى امام علیه السلام است براى پدر و مادر خود علیهماالسلام:
(تعظیم و بزرگ داشت پدر و مادر در همه ى شرائع مورد اهمیت و پسندیده ى عقل است، و از تعظیم و احسان به آنان آنست که آنها را از صمیم قلب باید دوست داشت و دقائق آداب را در خدمتشان مراعات نمود و به آنها مهربانى کرد و خشنودیشان را به دست آورد، و بهترین دارائى خود را از آنها دریغ ننمود و در انجام اوامرشان کوشید و آنها را به دعاى شایسته یاد کرد، چنانکه خداى تعالى در قرآن کریم به همه ى اینها راهنمائى کرده آنجا که مى فرماید «س ۱۷ ى ۲۳»: «و قضى ربک الا تعبدوا الا ایاه و بالوالدین احسانا اما یبلغن عندک الکبر احدهما او کلاهما فلا تقل لهما اف و لاتنهرهما و قل لهما قولا کریما «ى ۲۴» و اخفض لهما جناح الذل من الرحمه، و قل رب ارحمهما کما ربیانى صغیرا» یعنى و پروردگار تو حکم کرد که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکوئى نمائید، و چنانکه یکى از آنها یا هر دو نزد تو پیرو سالخورده «که باعث زحمت و رنج شود» گردند اف «سخن به تنگ آمده» به ایشان مگو و بانگ بر آنها مزن، و با آنان نیکو سخن گو و از روى رحمت و مهربانى با ایشان فروتنى نما، و بگو پروردگار آنها را بیامرز چنانکه مرا در کودکى پروردند. مردى به رسول خدا صلى الله علیه و آله گفت: مرا عملى بیاموز که به وسیله ى آن به رحمت خدا نزدیک شوم، فرمود: پدر و مادر دارى؟ گفت: آرى، فرمود: به ایشان نیکوئى کن که نیکوئى درباره ى آنها از همه چیز به رحمت حق نزدیکتر است. حضرت امام محمد باقر علیه السلام و فرموده: بنده اى که به پدر و مادر خود در زمان زنده بودنشان نیکوکار است اگر بمیرند وامشان نپردازد و براى آنها آمرزش نطلبد خداوند او را عاق و بدرفتار مى نویسد، و بنده اى که در زمان حیاتشان عاق آنها است چون مردند وامشان را بپردازد و براى آنان آمرزش بخواهد خداى عزوجل او را نیکوکار مى نویسد):
بار خدایا بر محمد بنده و فرستاده ى خود و بر خاندان پاکانش (حضرت زهراء و ائمه ى معصومین) رحمت فرست، و آنان را به بهترین رحمتها و نیکیها و درود خود امتیاز ده
و پدر و مادر مرا- بار خدایا- به گرامى داشتن نزد خود و احسان و نیکى از جانب خویش برترى بخش، اى بخشنده ترین بخشندگان
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و دانستن آنچه درباره ى ایشان بر من واجب است به من الهام نما و در دلم انداز، و آموختن همه ى آن واجبات را بى کم و کاست برایم فراهم آور، سپس مرا به آنچه که به من الهام مى نمائى وادار، و براى انجام در آنچه به دانستن آن بینایم مى سازى توفیقم ده، تا بجا آوردن چیزى از آنچه مرا به آن دانا گردانیده اى از من فوت نگردد، و اندامم از خدمت در آنچه به من الهام نموده اى سنگین نشود (سست نگشته بازنماند، چون حقوق پدر و مادر در زندگى و پس از مرگشان بر فرزند بیش از آنست که انسان آن را دریابد از این رو امام علیه السلام از خداوند سبحان درخواست مى نماید که آنها را به او الهام فرماید و به انجام آن موفق سازد، ابى ولاد حناط گفته: از حضرت صادق علیه السلام از قول خداى عزوجل «و بالوالدین احسانا» «و به پدر و مادر نیکوئى نمائید» پرسیدم: این احسان و نیکوئى چیست؟ فرمود: احسان آنست که با آنها خوشرفتارى نمائى، و اگر چیزى از تو خواستند هر چند بى نیاز باشند آنها را نرنجانى، آیا خداوند عزوجل نمى فرماید «س ۳ ى ۹۲»: «لن تنالوا البر حتى تنفقوا مما تحبون» «هرگز نیکى را درنیابید تا آنکه از آنچه دوست مى دارید انفاق کنید» پس از آن حضرت صادق علیه السلام فرمود: و اما قول خداى عزوجل: «اما یبلغن عندک الکبر احدهما او کلاهما فلا تقل لهما اف و لاتنهرهما» «و چنانکه یکى از آنها یا هر دو نزد تو پیر و سالخورده گردند اف مساوى: سخنى که به تنگ آمده باشى به ایشان مگو، و بانگ بر آنها مزن» اگر تو را نگران ساختند به آنها اف مگو، و اگر تو را کتک زدند بانگ بر آنان مزن، «و قل لهما قولا کریما» «و با ایشان نیکو سخن گو» فرمود: اگر تو را کتک زدند به ایشان بگو: خدا شما را بیامرزد، که سخن نیکوى تو باشد، و اخفض لهما جناح الذل من الرحمه «و از روى مهربانى با ایشان فروتنى نما» فرمود: چشمت را از نگاه کردن به آنها جز به مهربانى و نرمى پر مکن و صدایت را بر صداى آنها بلند مگردان و نه دستت را بر دست آنها و بر ایشان پیشى مگیر، و از آن حضرت علیه السلام روایت شده: مردى نزد رسول خدا صلى الله علیه و آله آمد و گفت: من در جهاد رغبت داشته خواهان آن هستم، پیغمبر صلى الله علیه و آله فرمود: در راه خدا جهاد کن که اگر کشته شوى نزد خدا زنده بوده و روزى داده مى شوى، و اگر مردى پاداش تو بر خدا است، و اگر برگشتى از گناهان برگشته اى چنانکه به دنیا آمده اى، آن مرد گفت: یا رسول الله من پدر و مادر سالخورده دارم که با من انس داشته نمى خواهند به جهاد روم، رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: با ایشان باش قسم به آنکه جان من به دست او است همدمى پدر و مادر به تو روز و شبى بهتر از یکسال جهاد است. این اخبار دلالت دارد به اینکه بیشتر حقوق پدر و مادر و نیکى به آنها را جز خدا و آنکه خدا به او آموخته نمى داند)
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، چنانکه ما (مسلمانها) را به آن حضرت شرافت و بزرگى دادى، و بر محمد و آل او درود فرست چنانکه به سبب آن بزرگوار براى ما حقى بر خلق (بر دیگرى) واجب گردانیدى (رسول خدا صلى الله علیه و آله فرموده: مومن را بر مومن هفت حق و بهره است که از خدا بر او واجب گشته: تعظیم و بزرگ داشت هنگام دیدن او، و دوست داشتن او در دل، و مواسات و برابرى براى او در مال و دارائى خود، و اینکه غیبت و سخن گفتن پشت سر او را حرام بداند، و هنگام بیمارى او را عیادت و دیدار نماید، و جنازه ى او را تشییع کند، و پس از مردن درباره ى او جز نیکى نگوید).شرحها
دیار عاشقان (انصاریان)
براى پدر و مادر:
«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد عَبْدِک وَ رَسُولِک وَ أَهْلِ بَیتِهِ الطَّاهِرِینَ وَ اخْصُصْهُمْ بِأَفْضَلِ صَلَوَاتِک وَ رَحْمَتِک وَ بَرَکاتِک وَ سَلاَمِک
وَ اخْصُصِ اللَّهُمَّ وَالِدَی بِالْکرَامَةِ لَدَیک وَ الصَّلاَةِ مِنْک یا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ
اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ أَلْهِمْنِی عِلْمَ مَا یجِبُ لَهُمَا عَلَی إِلْهَاماً وَ اجْمَعْ لِی عِلْمَ ذَلِک کلِّهِ تَمَاماً ثُمَّ اسْتَعْمِلْنِی بِمَا تُلْهِمُنِی مِنْهُ
وَ وَفِّقْنِی لِلنُّفُوذِ فِیمَا تُبَصِّرُنِی مِنْ عِلْمِهِ حَتَّى لاَ یفُوتَنِی اسْتِعْمَالُ شَیء عَلَّمْتَنِیهِ وَ لاَ تَثْقُلَ أَرْکانِی عَنِ الْحَفُوفِ فِیمَا أَلْهَمْتَنِیهِ»:
"الهى بر محمّد و بنده و پیامبرت و بر خاندان پاکش درود فرست، و ایشان را بهترین درودها و رحمتها و برکتها و سلام خود امتیاز ده.
و پدر و مادرم را به گرامى بودن نزد خود و درود و صلوات از سویت اختصاص ده، اى بخشنده ترین بخشندگان.
خداوندا بر محّمد و آل و محّمد دورد فرست، و دانش آنچه را که درباره ایشان بر من واجب است به من الهام فرما، و آموختن همگى آن واجبات را به طور کامل برایم فراهم ساز، و آنگاه مرا به عمل به آنچه الهام نمودى بگمار. و توفیق ده تا در آنچه بصیرت مى دهى عمیق باشم، تا به کار بستن آنچه به من آموختى از من فوت نگردد و اعضایم از عمل به آن وظایف سنگینى نکنند".
حقوق عظیم پدر و مادر به فرزندان:
در زمینه حقوق پدران و مادران بر فرزندان،بهتر این است که آیات قرآن و روایات و اخبار را دنبال کنیم، تا به این معنا واقف شویم که نظر حضرت حق و پیامبر عزیز اسلام و امامان معصوم نسبت به پدر و مادر چیست؟
این نکته را باید توجه داشت که بحث حقوق پدر و مادر در فرهنگ پاک اسلام بدون لحاظ کردن مکتب و عقاید و آراء آنان مطرح است.
اسلام تنها و تنها مسئله پدر و مادر را مورد توجه قرار مى دهد، بدون آنکه توجه به کفر و ایمان، شرک و فسق، و درستى و عدالت، و نادرستى و گناه آنان داشته باشد.
فرزندى که ایمان به خداوند بزرگ دارد، و نسبت به حلال و حرام الهى متعهد است، وظیفه واجب ومسئولیت شرعى دارد احسان به پدر و مادر را رعایت نماید، و با آنان به خوبى و سلامت معاشرت کند، و از آنان تا خروج از دنیا پذیرائى نماید.
تنها جائى که سرپیچى از آنان لازم است، آن هم به صورتى که آزرده خاطر نشوند، جائى است که انسان را بر ضد برنامه هاى الهى دعوت کنند، آنجا اطلاعت لازم نیست. ولى باید به نرمى و مدارا از اطاعت آنان سرپیچید، در مسئله احسان به پدر و مادر، و مصاحبت نیک با آنان، و سرپیچى از طاعتشان به وقت دعوت به شرک و ترک واجب به آیات کریمه قرآن و روایات و اخبارى که در سطور بعد مى آید عنایت کنید:
«وَقَضَى رَبُّک أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیاهُ وَبِالْوَالِدَینِ إِحْسَاناً إِمَّا یبْلُغَنَّ عِندَک الْکبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کلاَهُمَا فَلاَ تَقُل لَهُمَا أُفٍّ وَلاَ تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَهُمَا قَوْلاً کرِیماً»"۲۳"
«وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُل رَّبِّ ارْحَمْهُمَا کمَا رَبَّیانِی صَغِیراً»"۲۴"
«رَبُّکمْ أَعْلَمُ بِمَا فِی نُفُوسِکمْ إِن تَکونُوا صَالِحِینَ فَإِنَّهُ کانَ لِلاْوَّابِینَ غَفُوراً»"۲۵"
پروردگارت فرمان داده غیر از او را نپرستید، و به پدر و مادر احسان نمائید، هرگاه یکى از آنها یا هر دو به سن پیرى رسیدند، کمترین اهانتى به آنها مکن، و بر آنها فریاد مزن، و گفتار لطیف و سنجیده بزرگوارانه به آنها بگو.
بالهاى تواضع خویش را در برابرشان از محبت و لطف فرود آر و بگو پروردگارا همانگونه که آنها مرا در کوچکى تربیت کردند مشمول رحمتشان قرار ده.
پروردگار شما از ذات دلهاى شما با خبر است، هرگاه صالح باشید او توبه کنندگان را مى بخشد.
در "تفسیر نمونه"مى فرماید:قضا مفهوم مؤکدترى از"امر"دارد و امر و فرمان قطعى و محکم را مى رساند و این نخستین تأکید در این مسأله است.
قرار دادن توحید یعنى اساسى ترین اصل اسلامى در کنار نیکى به پدر و مادر تأکید دیگرى است بر اهمیت این دستور الهى.
مطلق بودن احسان که هر گونه نیکى را در بر مى گیرد و همچنین والدین که مسلمان و کافر را شامل مى شود سومین و چهارمین تأکید در این آیه است.
نکره بودن کلمه احسان که در این گونه موارد براى بیان عظمت مى آید پنجمین تأکید محسوب مى گردد.
هرگاه یکى از آن دو یا هر دو آنها نزد تو به سن پیرى و شکستگى برسند آنچنان که نیازمند به مراقبت دائمى تو باشند ار هرگونه محبت در مورد آنها دریغ مدار و کمترین اهانتى به آنان مکن، حتى سبکترین تعبیر نامؤدبانه یعنى"اف"به آنها مگو و بر سرآنان فریاد مزن و گفتارت با آنان کریمانه باشد،نهایت فروتنى را در حق آنان رعایت کن و بگو الهى آنان را مشمول رحمتت قرار ده چنان که در کودکى با من رحمت برخورد کردند.
در حقیقت در این دو آیه قسمتى از ریزه کاریهاى برخورد مؤدّبانه و فوق العاده احترام آمیز فرزندان را نسبت به پدران و مادران بازگو مى کند.
از یک سو انگشت روى حالات پیرى آنها که در آن موقع از همیشه نیازمندتر به حمایت و محبت و احترامند گذارده مى گوید: کمترین سخن اهانت آمیز را به آنها مگو!!
آنها ممکن است بر اثر کهولت به جائى برسند که نتوانند بدون کمک دیگرى حرکت کنند و از جا برخیزند، و حتى ممکن است قادر به دفع آلودگى از خود نباشند، در این موقع آزمایش بزرگ فرزندان شروع مى شود.
آیا وجود چنین پدر و مادرى را مایه رحمت مى دانند و یا بلا و مصیبت و عذاب؟
آیا صبر و حوصله کافى براى نگهدارى احترام آمیز از چنین پدر و مادرى را دارند، و یا هر زمان با نیش زبان، با کلمات سبک و اهانت آمیز و حتى گاه با تقاضاى مرگ او از خدا قلبش را مى فشارند و آزار مى دهند؟!
از سوى دیگر قرآن مى گوید:در این هنگام به آنها اف مگو، یعنى اظهار ناراحتى و ابراز تنفّر مگن، و با اضافه مى کند با صداى بلند و اهانت آمیز و داد و فریاد با آنها سخن مگو، و باز تأکید مى کند که با قول کریم و گفتار بزرگوارانه با آنها سخن بگو که همه آنها نهایت ادب در سخن را مى رساند، که زبان کلید قلب است.
از سوى دیگر دستور به تواضع و فروتنى مى دهد، تواضعى که نشان دهنده محبت و علاقه باشد و نه چیز دیگر.
سرانجام مى گوید:حتى موقعى که رو به سوى درگاه حق مى آورى پدر و مادر را چه در حیات و چه در ممات فراموش مکن و تقاضاى رحمت پروردگار را براى آنها بنما، مخصوصاً این تقاضایت را با این دلیل همراه ساز و بگو: خداوندا همانگونه که آنها مرا در کودکى تربیت کردند تو مشمول رحمتشان فرما.
نکته مهمى که از این تعبیر علاوه بر آنچه گفته شد استفاده مى شود این است که اگر پدر و مادر آنچنان مسن و ناتوان شوند که به تنهائى قادر بر حرکت و دفع آلودگى ها از خود نباشند فراموش مکن که تو هم در کودکى چنین بودى و آنها از هر گونه حمایت و محبت از تو دریغ نداشتند، محبت آنها را جبران نما.
و از آنجا که گاهى در رابطه با حفظ حقوق پدر و مادر و احترام آنها و تواضعى که بر فرزند لازم است ممکن است لغزش هائى پیش بیاید که انسان آگاهانه یا ناآگاهانه به سوى آن کشیده شود، در آخرین آیه مورد بحث مى فرماید:
پروردگار شما به آنچه در دل و جان شماست از شما آگاه تر است، چرا که علم او در همه زمینه ها حضورى و ثابت و ازلى و ابدى و خالى از هر گونه اشتباه است، در حالى که علوم شما واجد این صفات نیست.
بنابراین اگر بدون قصد طغیان و سرکشى در برابر فرمان خدا لغزشى در زمینه ااحترام و نیکى به پدر و مادر از شما سرزند و بلافاصله پشیمان شدید و در مقام جبران برآئید مسلّماً مشمول عفو خواهید شد.
گرچه عواطف انسانى و مسأله حق شناسى به تنهائى براى رعایت احترام در برابر والدین کافى است، ولى از آنجا که اسلام حتى در مسائلى که هم عقل در آن استقلال کامل دارد و هم عاطفه آن را به وضوح در مى یابد، سکوت روا نمى دارد، بلکه به عنوان تأکید در این گونه مواردا هم دستورات لازم را صادر مى کند، در مورد احترام به والدین آنقدر تأکید کرده است که در کمتر مسأله اى دیده مى شود.
در چهار سوره از قرآن مجید نیکى به والدین بلافاصله بعد از مسأله توحید قرار گرفته، این هم ردیف بودن دو مسأله بیانگر این است که اسلام تا چه حد براى پدر و مادر احترام قائل است.
در سوره بقره مى خوانیم:
«لاَتَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ وَبِالْوَالِدَینِ إِحْسَاناً»(۵۳۰)
جز خداى را نپرستید و به پدر و مادر نیکى کنید.
و در سوره نساء مى خوانیم:
«وَاعْبُدُوا اللّهَ وَلاَ تُشْرِکوا بِهِ شَیئاً وَبِالْوَالِدَینِ إِحْسَاناً»(۵۳۱)
خداوند را عبادت کنید و چیزى را بر او شریک قرار ندهید، و نسبت به پدر و مادر نیکى کنید.
و در سوره انعام مى فرماید:
«أَلاَّ تُشْرِکوا بِهِ شَیئاً وَبِالْوَالِدَینِ إِحْسَاناً»(۵۳۲)
اینکه به هیچ وجه شرک به خدا نیاورید، و درباره پدر و مادر احسان کنید.
و در آیات سوره اسراء هم توحید و احسان به پدر و مادر را قرین هم فرمود:
«وَقَضَى رَبُّک أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیاهُ وَبِالْوَالِدَینِ إِحْسَاناً»(۵۳۳)
اهمیت این موضوع تا آن پایه است که هم قرآن و هم روایات صریحاً توصیه مى کنند که حتى اگر پدر و مادر کافر باشند رعایت احترامشان لازم است.
«وَإِن جَاهَدَاک عَلَى أَن تُشْرِک بِی مَا لَیسَ لَک بِهِ عِلْمٌ فَلاَ تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِی الدُّنْیا مَعْرُوفاً»(۵۳۴)
اگر آنها به تو اصرار ورزند که مشرک شوى دستورشان را اطاعت مکن ولى در زندگى دنیا به نیکى آنان معاشرت کن.
شکرگزارى از زحمات پدر و مادر در قرآن مجید در ردیف شکرگزارى در برابر نعمت هاى خداوند قرار داده شده چنانکه مى خوانیم:
«اَنِ اشْکرْ لِى وَ لِوالِدَیک»:(۵۳۵)
با اینکه نعمت هاى خداوند بیش از اندازه است که قابل احصا و شماره باشد، و این دلیل بر عمق و وسعت حقوق پدران و مادران است.
قرآن حتى کمترین بى احترامى را در برابر پدر ومادر اجازه نداده است، در حدیثى از حضرت صادق علیه السلام آمده:
لَوْ عَلِمَ اللّهُ شَیئاً هُوَ اَدْنى مِنْ اُفَّ لَنَهى عَنْهُ وَ هُوَ مِنْ اَدْنَى الْعُقُوقِ،وَ مِنَ الْعُقُوقِ اَنْ ینْظُرَ الرَّجُلُ اِلى والِدَیهِ فَیحُدَّ النَّظَرَ اِلَیهِما:(۵۳۶)
اگر چیزى کمتر از "اُفّ" وجود داشت خداوند از آن نهى مى کرد، و این حداقل مخالفت و بى احترامى نسبت به پدر و مادر است، و از این جمله نظر تند و غضب آلود به پدر و مادر کردن مى باشد.
روایات مربوط به حق پدر و مادر
راوى مى گوید: از حضرت صادق علیه السلام از معناى:
«وَبِالْوَالِدَینِ إِحْسَاناً»
پرسیدم که این احسان چیست؟ فرمود:نیکو معاشرت کردن با آنان، و سخت گیرى نکردن در قضاى حاجت ایشان گرچه بى نیاز باشند، مگر خداوند در قرآن مجید نمى فرماید:
«لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حتی تُنْفِقُوا مِمّا تُحِبُّونَ»:(۵۳۷)
و هرگز به نیکى و مقام نیکوکاران و خاصّان از عباد حق نیم رسید مگر آنکه از آنچه محبوب شماست در راه خدا انفاق کنید.
سپس حضرت صادق درباره منع افّ از ایشان فرمودند: اگر تو را ملول کردند و به شدت ناراحت کردند بر پیرى آنان ببخش و از گفتن اف خوددارى کن، و اگر دست به روى تو بلند کردند و تو را کتک زدند آنان را طرد مکن و زمینه یأس و ناامیدى ایشان را فراهم منما، و بگو خداوند شما را مورد غفران و بخشش قرار دهد; که قول کریم غیر از این چیزى نیست و خفض جناح نسبت به آنان به این است که جز با نظر رحمت و مهربانى و رقّت به آنان منگرى و صدایت را بیش از آنان بلند ننمائى و دست بالاى دستشان برندارى، و بر آنان پیشى نگیرى!!(۵۳۸)
سَأَلَ رَجُلٌ رَسُولَ اللّهِ صلّى اللّه علیه و آله:ما حَقُّ الْوالِدِ عَلَى الْوَعَدِ؟قالَ:لا یمَسّیهِ بِاسْمِهِ،وَلا بَینَ یدَیهِ،وَلایجْلِسُ قَبْلَهُ،وَلایسْتَسِبُّ لَهُ:(۵۳۹)
مردى از رسول خدا درباره حق پدر بر فرزند پرسید، حضرت فرمود: او را به اسم صدا نزند، و جلوتر از او حرکت نکند، و قبل از او ننشیند، و کارى نکند که مردم به پدرش نفرین کنند و ناسزا بگویند.
از قول حضرت صادق علیه السلام است:
ثَلاثَةٌ لَمْ یجْعَلِ اللّهُ تَعالى لِاحَد مِنَ النّاسِ فیهِنَّ رُخْصَةً:بِرُّ الْوالِدَینِ بَرَّینِ کانا اَوْ فاجِرَینِ،وَ الْوَفاءُ بِالْعَهْدِ لِلْبَرَّ وَ الْفاجِرِ،وَ اَداءُ الْا مَانَةِ لِلْبَرَّ وَ الْفاجِرِ:(۵۴۰)
سه برنامه است که کسى مجاز در تخلّف از آن نیست: نیکى به پدر و مادر چه خوب باشند چه بد، وفاى به عهد نسبت به نیکوکار و بد کار، اداء امانت به خوب و بد.
در باب حق پدر و مادر حضرت سجاد علیه السلام مى فرماید:
اما حق مادرت این است که بدانى تو را مدتى در رحم تحمل کرد به طورى که کسى به این نحو کسى را تحمل نمى کند، و از میوه قلبش به تو عطا کرد به نحوى که احدى اینچنین به احدى عطا نمى نماید، با تمام وجودش براى تو وقت گذارى کرد، و اهمیت به گرسنگى خود نداد تا تو را سیر کرد، و تشنه ماند تا تو را سیراب نمود و پوشاندت در حالیکه خودش برهنه ماند، و حرارت گرما را تحمل کرد تا بر تو سایه افکند. و از خواب چشم پوشید تا تو بخوابى، گرما و سرما را نشناخت تا تو راحت باشى، تو نمى توانى این همه زحمت او را سپاسگزارى کنى مگر خداوند مهربان تو را کمک کند و به تو توفیق دهد.
اما حق پدرت: توجه داشته باش که اگر او نبود تو نبودى، پس هرگاه در خود توانائى، دانش، کمال یا هر چه یافتى اصل و اساس آن را که پدرت مى باشد از یاد مبر، خدا را به آن نعمت ها سپاسگزار باش و قدر نعمت هاى او را بدان، و در این راه نیروئى و پناهگاهى جز خدا نیست.(۵۴۱)
در خبرى از امام معصوم آمده:
فَلْیعْملِ الْعاقُّ ماشاء اَنْ یعْمَلَ فَلَنْ یدْخُلَ الْجَنَّةَ:(۵۴۲)
آن که پدر و مادر از او ناراضى است هر چه مى خواهد انجام دهد که چنین آدمى هرگز وارد بهشت نمى شود.
مردى از قبیله بنى سلمه از رسول خدا(ص)پرسید:پس از موت پدر و مادر چیزى از نیکى نسبت به آن دو بر عهده ما هست که انجام دهیم؟ فرمود:آرى:نماز و استغفار براى آنان، و اجراى تعهدشان و گرامیداشت دوستانشان، و صله رحم از جانب آنان.(۵۴۳)
راوى به حضرت رضا علیه السلام عرضه داشت:
اَدْعُو لِوالِدَىَّ اِنْ کانا لایعْرِفانِ الْحَقَّ؟ ادْعُ لَهُما، وَتَصَدَّقْ عَنْهُما، وَ اِنْ کانا حَیینِ لا یعْرِفانِ الْحَقَّ فَدا ِهِما،فَاِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلّى اللّه علیه و آله قالَ:اِنَّ اللّهَ بَعَثَنِى بِالرَّحْمَةِ لا بِالْعُقُوقِ:(۵۴۴)
به پدر و مادرم دعا کنم گرچه حق را نمى شناسند؟فرمود:آرى هم دعا کن و هم براى آنان صدقه بده، و اگر زنده هستند و در مدار حق نمى باشند با آنان به مدارا و رفق و نرمى برخورد کن، که رسول الهى فرمود:خداوند مرا به رحمت بعوث کرده نه به عقوق.
مردى خدمت رسول خدا آمد و عرضه داشت:
یا رَسُولَ اللّهِ مَنْ اَبَرُّ؟قالَ: اُمَّک،قالَ:ثُمَّ مَنْ؟قالَ:اُمَّک، قالَ:ثُمَّ مَنْ؟قالَ: اُمَّک،قالَ: ثُمَّ مَنْ؟قالَ: اَباک:(۵۴۵)
اى پیامبر خدا به که نیکى کنم؟ فرمود: مادرت، عرضه داشت سپس:که؟ فرمود:مادرت، پرسید:سپس که؟فرمود مادرت،پرسید آنگاه به که نیکى کنم؟فرمود پدرت.
اِنَّ رَجُلا قالَ رَسُولَ اللّهِ ما حَقُّ الْولِدَینِ عَلى وَلَدِهِما؟قالَ:هُما جَنَّتُک وَ نارُک:(۵۴۶)
مردى از رسول خدا پرسید:حق پدر و مادر بر فرزند چیست فرمود آن دو بهشت و جهنّم تو هستند.
یعنى احسان به آنان و رعایت حقوقشان علت دخول در بهشت، و عدم رعایت احترام و حقوق آنان باعث ورود به آتش جهنم است.
در "میزان الحکم"جلد دهم صفحه ۷۰۸ به بعد روایات بسیار مهم زیر را در رابطه با پدر و مادر نقل مى کند:
از رسول خدا(ص)روایت شده:
مَنْ سَرَّهُ اَنْ یمَدَّ لَهُ فِى عُمْرِهِ،وَ یزادَ فِى رِزْقهِ فَلْیبَرَّ وَالِدَیهِ، وَلْیصِلْ رَحِمَهُ:
هر کس طول عمر و زیادى رزق مى خواهد، به پدر و مادر نیکى کند و صله رحم بجاى آورد.
على علیه السلام مى فرماید:
بِرُّالْوالِدَینِ اَکبَرُ فَرِیضَة:
نیکى به پدر و مادر بزرگ ترین فریضه اسلامى است.
امام صادق علیه السلام مى فرماید:
بَرُّوا آباءَکمْ یبَرَّکمْ اَبْناؤُکمْ:
به پدران نیکى کنید تا فرزندانتان به شما نیکى نمایند.
ابن مسعود از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله پرسید:
اَىُّ الْعَمَلِ اَحَبُّ اِلَى اللّهِ؟قالَ:الصَّلاةُ عَلى وَقْتِها.قُلْتُ ثُمَّ اَىُّ؟ قالَ:بِرُّ الْوالِدَینِ:
چه کارى نزد خداوند محبوب ترین کار است؟فرمود:نماز در وقت، گفتم:بعد از آن؟ فرمود: نیکى به پدر و مادر.
خواهر رضاعى رسول خدا(ص) خدمت آن حضرت مشرف شد، سپس برادر رضاعى حضرت آمد، ولى محبّتى که آنحضرت نسبت به خواهر ابراز داشت نسبت به برادر ابراز نکرد، عرضه داشتند:احترامى که به خواهر گذاشتى به برادر نگذاشتى؟فرمود: این زن نسبت به پدرش نیکوکارتر از برادرش بود.
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود:
رِضَا اللّهِ فِى رِضَا الْوالِدِ، و سخَطُ اللّهِ فِى سَخَطِ الْوالِدِ:
رضاى خدا در رضاى پدر،و غضب خداوند در غضب و خشم پدر است.
جابر جعفى مى گوید:شنیدم مردى به حضرت صادق علیه السلام عرضه داشت:
اِنَّ لى اَبَوَبْنِ مُخالِفَینِ، فَقالَ:ب َرَّهُما کما تَبَرُّ الْمُسْلِمینَ مِمَّنْ یتَوَلّانا:
براى من پدر و مادرى غیر شیعه هست، حضرت فرمود:همانگونه که مسلمانان نسبت به شیعیان ما نیکى مى کنند به آن دو نیکى کن.
حضرت رضا علیه السلام مى فرماید:
بِرُّ الْؤالِدَینِ واجِبٌ وَ اِنْ کانا مُشْرِکینِ، وَلا طاعَةَ لَهُما فِى مَعْصِیةِ الْخالِقِ:
نیکى به پدر و مادر واجب است اگر چه هر دو مشرک باشند، ولى در معصیت خداوند از آنان پیروى کردن لازم نیست.
حضرت باقر علیه السلام مى فرماید:انسان در زمان حیات پدر و مادر نسبت به آنان نیکوکار است ولى پس از مرگشان بدهى آنان را نمى پردازد، و برایشان از حضرت حق طلب مغفرت نمى کند، پس خداوند عزّوجّل او را جزء عاق شدگان ثبت مى کند، و گاهى انسان در زمان حیات پدر و مادرش عاق است چون مردند بدهى آنان را مى پردازد و براى ه ردو طلب مغفرت مى کند، خداوند او را نیکوکار به پدر و مادر به حساب مى آورد.
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود:
اَلْجَنَّةُ تَحْتَ اَقْدامِ الْامُّهاتِ:
بهشت زیر پاى مادران است.
از حضرت باقر علیه السلام روایت شده:"موسى بن عمران به حضرت حق عرضه داشت: مرا سفارش کن. سه بار خطاب رسید: تو را به خودم سفارش مى کنم.عرضه داشت:مرا سفارش کن، خطاب رسید: تو را به مادرت سفارش مى کنم. باز گفت: الهى مرا وصیت کن، پاسخ شنید: تو را به مادرت وصیت مى کنم. باز گفت: مرا سفارش کن، خطاب رسید، تو را به پدرت سفارش مى نمایم".
راوى مى گوید:"با رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله بر کوهى بودیم که چشم انداز ما بیابان بود، ناگهان جوانى را دیدم مشغول گوسپند چرانى بود، از جوانى او تعجب کردم و گفتم:یا رسول اللّه اگر جوانى او در راه خدا مى گذشت چه خوب بود! فرمود: چه مى دانى شاید در قسمتى از راه خدا باشد. آنگاه رسول خدا او را خواست و فرمود: اى جوان آیا کسى تحت سرپرستى توست؟ عرضه داشت: آرى،فرمود: کیست؟ گفت: مادرم، فرمود: او را عنایت کن که بهشت زیر دو قدم اوست".
"جوانى قصد جبهه داشت، با مادر نزد رسول خدا آمد، نسبت به جبهه رفتن اعلام علاقه کرد، ولى مادرش او را منع مى کرد، فرمود: نزد مادرت بمان که همان ثواب جهاد براى تو خواهد بود".
البته نظیر این روایات روایات دیگرى هم هست، ولى باید توجه داشت اینگونه روایات ناظر به زمانى است که ارتش اسلام از نظر نیرو تأمین باشد.
ابراهیم بن مهزم مى گوید:"شبى با مادرم از نزد حضرت صادق علیه السلام به منزلم آمدم، بین من و مادرم گفتگوئى در گرفت و من با مادر سخن درشت و غلیظ گفتم.پس از نماز صبح خدمت امام ششم رسیدم، فرمود: دیشب با مادرت درشت گوئى کردى،آیا نمى دانى که شکم او محل سکونت تو بود، و دامنش گهواره ات، و سینه اش ظرف نوشیدنیت؟ عرضه داشتم: چرا، فرمود: پس با او به درشتى سخن مگو".
حضرت سجاد علیه السلام مى فرماید:
جاءَ رَجُلٌ اِلَى النَّبِىَّ صلّى اللّه علیه و آله فَقالَ: یا رَسُولَ اللّهِ ما مِنْ عَمَل قَبیح اِلّا قَدْ عَمِلْتُهُ،فَهَلْ لِیى مِنْ تَوْبَة؟ فَقالَ لَهُ رَسُولُ اللّهِ:فَهَلْ مِنْ والِدَیک اَحَدٌ حَىُّ؟ قالَ: اَبى،قالَ:فَاذْهَبْ فَبَرَّهُ.قالَ:فَلَمّا وَلّى رَسُولُ اللّهِ کانَتْ اُمُّهُ:
مردى خدمت رسول اسلام مشرف شد و عرضه داشت:گناهى نبوده که انجام نداده ام، آیا بر من راه توبه باز است؟ فرمود: کدام یک از پدر و مادرت زنده هستند؟ عرضه داشت:پدرم، فرمود: برو به او نیکى کن. وقتى جوان از خدمت حضرت رفت، فرمود: اى کاش مادرش در قید حیات بود!
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله مى فرماید:
اِنَّ اَکبَرَ الْکبائِرِ عِنْدَ اللّهِ یوْمَ الْقِیامنَةِ: اَلاِ شْراک بِاللّهِ،وَ قَتْلُ النَّفْسِ الْمُؤْمِنَةِ بِغَیرِ الْحَقَّ،وَ الْفِرارُ فِى سَبیلِ اللّهِ یوْمَ الزَّحْفِ وَ عُقُوقُ الْوالِدَینِ...
بزرگترین گناهان کبیره در قیامت نزد خداوند:شرک به خدا،و کشتن مؤمن بدون ملاک شرعى، و فرار از جبهبه در راه خدا، و عقوق پدر مادر است...
حضرت صادق علیه السلام فرمود:
اَلذُّنُوبُ الَّتى تُظْلِمُ الْهَواءَ عُقُوقُ الْوالِدَینِ:
از گناهانى که هواء را تیره و تار مى کند عقوق پدر و مادر است.
رسول الهى مى فرماید:
اِتْنانِ یعَجَّلُهُما اللّهُ فِى الدُّنْیا:اَلْبَغْىُ،وَ غُقُوقُ الْوالِدَینِ:
دو چیز است که عقوبت آنها در دنیا از جانب خدا تأخیر ندارد: ستم و تجاوز، و عقوق والدین.
امام صادق علیه السلام مى فرماید:
مَنْ نَظَرَ اِلى اَبَوَیهِ نَظَرَ ماقِت وَ هُما ظالِمانِ لَهُ لَمْ یقْبَلِ اللّهُ لَهُ صَلاةً:
کسى که به پدر و مادر خشمگین نظر کند در حالى که هر دوى آنها به او ستم کرده باشند، خداوندنمازش را قبول نمى کند.
رسول الهى مى فرماید:
مَنْ اَحْزَنْ والِدَیهِ فَقَدْ عَقَّهُما.
کسى که پدر و مادر را غمگین کند به عقوق آن دو دچار شده.
و نیز آن حضرت فرمود:
مِنْ حَقَّ الْوالِدِ عَلى وَلَدِهِ اَنْ یخْشَعَ لَهُ عِنْدَ الْغَضَبِ:
از حق پدر بر فرزند این است که فرزند در برابر غضب پدر خشوع به خرج دهد.
امام صادق علیه السلام فرمود:
یجِبُ لِلْوالِدَینِ عَلَى الْوَلَدِ ثَلاثَةُ اَشْیاءَ:شُکرُهُما عَلى کلَّ حال،وَ طاعَتُهُما فِیما یأْمُرانِهِ وَ ینْهَیانِهِ عَنْهُ فِى غَیرِ مَعْصِیةِ اللّهِ،وَ نَصیحَتُهُما فِى السَّرِّوَ الْعَلانِیةِ:
سه چیز نسبت به پدران و مادران بر فرزندان واجب است:سپاس از آن دو در هر حال، و پیروى از امر و نهیشان در غیر معصیت حق، و خیرخواهى نسبت به هر دو در پنهان و آشکار.
مرحوم محدث قمى در کتاب پرقیمت "منازل الآخرة"مى گوید:حضرت رسول صلّى اللّه علیه و آله حاضر شد نزد جوابى در وقت وفات او، پس به او فرمود: لا اِلهَ اِلَّا اللّهُ،پس بسته شد زبان او جوان و نتوانست بگوید و هر چه حضرت فرمود او نتوانست بگوید، پس حضرت فرمود به آن زنى که نزد سر آن جوان بود که آیا این جوان مادر دارد؟ عرض کرد: بلى،من مادر او هستم.فرمود:آیا تو خشمناکى بر او؟ گفت:بلى، و الآن شش سال است که با او تکلم نکرده ام. حضرت فرمود: از او راضى شود، آن زن گفت:رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ بِرِضاک یا رَسُولَ اللّهِ.و چون این جمله را که مشعر بر رضایت او بود نسبت به پسرش گفت، زبان آن جوان باز شد. حضرت به او فرمود:لا اِله اِلَّا اللّهُ،گفت: لا اِلهِ اِلَّا اللّهُ. حضرت فرمود: چه مى بینى؟ عرض کرد: مى بینم مرد سیاهى بد منظر با جامه هاى چرک و بوى گندیده و بد که نزد من آمده و گلو و راه نفس مرا گرفته. حضرت فرمود: بگو:
یا مَنْ یقبَلُ الْیسیرَ،وَ یعْفُو عَنِ الْکثیرِ،اِقْبَلْ مِنَّى الْیسیرَ،وَاعْفُ عَنَّى الْکثیرَ،اِنَّک اَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ:
آن جوان این کلمات را گفت، آن وقت حضرت به او گفت: نگاه کن چه مى بینى؟ گفت: مى بینم مردى سفید رنگ، نیکو صورت،خوشبو، با جامه هاى خوب نزد من آمده و آن سیاه پشت کرده و مى خواهد برود. حضرت فرمود: این کلمات را اعاده کن، حضرت فرمود: چه مى بینى؟ عرض کرد: دیگر آن سیاه را نمى بینم و آن شخص سفید نزد من است. پس در آن حال آن جوان وفات کرد.(۵۴۷)
در تفسیر "فى ضلال" آمده: مردى مشغول طواف بود، در حالیکه مادرش را براى طواف به دوش داشت، درآن هنگام رسول خدا را دید، عرضه داشت: آیا حق مادرم را با یان کار انجام داده ام؟فرمود: نه حتى جبراى یکى از ناله هاى او را به هنگام وضع حمل نمى کند.(۵۴۸)
آرى آیات و روایاتى که از نظرتان گذشت، الهامات الهى و وحى آسمانى است که به وسیله قرآن و امامان معصوم به عنوان حقوق پدر و مادر به فرزندان ارائه شده، این فرزندان هستند که باید این آیات و روایات را به کار بندند و نگذارند چیزى از این واقعیات ازدستشان برود، و آن چنان مشتاقانه براى عمل به این دستورات بکوشند که نسبت به آنها احساس سنگینى و سختى نکنند.
«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ کمَا شَرَّفْتَنَا بِهِ وَ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ کمَا أَوْجَبْتَ لَنَا الْحَقَّ عَلَى الْخَلْقِ بِسَبَبِهِ»:
"بارخدایا بر محمّد و آلش درود فرست چنانکه ما مردم مسلمان و مؤمن را به خاطر اتصال به نبوت آن حضرت شرافت و بزرگى دادى، و بر محمّد و آل او درود فرست چنانکه در سایه رسالت او براى ما حقّى نسبت بر دیگرى که از جمله آنها پدر و مادر ماست واجب گردانیدى.
پی نوشت:
۵۳۰- بقره، ۸۳.
۵۳۱- نساء، ۳۶.
۵۳۲- انعام، ۱۵۱.
۵۳۳- اسرائ، ۲۳.
۵۳۴- لقمان، ۱۵.
۵۳۵- لقمان ۱۴.
۵۳۶- "نورالثقلین" ج ۳، ص ۱۴۹، حدیث ۱۳۱.
۵۳۷- آل عمران، ۹۲.
۵۳۸- "نور الثقلین" ج ۳، ص ۱۴۸.
۵۳۹- "نور الثقلین" ج ۳، ص ۱۵۰.
۵۴۰- "نور الثقلین" ج ۳، ص ۱۵۱.
۵۴۱- "نور الثقلین" ج ۳، ص ۱۵۱.
۵۴۲- "نور الثقلین" ج ۳، ص ۱۵۱.
۵۴۳- "نور الثقلین" ج ۳، ص ۱۵۱.
۵۴۴- "نور الثقلین" ج ۳، ص ۱۵۱ـ ۱۵۲.
۵۴۵- "نور الثقلین" ج ۳، ص ۱۵۱ـ ۱۵۲.
۵۴۶- "ترغیب ج ۳، ص ۳۱۶.
۵۴۷- "منازل الآخرة" چاپ قدیم، ص ۷.
۵۴۸- "فى ضلال القرآن" ج ۵، ص ۳۱۸.
شرح صحیفه (قهپایی)
و کان من دعائه علیه السلام لابویه:
دعاى بیست و چهارم در حق پدر و مادر. چون به مقتضاى عقل و نقل شکر منعم واجب است و بعد از نعم الهى هیچ نعمت در حق فرزند چون نعمت پدر و مادر نیست . چه، پدر سبب وجود صورى اوست، و بعد از آن وسیله ى تربیت او به تهیه ى اغذیه و البسه و ضروریات- که سبب بقاى او و بلوغ به کمال نشو و نماست- و واسطه ى حصول کمالات نفسانى او چون آداب و هنرها مى شود. و مادر نیز در سببیت وجود شریک پدر است با تحمل مشقت حمل و مقاسات خطر ولادت و اوجاع طلق. و اول قوتى که سبب حیات فرزند شده خون بدن اوست.
لهذا در آیات اعجاز غایات و احادیث هدایت سمات، امر به اطاعت ایشان واقع شده و طاعت والدین را تالى طاعت خالق دانند. و از جمله رعایت حقوق والدین دوستى خالص به جان و تعظیم بالغ به زبان و ارکان است. لهذا حضرت سیدالساجدین در حق ایشان دعا فرموده است.
«اللهم صل على محمد عبدک و رسولک، و اهل بیته الطاهرین، و اخصصهم بافضل صلواتک و رحمتک و برکاتک و سلامک».
بار خدایا، رحمت کن بر محمد که بنده ى خاص توست و فرستاده ى توست بر بندگان دیگر، و بر اهل بیت او که پاکند- از گناهان صغیره و کبیره- و مخصوص گردان ایشان را به فاضلترین صلوات خود و رحمت خود و برکات خود و سلام خود.
«و اخصص اللهم والدى بالکرامه لدیک، و الصلاه منک، یا ارحم الراحمین».
و مخصوص گردان- بار خدایا- پدر و مادر مرا به نیکویى و کرامت نزد خود و رحمت از تو، اى بخشاینده ترین بخشایندگان.
«اللهم صل على محمد و آله. و الهمنى علم ما یجب لهما على الهاما. و اجمع لى علم ذلک کله تماما».
الالهام: ما یلقى فى الروع و القلب.
یعنى: بار خدایا، رحمت کن بر محمد و آل او. و در دل من انداز و بفهمان مرا آنچه واجب است بر من از براى مادر و پدر- از ادب نگاه داشتن ایشان و حرمت ایشان- در دل انداختنى. و فراهم آور از براى من دانش این همه بالتمام.
«ثم استعملنى بما تلهمنى منه. و وفقنى للنفوذ فیما تبصرنى من علمه».
پس به کاردار مرا به آنچه در دل من انداخته اى از علم به واجبات. و توفیق ده مرا در روان شدن در آنچه مرا دیده ور گردانیده اى از علم به آن واجبات.
«حتى لا یفوتنى استعمال شىء علمتنیه، و لا تثقل ارکانى عن الحفوف فیما الهمتنیه».
الحفوف- بالحاء المهمله و الفاء- بمعنى الخدمه. یقال فى المثل: من حفنا او رفنا، فلیقتصد، اى: من خدمنا و تعطف علینا. و ما لفلان حاف و لاراف.
یعنى تا فوت نشود مرا کار داشتن چیزى را که تعلیم کرده اى مرا آن چیز و گران نشود اندام و جوارح من از خدمت کردن و مهربانى کردن در آنچه تو در دل من انداخته اى- از حقوق واجبه ى پدر و مادر.
«اللهم صل على محمد و آله کما شرفتنا به. و صل على محمد و آله کما اوجبت لنا الحق على الخلق بسببه».
بار خدایا، رحمت کن بر محمد و آل او همچنانکه بزرگوارى دادى ما را به او. و رحمت کن بر محمد و آل او همچنانکه واجب ساخته اى از براى ما -که ذوی القرباییم- حق را بر خلقان خود به سبب او.
و مراد از حق مى تواند بود که سهم خمسى بوده باشد که به جهت ذوالقربى مقرر است -چنانکه (و آت ذا القربى حقه) منبىء است از آن- یا منصب امامت و خلافت بوده باشد.
شرح صحیفه (مدرسی)
و کان من دعائه علیه السلام لابویه علیهما السلام:
بود از دعاى آن بزرگوار از براى پدر و مادر خود، در کافى از حضرت صادق علیه السلام مروى است که: آن بزرگوار فرمود: چه مى شود شما را از نیکوئى کردن به پدر و مادر در حال زندگانى ایشان و بعد از مردن ایشان نماز به جا آورید از براى ایشان و صدقه بدهید بر ایشان و حج کنید و روزه بگیرید هر که چنین کند بر او هم مثل آن داده شود و خدا خیر و خوبى او را زیاد کند.
بدان که بعد از خدا احدى را حق بر انسان مثل پدر و مادر نیست و در حق آنها همین کفایت کند که خدا مقرون نموده ثناء آنها را به ثناى خود که ان اشکر لى و لوالدیک و امتثال این امر را نکنند بسیارى از اوقات غالب ناس از باب کبر و منیت که در ایشان هست با آن حق عظیمى که ایشان را باشد.
از معاذ بن جبل مروى است که گفت: به ما رسیده است که موسى بن عمران سه هزار و پانصد مرتبه با خداى خود تکلم نموده آخر مرتبه آن بوده که عرض نمود اى خداى من وصیت نما مرا فرمود وصیت مى کنم تو را به مادرت تا هفت مرتبه و در آخر مرتبه فرمود اى موسى بدان که رضاى او رضاى من است و غضب او غضب من است.
عرض مى نماید به خدا که مخصوص ساز محمد و آل او را به بهترین برکات و رحمات، بعد عرض مى کند که مخصوص ساز والدین مرا به بزرگى نزد تو.
یعنى: منزلتى به آنها بده که ممتاز باشد از منازل والدین دیگران.
تنبیه:
در عبارت دو اشکال شده: اول اینکه چگونه امام طلب افصلیه مى نماید رتبه ى خود را از رتبه ى مثل پیغمبر صلى الله علیه و آله.
دویم: آن است که از غیر امام از خوانندگان این دعا چگونه مى شود این نحو سئوال از امام نماید.
جواب این دو شبهه آنچه به خاطر حقیر مى رسد این است که امام از خدا نمى خواهد که والدین مرا تحفه و کرامتى بده که به هیچ کس نداده باشى بلکه عرض مى کند که مخصوص کن آنها را نزد خود به بزرگى و این نفى نکند که دیگرى را هم مخصوص سازد مثلا به سلطان گویند که خوب است که زید را مخصوص کنى به منصبى این نفى دیگرى را نمى کند.
اللغه:
الهام: چیزى در قلب انداختن.
نفوذ: فرو رفتن و امضاء نمودن.
حفوف: خدمت نمودن و ممزوج و پیچیده شدن.
یعنى: در دلم داخل نما تو دانستن چیزهائى که واجب نمودى از والدینم الهام کردنى، و جمع نما براى من علم همه ى آنها را به تمام پس به کار وادار تو مرا به آنچه الهام نمودى مرا به او، و توفیق ده مرا از براى امضاء نمودن در آنچه بینا نمائى مرا از دانستن آن تا آنکه فوت نگردد مرا جاى آوردن آنچه به من آموختى و گران نکن اعضاى مرا از فرو رفتن آنچه الهام نمودى مرا به آن.
ایقاظ:
علم ما یجب عبارت است از اطاعت نمودن هر چه مى خواهند مگر شرک به خدا و ترک واجبات و فعل محرمات.
مراد به حقى که از براى ایشان است و واجب بر خلق است مودت ایشان است، و خمس که مال ایشان است.
ارشاد:
غیر امام و سادات نتوانند این کلمات را بخوانند.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
دعا براى پدر و مادر:
در این دعا که به سود پدر و مادر خوانده شده، امام علیه السلام در فراز نخست آن چنین عرضه مى دارد: (بار خداوندا بر محمد (ص) بنده و رسولت و اهل بیت طاهرینش درود فرست) (اللهم صل على محمد عبدک و رسولک، و اهل بیته الطاهرین).
(و آنان را به برترین درودها، رحمت، برکات و سلام خود اختصاص ده) (و اخصصهم بافضل صلواتک و رحمتک و برکاتک و سلامک).
به دنبال این قسمت پدر و مادر را مورد توجه قرار داده عرض مى کند: (بار خداوندا والدینم را به کرامت و بزرگى در پیشگاه خویش و به درود از جانب خود اختصاص ده اى مهربانترین مهربانان) (و اخصص اللهم والدى بالکرامه لدیک، و الصلاه منک یا ارحم الراحمین).
و در پى آن مى افزاید: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و علم و دانش آنچه انجام آن نسبت به آنها بر من واجب است را به من الهام فرما) (اللهم صل على محمد و آله، و الهمنى علم ما یجب لهما على الهاما).
و تاکید مى کند که: (علم همه ى این واجبات را بدون کم و کاست برایم جمع فرما) (و اجمع لى علم ذلک کله تماما).
و به صرف علم و آگاهى نسبت به حقوق آنان اکتفاء نکرده مى گوید: (سپس مرا در راه آنچه الهام فرموده اى به کار گیر) (ثم استعملنى بما تلهمنى منه).
(و در انفاذ و اجراى آنچه مرا بینا ساخته، آگاهى داده اى موفق دار آن چنان که استعمال هر چه به من آموخته اى از من فوت نگردد و اعضاء اندامم از سرعت گرفتن به آنچه به من الهام فرموده اى سنگینى و سستى نپذیرد) (و وفقنى للنفوذ فیما تبصرنى من علمه، حتى لا یفوتنى استعمال شى ء علمتنیه، و لا تثقل ارکانى عن الحفوف فیما الهمتنیه).
در دومین فراز از این دعا عرض مى کند: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست همانگونه که ما را با انتساب به او شرافت بخشیده اى) (اللهم صل على محمد و آله، کما شرفتنا به).
باز تاکید مى کند: (بر محمد و آلش درود فرست همانگونه که به سبب او حق ما را بر سایر خلایق واجب ساخته اى) (و صل على محمد و آله، کما اوجبت لنا الحق على الخلق بسببه).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۴، ص:۵۵-۴۰
وَ کانَ مِنْ دُعائِهِ عَلَیهِ السَّلامُ لِأَبَوَیهِ عَلَیهِمَا السَّلام:
بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله الذى وصى الانسان بوالدیه حسنا و وعده على برهما من لدیه المقام الاسنى ، والصلاه والسلام على نبیه انجب المخلوقین اما و ابا و على اهل بیته الذین فرض طاعتهم على کل شاء او ابى. و بعد فهذه الروضه الرابعه و العشرون من ریاض السالکین ، تتضمن شرح الدعاء الرابع و العشرین من صحیفه سیدالعابدین ، صلوات الله و سلامه علیه و على آبائه و ابنائه الطاهرین ، املاء العبد الراجى فضل ربه السنى ، على صدرالدین الحسینى . الحسنى غفرالله له و لوالدیه و جعل خیر ایامه یوم الوقوف بین یدیه.
المراد بالابوین: الاب و الام، و هو من الفاظ التغلیب التى غلب فیها احد المتصاحبین او المتشابهین على الاخر، بان جعل الاخر موافقا له فى الاسم، ثم ثنى ذلک الاسم و قصد الیهما جمیعا، فتاره یغلب الاشرف کالابوین، و تاره الاخف کالعمرین، و تاره المذکر کالقمرین.
و قیل: المعتبر هو الاسم الاخف الا ان یکون الاثقل مذکرا کالقمرین، على ان هذا النوع مسموع یحفظ و لا یقاس علیه، و قد استوفیت الکلام علیه فى شرح الصمدیه فلیرجع الیه.
و اعلم ان تعظیم الابوین امر معتبر فى جمیع الشرائع، و مرکوز فى کل العقول، و حسبک ان الله سبحانه نص على ذلک فى غیر موضع من کتابه المجید، و ورد فى الاخبار النبویه ما یضیق عنه نطاق الحصر. و من تعظیمهما و الاحسان الیهما ان یحبهما من صمیم القلب، و یراعى دقائق الادب فى خدمتها و الشفقه علیهما، و یبذل وسعه فى رضاهما، و لا یمنع کرائم امواله عنهما، و یجتهد فى تنفیذ وصایاهما، و یذکرهما فى صالح دعائه، کما ارشد الله تعالى الى جمیع ذلک فى قوله سبحانه: «و قضى ربک الا تعبدوا الا ایاه و بالوالدین احسانا اما یبلغن عندک الکبر احدهما او کلاهما فلا تقل لهما اف و لا تنهرهما و قل لهما قولا کریما و اخفض لهما جناح الذل من الرحمه و قل رب ارحمهما کما ربیانى صغیرا».
قال امین الدین الطبرسى: معناه ادع لهما بالمغفره و الرحمه فى حیاتهما و بعد مماتهما جزاء لتربیتهما ایاک فى صباک، و هذا اذا کانا مومنین، و فى هذا دلاله على ان دعاء الولد لوالده المیت مسموع و الا لم یکن لامره به معنى
و روى ابواسید الانصارى قال: بینا نحن عند رسول الله صلى الله علیه و آله، اذا جاء رجل من بنى سلمه فقال: یا رسول الله هل بقى من بر و الدى شىء ابرهما به بعد موتهما؟ فقال: نعم، الصلاه علیهما، و الاستغفار لهما، و انفاذ عهدهما من بعدهما، و اکرام صدیقهما، وصله الرحم التى لا توصل الا بهما.
و روى ثقه الاسلام فى الکافى بسنده عن ابى عبدالله علیه السلام، قال: ما یمنع الرجل منکم ان یبر والدیه حیین و میتین، یصلى عنهما و یتصدق عنهما و یحج عنهما و یصوم عنهما، فیکون الذى صنع لهما، و له مثل ذلک، فیزیده الله عز و جل ببره و صلاته خیرا کثیرا.
و عن ابى جعفر علیه السلام قال: ان العبد لیکون برا بوالدیه فى حیاتهما، ثم یموتان فلا یقضى عنهما دینهما و لا یستغفر لهما فیکتبه الله عاقا، و انه لیکون عاقا لهما فى حیاتهما غیر بار بهما، فاذا ماتا قضى دینهما و استغفرلهما فیکتبه الله عز و جل بارا.
تنبیه:
ظاهر قوله تعالى: «و قل رب ارحمهما کما ربیانى صغیرا»: ان الامر للوجوب من غیر تکرار، فیکفى فى العمر مره واحده رب ارحمهما.
و سئل سفیان: کم یدعو الانسان لوالدیه، افى کل یوم مره ام فى کل شهر ام فى کل سنه؟ فقال: نرجو ان یجزیه اذا دعالهما فى آخر التشهدات، کما ان الله تعالى قال: «یا ایها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما». و کانوا یرون الصلاه علیه فى التشهد، و کما قال الله تعالى: «و اذکروا الله فى ایام معدودات»، فهم یکبرون فى ادبار الصلاه.
و قال النظام النیسابورى: و یشبه ان یدعو لهما کلما ذکرهما او ذکر شیئا من انعامهما.
ارشاد:
قال العلماء: انما جعل الله سبحانه الاحسان الى الوالدین تالیا لعبادته، و شکرهما تالیا لشکره، فى قوله تعالى: «الا تعدوا الا ایاه و بالوالدین احسانا»، و قوله تعالى: «ان اشکرلى و لوالدیک»، لوجوه:
منها: انهما سبب وجود الولد کما انهم سبب التربیه، و غیر الوالدین قد یکون سبب التربیه فقط، فلا انعام بعد انعام الله تعالى اعظم من انعام الوالدین.
و منها: ان انعامهما شبه انعام الله تعالى، من حیث انهما لا یطلبان بذلک ثناء و لا ثوابا «انما نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاء و لا شکورا».
و منها: ان المحبه و المناسبه و المیل بین الوالد و ولده ذاتیه حتى عمت جمیع الحیوان، کما ان المناسبه بین الواجب و الممکن ذاتیه لا عرضیه، و هاهنا اسرار فلتتامل.
و منها: انه لا کمال یمکن للولد الا یطلبه الوالد لاجله و بریده علیه، کما ان الله تعالى لا خیر یمکن للعبد الا بریده علیه، و لهذا ارسل الرسل و انزل الکتب و نصب الادله و ازاح العله، و من غایه شفقه الوالدین انهما لا یحسدان ولدهما اذا کان خیرا منهما بل یتمنیان ذلک، بخلاف غیرهما فانه لا یرضى ان یکون غیره خیرا منه.
اذا عرفت ذلک، فمن عظیم الجهل ما حکى ان بعض المتسمین بالحکمه کان یضرب اباه و یقول: هو الذى ادخلنى فى عالم الکون و الفساد، و عرضنى للفقر و العمى و الزمانه.
و ما روى عن ابى العلاء المعرى انه امر ان یکتب على قبره هذا الشعر.
هذا ما جناه ابى على * و ما جنیت على احد
و قال فى ترک التزوج و الولد:
و ترکت فیهم نعمه العدم التى * سبقت و صدت عن نعیم العاجل
ولو انهم و لدوا لعانوا شده * ترمى بهم فى موبقات الاجل
و قال بعض الحکماء:
قبح الله لذه قد تولت * نالها الامهات و الاباء
نحن لولا الوجود لم نالم الفقد * فایجادنا علینا بلاء
و هذا کله جهل منهم بنعمه الوجود المستتبعه لجمیع النعم و المنافع فى الدارین.
و یحکى ان الاسکندر کان یعظم استاذه اکثر من تعظیمه والده، فقیل له فى ذلک، فقال: ان الاستاذ اعظم منه، لانه تحمل انواع الشدائد و المحن عند تعلیمى حتى اوقعنى فى نور العلم، و اما الوالد فانه طلب لذه الوقاع لنفسه فاخرجنى الى آفاق عالم الکون و الفساد.
قال العقلاء: هب ان الوالد فى اول الامر طلب لذه الوقاع، الا ان اهتمامه بایصال الخیرات الى الولد و دفع الافات عنه، من اول دخول الولد فى الوجود الى اوان کبره بل الى آخر عمره، لا ینکر و لا یکفر، و الله اعلم.
قال امام المتقین و سید العابدین صلوات الله و سلامه علیه و على آبائه و ابنائه الطاهرین:
بدا علیه السلام بالدعاء للنبى صلى الله علیه و آله لوجوه:
احدها: مامر غیر مره من انه اعظم اسباب اجابه الدعاء.
الثانى: کونه اشرف آبائه علیهم السلام من جهه النسب الحقیقى.
الثالث: کونه صلى الله علیه و آله ابا معنویا لامته، فیجب الدعاء له على کل احد من امته من هذه الجهه.
قال المفسرون فى قوله تعالى: «ما کان محمد ابا احد من رجالکم و لکن رسول الله و خاتم النبیین» معنى هذا الاستدراک هو اثبات الابوه من هذه الجهه، لان النبى کالاب لامته من حیث الشفقه و النصیحه و رعایه حقوق التعظم معه، و اکد هذا المعنى بقوله «و خاتم النبیین»، لان النبى صلى الله علیه و آله اذا علم ان بعده نبیا آخر فقد یترک بعض البیان و الارشاد، بخلاف ما اذا علم ان ختم النبوه علیه.
و فى الحدیث عنه علیه السلام: یا على انا و انت ابوا هذه الامه.
الرابع: ماء ثبت عند ارباب التحقیق و العرفان من انه صلى الله علیه و آله ابو الارواح، کما ان آدم علیه السلام ابو الاجساد.
قال بعض العارفین من اصحابنا المتاخرین: اعلم ان الارواح کلها مخلوقه من روح واحده هى روح النبى صلى الله علیه و آله فروحه اصل الارواح، فکما کان آدم اباالبشر و خلیفه الله فى الارض، کان النبى صلى الله علیه و آله ابا الارواح و خلیفه الله فى عالم الارواح، فالروح خلیفه الله و مجتمع صفاته الذاتیه، کالعلم و الحیاه و القدره و الاراده و السمع و البصر و الکلام و البقاء، و الجسد خلیفه الروح، و هو مجتمع صفاته الفعلیه، و ذلک ان الله تعالى لما خلق روح النبى صلى الله علیه و آله، کان الله و لم یکن معه شى ء آخر حتى ینسب او یضاف الیه الروح غیر الله، بل کان روحه اول شى ء تعلقت به القدره الازلیه، و لذلک شرفه بتشریف الاضافه الى نفسه فسماه روحى، کما سمى اول بیت وضع للناس و شرفه بالاضافه الى نفسه فقال: بیتى، ثم حین اراد ان یخلق آدم سواه و نفخ فیه من روحه، اى: من الروح المضاف الى نفسه، و هو روح النبى صلى الله علیه و آله، کما قال «فاذا سویته و نفخت فیه من روحى»، و لم یقل: نفخت فیه روحى بدون «من»، لیکون فیه دلاله على ان الروح المنفوخ فى آدم هو بعینه روح النبى صلى الله علیه و آله، بل کان روح آدم متولدا منه، فالنبى صلى الله علیه و آله الاب الروحانى لاب البشر و سائر الانبیاء، و ابوالبشر الاب الجسمانى للنبى صلى الله علیه و آله و سائر البشر، کما قیل:
و انى و ان کنت ابن آدم صوره * فلى فیه معنى شاهد بابوتى
و کذلک ارواح اولاد آدم مخلوقه من روح النبى صلى الله علیه و آله، لقوله تعالى: «ثم جعل نسله من سلاله من ماء مهین ثم سواه و نفخ فیه روحه»، و کذلک قال فى حق روح عیسى علیه السلام: «فنفخنا فیه من روحنا»، فکانت النفخه لجبرئیل و الروح من روح النبى صلى الله علیه و آله المضاف الى الحضره الالهیه، و لاجل کون حقیقه الروح على هذه المنزله و الشرف، قصرت افهام الناس و تلاشت العقول من درکها، کما تتلاشى انوار الابصار فى شعاع الشمس، و لهذا قال تعالى «و ما اوتیتم من العلم الا قلیلا»، فافهم هذا المقال فانه مدرک عزیز المنال، انتهى کلامه.
قوله علیه السلام: «و اخصصهم بافضل صلواتک» من خصه بکذا خصوصا- من باب قعد-: اذا جعله له دون غیره، کاختصه به اختصاصا، و خصصه به بالتثقیل: للمبالغه.
قال کثیر من العلماء: الاصل فى لفظ الخصوص و ما یتفرع منه ان یستعمل بادخال الباء على المقصور علیه، فیقال: خص المال بزید اى: جعل المال له دون غیره، هذا هو الاستعمال العربى الذى یسبق الى فهمهم، لکن شاع فى العرف ادخال الباء على المقصور، کما وقع فى عباره الدعاء، و ذلک، اما بناء على جعل الخصوص مجازا عن التمییز مشهورا فى العرف، او على تضمینه معنى التمییز و الافراد فیلاحظ المعنیان معا، و حاصله یرجع الى ملاحظه معنى التمییز، لان خصوص شى ء بشىء فى قوه تمییز الاخر به، و ابى بعضهم الا هذا الاستعمال و شدد النکیر على من خالفه.
و الصلاه من الله تعالى: الرحمه، و جمعها للتنبیه على کثرتها و تنوعها، و الجمع بینها و بین الرحمه للمبالغه، کما فى قوله تعالى: «رافه و رحمه»، و «رووف رحیم».
و برکاته تعالى: خیراته النامیه المتکاثره.
و السلام: اسم من سلم علیه تسلیما، و بمعنى السلامه من المکاره، فقوله علیه السلام: «و سلامک» اما بمعنى تحیتک اى: تسلیمک علیه، او بمعنى سلامتک، و الاضافه للفاعل.
اى: میزهما و فضلهما، و توسیط النداء بین الفعل و مفعوله لابراز مزید الضراعه.
و الکرامه: من الاکرام.
قال الجوهرى: التکریم و الاکرام بمعنى، و الاسم منه الکرامه.
و لدیک و منک: متعلقان بمحذوفین حالین من الکرامه و الصلاه، اى: بالکرامه کائنه لدیک و الصلاه کائنه منک.
و الغرض کمال علو مرتبه الکرامه و الصلاه المطلوبتین لهما و تکریر النداء للتضرع، و اظهار الخشوع، و الالحاح فى الدعاء، و المبالغه فى الاستدعاء.
و لذلک ناداه اولا: بوصف الالوهیه الجامعه لجمیع الکمالات.
و ثانیا: بوصف الرحمه الفائقه على کل رحمه.
الهمه الله خیرا: لقنه ایاه و القاه فى روعه.
و قال ابن الاثیر: الالهام ان یلقى الله فى النفس امرا یبعثه على الفعل او الترک، و هو نوع من الوحى یخص الله به من یشاء من عباده.
و قوله علیه السلام «الهاما» مصدر موکد لعامله، اى: الهاما تاما، و التمام: نقیض النقصان، قیل: هو مصدر.
قال فى القاموس: تم یتم تما و تماما مثلثتین.
و قیل: اسم من اتممت الشىء.
قال الفیومى: یقال: اتمتمه، و الاسم التمام بالفتح.
فهو اما مصدر موکد لمحذوف هو حال من العلم، اى: یتم تماما، او اسم انیب مناب المصدر موکد لا جمع على غیر لفظه، کانه قیل: و اتم لى علم ذلک کله تماما نحو اغتسل غسلا، و الاصل اتماما و اغتسالا، او مصدر بمعنى المفعول منصوب على الحالیه اى: متمما، او مفعول له اى: لاجل التمام.
و ثم: للترتیب، لان العمل بعد العلم.
و استعملنى: اى اجعلنى عاملا.
و «من» فى قوله علیه السلام «منه» للتبیین، و مثلها قوله: «من علمه».
و مفعول تلهمنى و تبصرنى محذوف، اى: تلهمنیه و تبصرنى به، و حذفه فى ذلک مطرد بکثره کما مر مرارا.
و النفوذ فى الامر: المضى فیه.
و بصرته بالامر تبصیرا فبصر به: اذا اعلمته ایاه فعلمه، و هو من البصیره، و اما بصرته الشى ء فابصره فهو بمعنى اریته ایاه فرآه، فهو من البصر.
و حتى: بمعنى کى التعلیلیه، اى: کیلا یفوتنى استعمال شىء و الاستعمال هنا: بمعنى العمل بالشى ء یقال: استعمله اذا جعله عاملا، و استعمله اذا عمل به.
و جمله علمتنیه: فى محل جر صفه لشىء.
و الارکان: جمع رکن بالضم و هو جانب الشىء و المراد بها هنا الجوارح.
قال ابن الاثیر فى النهایه فى حدیث الحساب: و یقال لارکانه: انطقى اى: جوارحه، و ارکان کل شىء: جوانبه التى یستند الیها و یقوم بها، انتهى.
و ثقل الارکان عباره عن فتور الجوارح و عدم نهوضها للعمل.
و فى القاموس: تثاقل عنه: ثقل و تباطا.
و الحفوف: یروى بالحاء المهمله، فیکون بمعنى الخدمه.
قال فى الکنز: الحفوف «خدمت کردن».
و به فسر بعضهم المثل: من حفنا او رفنا فلیقتصد.
قال المیدانى فى مجمع الامثال: یقال: من حفنا اى: من خدمنا و تعطف علینا، و رفنا اى: حاطنا، و یقال: مالفلان حاف و لا راف، و ذهب من کان یحفه و یرفه، اى: یخدمه و یحوطه، انتهى.
و یروى بالخاء المعجمه بمعنى الخفه، و منه حدیث: قد حان منى خفوف، اى: عجله و سرعه مسیر.
و فى روایه بقافین بعد الحاء المهمله جمع حق.
و لما کانت حقوق الوالدین و ما یجب لهما على الولد حیین و میتین اکثر من ان یحیط بها علم الانسان، کان مدار هذا الفصل من الدعاء سواله علیه السلام ان یلهمه سبحانه و یعلمه جمیع ذلک، ثم یوفقه للقیام به.
روى ثقه الاسلام فى الکافى بسند صحیح عن ابى ولاد الحناط، قال: سالت اباعبدالله علیه السلام عن قول الله عز و جل: «و بالوالدین احسانا» ما هذا الاحسان؟ فقال: الاحسان ان تحسن صحبتهما، و ان لا تکلفهما ان یسالاک شیئا مما یحتاجان الیه و ان کانا مستغنیین، الیس یقول الله عز و جل: «لن تنالوا البر حتى تنفقوا مما تحبون»؟ قال: ثم قال ابوعبدالله علیه السلام: و اما قول الله عز و جل: «اما یبلغن عندک الکبر احدهما او کلاهما فلا تقل لهما اف و لا تنهرهما»، قال: ان اضجراک فلا تقل لهما اف، و لا تنهرهما ان ضرباک، قال: «و قل لهما قولا کریما»، قال: ان ضرباک فقل لهما: غفر الله لکما، فذلک منک قول کریم، قال: «و اخفض لهما جناح الذل من الرحمه»، قال: لا تملا عینیک من النظر الیهما الا برحمه ورقه، و لا ترفع صوتک فوق اصواتهما و لا یدک فوق ایدیهما، و لا تقدم قدامهما.
و عن معاذ بن جبل قال: بلغنا ان الله تعالى کلم موسى علیه السلام ثلاثه آلاف و خمسمائه مره، و کان آخر کلامه. یا رب اوصنى، قال: اوصیک بامک حتى قال سبع مرات، ثم قال: یا موسى الا ان رضاها رضاى و سخطها سخطى.
و عن ابى عبدالله علیه السلام قال: اتى رجل رسول الله صلى الله علیه و آله، فقال: یا رسول الله انى راغب فى الجهاد نشیط، قال: فقال له النبى صلى الله علیه و آله و سلم: فجاهد فى سبیل الله، فانک ان تقتل تکن حیا عند الله ترزق، و ان تمت فقد وقع اجرک على الله و ان رجعت رجعت من الذنوب کما ولدت، قال: یا رسول الله ان لى و الدین کبیرین یزعمان انهما یانسان بى و یکرهان خروجى، فقال رسول الله صلى الله علیه و آله: فقر مع والدیک، فوالذى نفسى بیده لانسهما بک یوما و لیله خیر من جهاد سنه.
و قد دلت هذه الاخبار على ان اکثر حقوق الوالدین و برهما کما یجب، مما لا یعلمه الا الله او من علمه الله، و الله اعلم.
تبصره:
قال شیخنا الشهید محمد بن مکى فى قواعد الاصول: لا ریب ان کل ما یحرم او یجب للاجانب یحرم او یجب للابوین، و ینفردان بامور:
الاول: تحریم السفر المباح بغیر اذنهما، و کذا السفر المندوب.
و قیل: یجوز سفر التجاره و طلب العلم، اذا لم یمکن استیفاء التجاره و العلم فى بلدهما.
الثانى: قال بعضهم: یجب طاعتهما فى فعل و ان کان شبهه، فلو امراه بالاکل معهما من مال یعتقده شبهه اکل، لان طاعتهما واجبه و ترک الشبهه مستحبه.
الثالث: لو دعواه الى فعل و قد حضرت الصلاه، فلیوخر الصلاه و لیطعهما، لما قلناه.
الرابع: هل لهما منعه من الصلاه جماعه؟ الاقرب انه لیس لهما منعه مطلقا، بل فى بعض الاحیان بما یشق علیهما مخالفته، کالسعى فى ظلمه اللیل الى العشاء و الصبح.
الخامس: لهما منعه من الجهاد مع عدم التعیین، لما صح ان رجلا قال: یا رسول الله ابایعک على الهجره و الجهاد، فقال: هل من والدیک احد؟ قال: نعم کلاهما، قال: افتبتغى الاجر من الله؟ قال: نعم، قال: فارجع الى والدیک فاحسن صحبتهما.
السادس: الاقرب ان لهما منعه من فرض الکفایه اذا علم قیام الغیر او ظن، لانه یکون حینئذ کالجهاد الممنوع منه.
السابع: قال بعض العلماء: لو دعواه فى صلاه نافله قطعها، لما صح عن رسول الله صلى الله علیه و آله: ان امراه نادت ابنها و هو فى صومعه، قالت: یا جریح، فقال: اللهم امى و صلاتى، و قالت: یا جریح، فقال: اللهم امى و صلاتى، فقالت: لا تموت حتى تنظر فى وجوه المومسات.
و فى بعض الروایات انه صلى الله علیه و آله قال: لو کان جریح فقیها لعلم ان اجابه امه افضل من صلاته.
و هذا الحدیث یدل على قطع النافله لاجلهما، و یدل بطریق الاولى على تحریم السفر، لان غیبه الوجه فیه اعظم، و هى کانت ترید منه النظر الیها و الاقبال علیها.
الثامن: کف الاذى عنهما و ان کان قلیلا، بحیث لا یوصله الولد الیهما و یمنع غیره من ایصاله بحسب طاقته.
التاسع: ترک الصوم ندبا الا باذن الاب، و لم اقف على نص فى الام.
العاشر: ترک الیمین و العهد الا باذنه ایضا، ما لم یکن فى فعل واجب او ترک محرم. و لم نقف فى النذر على نص خاص، الا ان یقال: هو یمین یدخل فى النهى عن الیمین الا باذنه.
تتمه:
بر الوالدین لا یتوقف على الاسلام، لقوله تعالى: «و وصینا الانسان بوالدیه حسنا»، «و ان جاهداک على ان تشرک بى ما لیس لک به علم فلا تطعهما و صاحبهما فى الدنیا معروفا» و هو نص، و فیه دلاله على مخالفتهما فى الامر بالمعصیه.
و هو کقوله علیه السلام: لا طاعه لمخلوق فى معصیه الخالق.
الکاف فى الموضعین: للتعلیل عند المثبتین له.
و ما: مصدریه، اى: لتشریفک ایانا به و لا یجابک لنا الحق على الخلق بسببه، و منه عندهم قوله تعالى: «و اذکروه کما هدیکم» اى: لهدایته ایاکم.
و نفى الاکثرون ورود الکاف للتعلیل، و قالوا: هى فى ذلک و نحوه للتشبیه.
و ما: اما مصدریه، فالکاف و مجرورها فى محل نصب نعت لمصدر محذوف، و التقدیر فى قوله: «کما شر فتنا به»: صل على محمد و آله صلاه مماثله لتشریفک ایانا به، اى: تکون جزاء لتشریفک ایانا به، و قس علیه ما بعده و نحوه.
و اما کافه لا محل لها من الاعراب، لان الکاف حینئذ لیست بجاره، بل لمجرد تشبیه مضمون الجمله بالجمله، و لذا لا تطلب فعلا عاملا یفضى معناه الى مدخولها. نص علیه الرضى.
قال ابن هشام فى المغنى: و فیه اخراج الکاف عما یثبت لها من عمل الجر من غیر مقتض و هو فى محله.
و قد تقدم الکلام على هذه الکاف بابسط من هذا فى الروضه الثانیه، عند قوله علیه السلام: «کما نصب لامرک نفسه»، فلیرجع الیه.
و اعلم ان الضمیر فى قوله علیه السلام: «کما شرفتنا به» «و اوجبت لنا الحق على الخلق بسببه» اما ان یکون المراد به مطلق المسلمین، فتشریفهم به ما نالوه به من شرف الاسلام و شرف الذکر، الى غیر ذلک، و ایجابه لهم الحق على الخلق بسببه ما اوجبه تعالى من حقوق المسلمین بعضهم على بعض.
روى رئیس المحدثین فى الفقیه قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: للمومن على المومن سبع حقوق واجبه من الله تعالى علیه: الاجلال فى عینه، و الودله فى صدره، و المواساه له فى ماله، و ان یحرم غیبته، و ان یعوده فى مرضه، و ان یشیع جنازته، و ان لا یقول فیه بعد موته الا خیرا.
و عن ابى عبدالله علیه السلام: ما اعظم حق المسلم على اخیه المسلم.
و سئل علیه السلام عن حق المسلم على المسلم، فقال له: سبع حقوق واجبات ما منهن حق الا و هو علیه واجب، ان ضیع منها حقا خرج من ولایه الله و طاعته و لم یکن لله فیه نصیب، ثم شرحها علیه السلام، و الحدیث مذکور فى الکافى.
و فى روایه اخرى انه سئل عن ذلک، فقال: سبعون حقا.
و الاخبار فى هذا المعنى کثیره.
و اما ان یکون المراد به خصوص الائمه علیهم السلام، فتشریفهم به و ایجابه لهم الحق على الخلق بسببه ظاهر، فان جمیع الحقوق التى اوجبها الله سبحانه لرسوله على خلقه اوجبها لهم علیهم السلام، و کفى شاهدا على ذلک قوله تعالى: «اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولى الامر منکم». و تخصیص بعض المترجمین الحق فى الدعاء بمضمون آیه القربى من ضیق العطن، و الله اعلم.
