دعای هشتم صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش اول)
دوری از اخلاق و رفتار بد؛
وَ کانَ مِنْ دُعَائِهِ علیه‌السلام فِی الِاسْتِعَاذَةِ مِنَ الْمَکارِهِ وَ سَیئِ الْأَخْلَاقِ وَ مَذَامِّ الْأَفْعَالِ:
اللَّهُمَّ إِنی أَعُوذُ بِک مِنْ هَیجَانِ الْحِرْصِ، وَ سَوْرَةِ الْغَضَبِ، وَ غَلَبَةِ الْحَسَدِ، وَ ضَعْفِ الصَّبْرِ، وَ قِلَّةِ الْقَنَاعَةِ، وَ شَکاسَةِ الْخُلُقِ، وَ إِلْحَاحِ الشَّهْوَةِ، وَ مَلَکةِ الْحَمِیةِ،
وَ مُتَابَعَةِ الْهَوَی، وَ مُخَالَفَةِ الْهُدَی، وَ سِنَةِ الْغَفْلَةِ، وَ تَعَاطِی الْکلْفَةِ، وَ إِیثَارِ الْبَاطِلِ عَلَی الْحَقِّ، وَ الْإِصْرَارِ عَلَی الْمَأْثَمِ، وَ اسْتِصْغَارِ الْمَعْصِیةِ، وَ اسْتِکبَارِ الطَّاعَةِ،
وَ مُبَاهَاةِ الْمُکثِرِینَ، وَ الْإِزْرَاءِ بِالْمُقِلِّینَ، وَ سُوءِ الْوِلَایةِ لِمَنْ تَحْتَ أَیدِینَا، وَ تَرْک الشُّکرِ لِمَنِ اصْطَنَعَ الْعَارِفَةَ عِنْدَنَا، أَوْ أَنْ نَعْضُدَ ظَالِماً، أَوْ نَخْذُلَ مَلْهُوفاً، أَوْ نَرُومَ مَا لَیسَ لَنَا بِحَقٍّ، أَوْ نَقُولَ فِی الْعِلْمِ بِغَیرِ عِلْمٍ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
دعای آن حضرت در پناه‌بردن به خداوند از ناملایمات و اخلاق سوء و کارهای ناپسند:
بار خدایا به تو پناه می‌آورم از طغیان آز و تندی خشم و چیرگی حسد و سستی صبر و کمی قناعت و بدی اخلاق و زیاده‌روی در شهوت و پافشاری در عَصَبیت
و پیروی هوا و هوس و مخالفت با هدایت و خواب غفلت و کوشش بیش از اندازه و انتخاب باطل بر حق و پافشاری بر گناه و کوچک‌شمردن معصیت و بزرگ‌شمردن طاعت و فخر
و مباهات با ثروتمندان و تحقیر تهیدستان و کوتاهی در حق زیردستان خود و ناسپاسی نسبت به آن که به ما خوبی کرده،
یا آنکه ستمگری را یاری کنیم یا ستمدیده‌ای را تنها گذاریم یا آنچه را که حق ما نیست بخواهیم یا از آنچه نمی‌دانیم، دم زنیم.
ترجمه آیتی
دعای آن حضرت است در پناه بردن به خدا از ناگواریها و بدخوییها و کارهای نکوهیده.
بار خدایا، به تو پناه مى برم از شر و شور آزمندى و شدت خشم و غلبه حسد و ناتوانى شکیبایى و اندک بودن قناعت و بدى خلق و خوى و اصرار شهوت و چیرگى عصبیت.
بار خدایا، به تو پناه مى برم از پیروى از هواى نفس و مخالفت با هدایت و فرورفتن به خواب غفلت و اختیار تکلف و برترى دادن باطل بر حق و اصرار بر گناه و خرد شمردن گناه و بزرگ شمردن طاعت.
بار خدایا، به تو پناه مى برم از به خود بالیدن توانگران و خوار داشتن درویشان و بدرفتارى با زیردستان و ناسپاسى در حق کسى که به ما نیکى کرده است.
بار خدایا، به تو پناه مى بریم از اینکه ستمگرى را یارى کنیم، یا ستمدیده اى را خوار به داریم یا قصد چیزى کنیم که ما را در آن حقى نباشد، یا از روى بى دانشى سخن در دانش گوییم.
ترجمه ارفع
پناه بر خدا از رذایل اخلاق:
خداوندا به تو پناه مى بریم از هیجان حرص و تندى غضب و عصبانیت و مسلط شدن حسد و ضعف صبر و کمى قناعت و بداخلاقى و اصرار در شهوترانى و تسلط حمیت جاهلى
و پیروى از هواى نفس و مخالفت با ارشاد و هدایت دیگران و خواب سنگین غفلت و خود را به زحمت و تکلف انداختن و انتخاب باطل در برابر حق و اصرار بر معصیت و گناه و کوچک شمردن معصیت و بزرگ شمردن طاعت و غرور در عبادت.
(خدایا به تو پناه مى بریم) از فخرفروشى ثروتمندان و خوار شمردن فقرا و بدرفتارى نسبت به آنهایى که پایین دست ما هستند و حق ناشناسى نسبت به آنهایى که در حق ما لطف و مرحمتى داشته اند.
(الها به تو پناه مى بریم) از اینکه بازو و مددکار ظالمى باشیم و یا مظلومى را خوار کنیم و یا آنچه را که سزاوار نیستیم طلب نمائیم و یا بدون آگاهى اظهار فضل کنیم.
ترجمه استادولی
از دعاهاى آن حضرت است در پناه بردن به خدا از ناگوارى ها و اخلاق بد و کارهاى نکوهیده:
خدایا، به تو پناه مى آورم از هیجان حرص، و توفان خشم، و چیرگى حسد، و سستى صبر، و کمى قناعت، و بدخویى، و افراط در شهوت، و روحیه تعصب بى جا.
و پیروى هوا و هوس، و مخالفت با هدایت، و چرت غفلت، و تکلف ورزى، و مقدم داشتن باطل بر حق، و اصرار بر گناه، و کوچک شمردن معصیت، و بزرگ شمردن طاعت.
و تفاخر با توانگران، و خوار شمردن بى نوایان، و بدرفتارى با زیردستان خود، و ناسپاسى با کسى که به ما خدمتى کرده.
یا آن که ستمگرى را یارى دهیم، یا ستمدیده اى را بى یاور گذاریم، یا چیزى را که حق ما نیست بجوییم، یا در دانستنى ها نادانسته سخن گوییم.
ترجمه الهی قمشه‌ای
در پناه بردن به خدا از هر چه مکروه و ناپسند است و هر چه اخلاق و کردار زشت است:
پروردگارا همانا من به حضرتت پناه مى برم (و از لطف و کرمت درخواست حفظ خود مى کنم) از آنکه صفت زشت حرص و آز بر دلم هیجان کند (و بر من مسلط شود و به حب دنیاى فانى و لذات حیوانى کشاند و از یاد خدا غافلم گرداند و عاقبت این خلق آز فاسد و حرص دنیاى دنى و لذات جسمانى جانم را آلوده گناه سازد و از علم و ایمان که آن سعادت ابد است دور مانم و عاقبت یوسف عزیز جانم در چاه هلاک فروماند) و هم اى خدا به تو پناه مى برم از تسلط قوه ى غضب و خشم (بر قوه ى عقل و ایمانم) که این قوه غضب مرا به قهر و غضب تو گرفتار سازد و پناه مى برم از کم صبرى (در امور دین و دنیا) و کمى قناعت بر حلال (به زیادى حرص بر شهوات و لذات دنیوى) و از خلق سخت گیرى (بر امور عالم) و از اصرار بر شهوت نفس اماره و از حمیت جاهلیت (که غرور و کبر و نخوت است)
و از پیروى هواى نفس و از مخالفت با طریق هدایت و از خواب (جهل و) غفلت و از اتخاذ طریق تکلف (و راه نامستقیم) و از مقدم داشتن باطل بر حق (که حق را رها کنم و به راه باطل قدم بردارم) و از اصرار بر معصیت و گناهان که از گناهانم توبه و انابه به درگاه خدا نکنم) و از حقیر و کوچک شمردن معصیت و بزرگ و بسیار شمردن طاعت خود
و فخر و مباهات (از بسیارى مال و جاه دنیا یا) به معاشرت ثروتمندان و از حقیر شمردن بینوایان (و فقراى اهل ایمان) از تمام به تو پناه آرم.
و هم اى خدا پناه مى برم به تو از آنکه به زیردستان خود ظلم و ستمکارى کنیم و شکر سرورى و حکم فرمائى را (که ترحم و عدل و احسان به دوستان و زیر دستانست) به جا نیاوریم
یا آنکه ظالمى را معاونت در ظلم کرده و یا مظلوم فریاد خواهى را واگذاریم و به فریادش نرسیم و پناه به تو مى بریم از آنکه به کارى پردازیم که حق و سزاوار ما (و در خور اهل ایمان و شایسته مقام انسانیت) نباشد یا آنکه سخنى در علمى که بدان دانا نیستیم (از خودخواهى به دروغ) بگوئیم
ترجمه سجادی
از دعاهاى امام علیه السلام است در پناه بردن (به خدا) از سختى ها و اخلاق بد و کردارهاى ناپسند.
خداوندا به تو پناه مى برم از برانگیخته شدن حرص و شدّت خشم و چیرگى حسد و سستى شکیبایى و کاستى قناعت و بدخلقى و زیاده روى شهوت و غلبه عصبیت
و پیروى هوا و هوس و مخالفت رستگارى و خواب غفلت و انجام دادن کارِ با مشقّت و برترى دادن باطل بر حق و پافشارى بر گناه و کوچک شمردن نافرمانى و بزرگ شمردن طاعت و بندگى
و فخرفروشى ثروتمندان و تحقیر کردن تهى دستان و بدرفتارى با زیردستان و ناسپاسى از کسى که به ما نیکى کرده
یا اینکه ستمگرى را کمک کنیم یا آنکه ستم دیده اى را خوار گردانیم یا آنچه حقّ ما نیست بخواهیم یا بدون داشتن آگاهى سخن بگوییم.
ترجمه شعرانی
از دعاهاى‌آن حضرت (ع) است در پناه بردن به خدا از خوى ناپسندیده و بد و کارهاى نکوهیده:
خدایا پناه به تو مى برم از آشفتن حرص و افروختن خشم و چیرگى حسد و ضعف شکیبائى و کمى قناعت و تندخوئى و مبالغه در طلب لذات و تعصب بر باطل
و پیروى هوى و سرپیچى از راه راست و خواب غفلت و کوشش کردن بیش از حاجت و برگزیدن باطل بر حق و اصرار بر گناه و خرد شمردن معصیت و بسیار شمردن طاعت
و همسرى نمودن با توانگران و خوار شمردن درویشان و بدرفتارى با زیردستان و ناسپاسى نیکوئى کنندگان
و یارى ستمگران و رها کردن ستمدیدگان و از اینکه آنچه حق ما نیست بخواهیم، یا ندانسته در علم دین چیزى بگوئیم.
ترجمه فولادوند
نیایش در پناه جویى به خدا از کج خلقى و کردارهاى بد:
بار خدایا! به تو پناه مى برم از آشوب آز و شدت خشم و چیرگى رشگ و بى طاقتى و کمى قناعت و کج خویى و ابرام شهوت و چیرگى عصبیت
و پیروى از هوس و مخالفت با هدایت و فرو رفتن در خواب غفلت و از در تکلف درآمدن و گزینش باطل بر حق و اصرار بر گناه و خرد انگاشتن معصیت و بزرگ انگارى طاعت
به خود بالیدن توانگران و ناچیز شمردن بى چیزان و کج رفتارى با زیردستان و ناسپاسگزارى درباره ى کسى که به ما نیکى نموده است.
بار الها! پناه مى جوییم به تو از اینکه به یارى ستمگرى برخیزیم، یا ستم کشیده اى را خوار شماریم، یا آهنگ چیزى کنیم که ما را در آن حقى نیست، یا از روى بى دانشى در دانش به سخن پردازیم.
ترجمه فیض الاسلام
از دعاهاى امام علیه السلام است در پناه بردن (به خداى تعالى) از سختیها و بدى اخلاق و کردارهاى نکوهیده:
بار خدایا به تو پناه مى برم از حرص و آز (بر دنیا، رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: بى نیازترین مردم کسى است که گرفتار حرص نباشد، و حضرت امام محمد باقر علیه السلام فرمود: مثل حریص و آزمند «به دنیا» مثل کرم ابریشم است که هر چند پیچیدن ابریشم را بر خود فزونى دهد بیرون شدنش را دور «دشوار» سازد تا آنکه با اندوه بمیرد) و تندى غضب و خشم (رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: هر که خشم خود را فرونشاند خدا او را عذاب و کیفر خود بازدارد) و تسلط حسد و رشک (بر دیگران که آن آرزوى زوال نعمت است از دیگرى براى خود، و چنین آرزوئى چه اظهار شود چه نشود حرام است برخلاف غبطه چون غبطه آنست که آرزو دارد مانند نعمت دیگرى برایش باشد بى آنکه زوال نعمت را از او بخواهد، حضرت صادق علیه السلام فرمود: حسد ایمان را مى خورد چنانکه آتش هیزم را مى خورد) و سستى صبر و شکیبائى (در کار دنیا و آخرت، حضرت امام محمد باقر علیه السلام فرمود: پدرم على ابن الحسین علیه السلام هنگام وفات مرا به سینه گرفت و فرمود: پسرم تو را وصیت و سفارش مى کنم به آنچه پدرم هنگام وفاتش مرا به آن وصیت کرد به آنچه پدرش به او وصیت کرده: یا بنى اصبر على الحق و ان کان مرا یعنى اى پسرم بر آنچه حق و درست است شکیبا باش هر چند آن حق «در نظر تو» تلخ باشد) و کمى قناعت و خرسند نبودن به کمى قسمت و بهره ى خود (حضرت صادق علیه السلام فرمود: در تو راه نوشته شده: پسر آدم باش همچنانکه مى خواهى، همانطور که مى کنى جزا داده مى شوى، کسى که به کمى رزق از جانب خدا راضى و خشنود باشد خدا کمى عمل را از او مى پذیرد، و کسى که به کمى از حلال راضى شود قوت و خوراکش آسان و کسب و پیشه اش پاکیزه و از حد و مرز معصیت بیرون گردد) و سوءخلق و بدخوئى (حضرت صادق علیه السلام فرمود: بدخلق خود را به مشقت و سختى مى اندازد، و از آن حضرت پرسیدند: خلق نیکو چیست؟ فرمود: خود را هموار نما و سخنت را پاکیزه و برادرت را به خوشروئى ملاقات کن) و افراط (تجاوز از حد) خواهش نفس، و غلبه ى حمیت (نکوهش شده که آنرا عصبیت و طرفدارى از ناحق گویند، و آن از لوازم خشم و سرفرازى و خودخواهى است، از حضرت على ابن الحسین علیه السلام عصبیت را پرسیدند، فرمود: عصبیتى که دارنده ى آن گناهکار به شمار مى رود آنست که شخص مى بیند بدهاى قوم خود را بهتر از نیکان قوم دیگران. و اما حمیت پسندیده شده را غیرت «مردانگى» مى نامند، و آن در حفظ دین و مذهب حق یا در مال یا در اهل و ناموس یا در وطن و شهر به کار مى رود که از مکارم اخلاق و محاسن اعمال است)
و از پیروى هوس (امیرالمومنین علیه السلام فرمود: ترسناکترین چیزى که بر شما مى ترسم دو چیز است: پیروى از هوى، و آرزوى دراز، اما پیروى از هوى شخص را از حق بازمى دارد، و اما آرزوى دراز آخرت را از یاد مى برد) و مخالفت هدایت و رستگارى (آنچه را که خدا و رسول و ائمه ى اطهار علیهم السلام فرموده اند) و خواب غفلت (که خداى تعالى رسول خود صلى الله علیه و آله را از آن نهى نموده و فرموده «س ۷ ى ۲۰۵»: و لاتکن من الغافلین یعنى و از کسانى که بى خبرند مباش) و اقدام بر تکلف و کار با مشقت (که انسان را به رنج آورده و خسته و بیزار نماید خواه در کار دین و خواه در کار دنیا) و اختیار باطل بر حق، و مداومت بر گناه، و کوچک شمردن معصیت و نافرمانى، و بزرگ داشتن طاعت و بندگى
و از به خود نازیدن ثروتمندان، و خوار شمردن فقراء و نیازمندان (پیغمبر صلى الله علیه و آله فرمود: هر که مسلمان فقیرى را براى بى چیزى کوچک شمرده و سبک گرداند حق خدا را سبک گردانیده پس در خشم خداى عزوجل است تا اینکه او را راضى نماید) و بد رفتارى با زیردستان (زن، فرزند، شاگرد، خدمتگزار و پیروان) و شکر به جا نیاوردن از کسى که به ما نیکوئى کرده (حضرت على ابن الحسین علیه السلام فرمود: اشکرکم لله اشکرکم للناس یعنى سپاسگزارنده ترین شما خدا را سپاسگزارنده ترین شما است مردم را)
و از اینکه ستمگرى را کمک کنیم (که حرام است هر چند در کار مباح و روا باشد مانند جامه دوختن یا مسجد ساختن براى او، در قرآن کریم «س ۱۱ ى ۱۱۳» فرماید: «و لاترکنوا الى الذین ظلموا فتمسکم النار و ما لکم من دون الله من اولیاء ثم لاتنصرون» یعنى به سوى ستمگران نروید و آنان را دوست نداشته باشید که شما را آتش خواهد گرفت و «آن هنگام» جز خدا براى شما دوستانى نیست پس یارى نخواهید شد) یا آنکه ستم رسیده اى را خوار گردانیم (حضرت صادق علیه السلام فرمود: مومنى نیست که برادرش را خوار کند و بر یارى او توانا باشد جز آنکه خدا او را در دنیا و آخرت خوار گرداند) و آنچه حق ما نیست بطلبیم، و در علم (اصول و فروع دین) از روى نادانى سخن بگوئیم (در قرآن کریم «س ۱۷ ى ۳۶» فرماید: «ـو لاتقف ما لیس لک به علم، ان السمع و البصر و الفواد کل اولئک کان عنه مسئولا» یعنى دنبال آنچه به آن علم ندارى مرو «تا نشنوى مگو شنیدم، تا نبینى مگو دیدم، تا ندانى مگو دانستم» که گوش و چشم و دل همه پرسیده مى شوند «از گوش مى پرسند چه شنیدى و براى چه شنیدى؟ از چشم چه دیدى و براى چه دیدى؟ از دل چه دانستى و براى چه دانستى؟» مفضل ابن یزید گفت: حضرت صادق علیه السلام فرمود: تو را از دو خصلت بازمى دارم که در آن دو مردان تباه شدند: یکى آنکه خدا را از روى نادرستى بپرستى، و دیگر اینکه از روى نادانى براى مردم فتوى داده حکمى بیان نمائى، و حضرت باقر علیه السلام فرمود: هر که ندانسته و بى رستگارى بین مردم فتوى دهد ملائکه ى رحمت و فرشتگان عذاب او را لعن نمایند و گناه عمل کننده ى به فتواى او بر او است، و زراره ابن اعین گفت: از حضرت باقر علیه السلام پرسیدم: حق خدا بر بندگان چیست؟ فرمود: اینکه بگویند آنچه مى دانند و بازایستند از آنچه نمى دانند).شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
در پناه بردن بحق از سختى ها و اخلاق سوء و کردارها ناپسند
«اَللَّهُمَّ إِنی أَعُوذُ بِک مِنْ هَیجَانِ الْحِرْصِ وَ سَوْرَةِ الْغَضَبِ وَ غَلَبَةِ الْحدِ وَ ضَعْفِ الصَّبْرِ وَ قِلَّةِ الْقَنَاعَةِ وَ شَکاسَةِ الْخُلْقِ وَ إِلْحَاحِ الشَّهْوَةِ وَ مَلَکةِ الْحَمِیةِ
وَ مُتَابَعَةِ الْهَوَى وَ مُخَالَفَةِ الْهُدَى وَ سِنَةِ الْغَفْلَةِ وَ تَعَاطِی الْکلْفَةِ وَ إِیثَارِ الْبَاطِلِ عَلَى الْحَقِّ
وَ الْإِصْرَارِ عَلَى الْمَأْثَمِ وَ اسْتِصْغَارِ الْمَعْصِیةِ وَ اسْتِکبَارِ الطَّاعَةِ
وَ مُبَاهَاةِ الْمُکثِرِینَ وَ الْإِزْرَاءِ بِالْمُقِلِّینَ وَ سُوءِ الْوِلاَیةِ لِمَنْ تَحْتَ أَیدِینَا وَ تَرْک الشُّکرِ لِمَنِ اصْطَنَعَ الْعَارِفَةَ عِنْدَنَا
أَوْ أَنْ نَعْضُدَ ظَالِماً أَوْ نَخْذُلَ مَلْهُوفاً أَوْ نَرُومَ مَا لَیسَ لَنَا بِحَقّ أَوْ نَقُولَ فِی الْعِلْمِ بِغَیرِ عِلْم»:
در شرح و تفسیر و تشریح و توضیح این دعا که از مهم ترین دعاهاى "صحیفه" حضرت زین العابدین((علیه السلام)) است، لازم نمى بینیم همچون دعاهاى قبل قطعه قطعه آن را نقل و سپس شرح دهم، عناوین مهم دعا را فهرستوار بازگو کرده، آنگاه هر کدام را به اندازه لازم توضیح مى دهم.
وجود مقدس حضرت سجاد((علیه السلام)) در این دعاى بسیار با عظمت به چهل و چهار مسأله که هر یک علّتى است براى هلاکت و نابودى انسان اشاره فرموده است:
۱ حرص ۲ - غضب ۳ حسد ۴ کم صبرى ۵ قلّت قناعت ۶ سوءخلق ۷ افراط در شهوت ۸ عصبیت بیجا ۹ پیروى از هوا ۱۰ مخالفت با هدایت ۱۱ خواب غفلت ۱۲ اقدام بر تکلّف ۱۳ انتخاب باطل بر حق ۱۴ مداومت بر گناه ۱۵ کوچک شمردن معصیت ۱۶ سختى و سنگینى در برابر طاعت ۱۷ به خود نازیدن ۱۸ خوار شمردن تهدیستان ۱۹ بدرفتارى با زیردستان ۲۰ ترک سپاس در برابر خوبى دیگران ۲۱ کمک به ستمگر ۲۲ خوارکردن ستمدیده ۲۳ طلب آنچه حق انسان نیست ۲۴ از روى نادانى سخن گفتن ۲۵ غشّ با مردم ۲۶ خودپسندى در عمل ۲۷ آرزوى دراز ۲۸ بدى باطل ۲۹ کوچکترین شمردن گناه صغیره ۳۰ تسلّط شیطان ۳۱ غنیمت ندانستن روزگار ۳۲ ستم پادشاه ۳۳ اسراف ۳۴ نیافتن روزى ۳۵ شماتت دشمنان ۳۶ نیاز به مثل خود ۳۷ زندگى در سختى ۳۸ مردن بدون زاد و توشه ۳۹ تأسف بزرگ ۴۰ مصیبت اعظم ۴۱ بدترین بدبختى ۴۲ بدى بازگشت ۴۳ محرومیت از پاداش ۴۴ افتادن در عِقاب و عذاب سخت قیامت.
بصیرت بر نفس:
خود شناختن و خود دیدن براى درک خویش و پى بردن به موقف و موقعیت خود به اینکه احوالات باطنى و خُلقیات روحى و نفسى انسان در چه مرتبه اى است، آیا آراسته به حسنات است یا آلوده به رذایل، بصیرت بر نفس و از اعظم عنایات الهى به انسان است.
مؤمن آل فرعون که یک سوره به نامش در قرآن مجید آمده، آسیه با کرامت همسر فرعون که آیاتى در عظمتش نازل شده، سَحَره زمان فرعون که آیات سوره طه دلالت بر بزرگوارى و شخصیت ایمانى آنان دارد، حرّ بن یزید ریاحى که چراغى فرا راه تائبان و پشیمان شده هاى از گناه است، بِشر حافى، فُضَیل عیاض که داستان حیات هر کدامشان داراى هوسها و عبرتها و پندهاست همه و همه محصول بصیرت بر نفس اند.
آنان با اندک توجهى که معلول توفیق حق، و بارقه الهى، و جرقّه ملکوتى است وضع خود را یافتند و ملاحظه کردند که اگر آن وضع ادامه یابد و اسیر آن حالات بمانند به هلاکت ابدى و عذاب سرمدى مى رسند، از این رو، دست از تمام حالات غلط و احوالات شیطانى باطن شستند و خود را از منجلاب شقاوت نجات داده، با کشتى بصیرت به دریاى رحمت وارد شده و با سیر معنوى و اخلاقى و عملى تا رسیدن به آغوش رضاى حق ره سپردند.
از مقام شامخ شاه ولایت، اکسیر حقیقت، قطب امامت، اصل درایت، ریشه کرامت، منبع فضیلت، تجلّى واقعیت، یعسوب دین، امام موحّدین، پیر عارفین، نور عاشقین، امیرالمؤمنین((علیه السلام)) روایت شده:
إنَّ للهِ تَعالى شَراباً لأِوْلیائِهِ إذا شَرِبُوا سَکرُوا، وَ إذا سَکرُوا طَرِبُوا، وَ إذا طَرِبُوا طابُوا، وَ إذا طابُوا ذابُوا، وَ إذا ذابُوا خَلَصُوا، وَ إذا خَلَصُوا طَلَبُوا، وَ إذا طَلَبُوا وَ جَدُوا، وَ إذا وَجَدُوا .َ صَلُوا اتَّصَلُوا، وَ إذا اتَّصلُوا لا فَرْقَ بَینَهُمْ بَینَ حَبیبِهِمْ:(۱)
همانا براى خدا شرابى است مخصوص اولیائش، چون بنوشند مست شوند، و چون مست شوند خوشحال شوند، چون خوشى یابند پاکیزه گردند، چون به پاکیزگى برسند ذوب شوند، چون ذوب شوند خالص گردند، مچون خالص شوند در مقام طلب برآیند، چون ذوب شوند خالص گردند، چون خالص وصل شوند، و چون وصل شوند بین آنان و حبیبشان فرق و جدایى نماند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "جامع الاسرار" ص۲۰۵، "نقدالنقود" ص۶۷۶، "کلمات مکنونه" فیض، ص۳۵.
این شراب آیا غیر از بصیرت که قرآن مجید آن را صفت انبیاء و اولیاء مى داند و با این صفت به تمام کمالات و مقام فناء فى الله رسیدند، چیزى هست؟
هست وادىّ طلب آغاز کار *** آن یکى وادى است بى حدّ و کنار
چون فرود آیى به وادىّ طلب *** پیشت آید هر زمانى صد تعب
صد بلا در هر نفس آنجا بُوَد *** طوطى گردون مگس آنجا بود
جدّ و جهد آنجات باید سالها *** زانکه آنجا قلب گردد حالها
مال آنجا بایدت انداختن *** ملک آنجا بایدت پرداختن
در میان خونت باید آمدن *** وز همه بیرونت باید آمدن
چون نماند هیچ معلومت به دست *** دل بیابد پاک کرد از هر چه هست
چون دل تو پاک گردد از صفات *** تافتن گیرد ز حضرت نور ذات
چون شود آن نور بر دل آشکار *** در دل تو یک نظر گردد هزار
گر شود در راه او آتش پدید *** ور شود صد وادى ناخوش پدید
خویش را از شوق او دیوانهوار *** بر سر آتش زند پروانهوار
سر طلب گردد ز مشتاقىّ خویش *** جرعه اى مى خواهد از ساقىّ خویش
جرعه اى زان باده گو نوشش کند *** هر دو عالم کل فراموشش کند
غرقه در دریا بماند خشک لب *** سرّ جان را مى کند از خود طلب
ما معمولا در حالتى هستیم که از خود به خارج مى نگریم، مثلا دیدگان ما در بدن ما قرار دارد، در زیر پیشانى ما، و با این دو چشم به خارج خود نگاه مى کنیم. همچنین حسّ لامسه اى که در بدن ما هست به وسیله این حس، خارج بدن خود را، یعنى آنچه بیرون از ما هست، لمس مى کنیم.
راست است که با چشمها دست و پاى خود را نیز مى بینیم و با این دست آن دست را لمس مى کنیم، به اعضاى تن خودمان هم مى نگریم و با دست لمس مى کنیم، امّا غالباً چنین است که با این حواسّى که داریم به اشیاء خارج از خود مى نگریم، حکم چراغى را داریم که نورش پرتو مى افکند به محیط و پیرامونش، همچنین با قوه خیال و با قوّه و هم و با قوّه عاقله که اینها هر کدام مرتبه اى از ادراکات باطنى ما هستند، با این قواى ادراکیه هم غالباً به خارج از خود مى نگریم و آنچه را که بیرون از ما هست به آسانى هم مى توانیم مورد نظر و ادراک قرار بدهیم.
مثلا ما آدمها به آدمهاى دیگر به خوبى نظر مى کنیم و در مورد آنها نیکو دقت مى کنیم، گفتار پسند و ناپسند آنها را، رفتار نیک و بد آنها را خوب از یکدیگر باز مى شناسیم. در مواقعى که با گرمى و شیرینى گرد هم مى نشینیم و به غیبت هم مى پردازیم ببینید که با چه باریک بینى تمام خوبیها و بدیهاى اشخاص را از هم جدا مى کنیم.
با این دقت و روشنى که ما مى توانیم به اشیاء خارج از خود بنگریم متأسفانه به خودمان با همین دقت نمى نگریم. وجود ما از براى ما حکم سنگر را دارد و ما مانند سربازى هستیم که در سنگر نشسته و از سوراخ آن مواظبت بیرون مى باشیم. اگر ما بتوانیم به توفیق حضرت حق و با توجه و فکر و اندیشه در عواقب امور، از خود خارج گردیم و از خارج وجود خودمان به خودمان بنگریم آنچنانکه دیگران به ما مى نگرند، در آن صورت خود ما خواهیم توانست از براى خود معلم و مربّى نیکویى باشیم، و جدّاً لازم و واجب است که ما این پایه برسیم، که این قدم اول بصیرت است.
در دستورات حکیمانه آمده: طبیب خود باش. یعنى تو مریضى، عنایت کن که طبیب خودت باشى، به امراض و دردهاى خود هم واقف باش و درصدد علاج آن امراض و مداواى آن دردها باش، که بى خبران از خود در ورطه هلاکت و نابودى هستند. خود را فهمیدن و به عیب خود واقف شدن، خیرى است که حضرت ربّ العزّه به انسان عنایت مى فرماید.
عَنِ الصّادِقِ((علیه السلام)): إذا أرادَاللهُ بِعَبْد خَیراً، زَهَّدَهُ فِى الدُّنْیا، وَفَقَّهُ فِى الدّینِ، وَ بَصَّرَهُ عُیوبَها، وَ مَنْ اُتیهُنَّ فَقَدْ اُتِىَ خَیرَ الدُّنْیا وَ الآْخِرَةِ:(۱)
از امام صادق((علیه السلام)) روایت شده: چون خداوند خیرى را به بنده اش اراده کند، او را زهد در دنیا، فهم در دین و بصیرت به عیوب نفس عنایت کند، و هر کس این حقایق به او مرحمت شود، خیر دنیا و آخرت به او رسیده.
عَنْ رَسُولِ اللهِ((صلى الله علیه وآله)): إذا أرادَ اللهُ بِعَبْد خَیراً فَتَحَ لَهُ قُفْلَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ فیهِ الْیقینَ وَ الصِّدْقَ، وَ جَعَلَ قَلْبَهُ واعیاً لِما سَلَک فیهِ، وَ جَعَلَ قَلْبَهُ سَلیماً، وَ لِسانَهُ صادِقاً، وَ خلیقَتَهُ مُسْتَقیمَةً، وَ جَعَلَ اُذُنَهُ سَمیعَةً وَعَینَهُ بَصیرَةً:(۲)
از رسول با کرامت اسلام((صلى الله علیه وآله)) روایت شده: چون خداوند خیرى را براى بنده اى اراده کند، قفل قلبش را مى گشاید و در آن یقین و صدق قرار مى دهد، و دل او را فراگیر آنچه بدان راه مى یابد قرار مى دهد، و دلش را از حالات شیطانى، سالم، و زبانش را به صدق، و اخلاقش را به مستقیم بودن آراسته مى کند، و نیز گوشش را شنوا و دیده اش را منوّر به نور بصیرت مى فرماید.
عَنْ رَسُولِ اللهِ((صلى الله علیه وآله)): إذا أراداللهُ بِأهْلِ الْبَیتِ خَیراً، فَقَّهَهُمْ فِى الدّینِ، وَ وَقَّرَ صَغیرُهُمْ کبیرَهُمْ، وَ رَزَقَهُمُ الرِّفْقَ فى مَعْیشَتِهِمْ وَالْقَصْدَ فى نَفَقاتِهِمْ، وَ بَصَّرَهُمْ عُیوبَهُمْ فَیتُوبُوا مِنها، وَ إذا أرادَ بِهِمْ غَیرَ ذلِک تَرَکهُمْ هَمَلا:(۳)
از رسول عزیز اسلام((صلى الله علیه وآله)) آمده: چون خداوند به خانواده اى اراده خیر فرماید، آنان را دین شناس مى کند، و کوچکترهاشان را حس احترام به بزرگتر عنایت مى فرماید، در امر معیشت و زندگى رفق و مداراشان مى دهد، و آنان را در مسأله دخل و خرج در خط میانه روى مى اندازد، و عیوبشان را به آنان مى نمایاند تا درون و برون را از آن شستشو دهند. و چون نظر لطف و مرحمت به آنان نداشته باشد مهمل و بى قید آنان را رها مى کند تا به هر بدبختى که مى خواهند دچار شوند.
اى ز یزدان بى خبر در این جهان *** چند گردى گِرد این شیطانیان
بگذر از شیطان نفس شوم خویش *** ب رتو چون کژدم زند اینجاى نیش
نفس شومت میل زیبایى کند *** همچو خیزان زیب و رعنایى کند
نفس شوم خویشتن گردن بزن *** پیش از آن کت خون بریزد برّه زن
ترک سوداى خیال خام گیر *** در خرابات جهان این جام گیر
این چنین سودا برون کن از دلت *** تا شود عقبى در اینجا حاصلت
حاصل دنیا نماید بعد تو *** میوه اش اینجا ندارد رنگ و بو
بدون شک وقتى انسان با توفیق حضرت محبوب عیوبش را شناخت، علاجش آسان است. ولى وقتى وجود ما داراى عیب باشد و ما آن را نبینیم البته علاجش امکان پذیر نیست. با کمال تأسف اکثر مردم به عیوب خود جاهلند و بر اثر این جهل است که براى خود و دیگران مشکلات فراوان به وجود مى آورند. از پى این جهل است که حضرت عیسى آن بزرگ مرد الهى فرمود: "خاشاک را در چشم دیگران مى بینند و شاخه را در چشم خود نمى بینند".
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "بحار"ج۷۳، ص۵۵.
۲. "میزان الحکمة" ج۳، ص۲۰۹.
۳. "میزان الحکمة" ج۳، ص۲۱۱.
علت عقب افتادگى فرد و خانواده و جامعه همین است و بس. کفر عیب است، شرک عیب است، نفاق و بد دلى، کینه و عجب، کبر و حسد، و حرص و منیت و...همه و همه عیب است. اگر انسان این عیوب را در خود بفهمد و ضرر دنیایى و آخرتى این صفات ناپسند را واقف شود، البته درصدد علاج و مداواى این امراض برمى آید.
اهل بصیرت، مریدان بینش، عاشقان حقیقت، چون به عیوب خود بنگرند، قدم در میدان مبارزه و جهاد با رذائل گذاشته و تمام تلاش و سعى خود را در این مى گذارند که هدف بعثت انبیا که تزکیه نفوس بوده و به خصوص هدف بعثت رسول با کرامت اسلام را که رساندن آدمى به مکارم و حسنات اخلاقى بوده، در وجود خویش تحقّق دهند.
اینان با تمام وجود در درجه اول خود را مدیون حضرت حق و در مرحله بعد خویش را مدیون انبیا و مخصوصاً رسول اسلام و ائمه طاهرین((علیهم السلام)) مى دانند و اداى دَین را در این مى بینند که علاوه بر ایمان و عمل، آراسته به واقعیات اخلاقى شوند.
قالَ رَسُولُ اللهِ((صلى الله علیه وآله)): إنَّما بُعِثْتُ لاُِتَمِّمَ مَکارِمَ الأْخْلاقِ:(۱)
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) فرمود: این است و جز این نیست که من براى اتمام مکارم اخلاق، از جانب خدا برانگیخته شده ام.
وَ قالَ((صلى الله علیه وآله)): إنَّما بُعِثْتُ لاُتَمِّمَ حُسْنَ الأْخْلاقِ:(۲)
و نیز آنحضرت فرمود: همانا من براى اتمام حسن اخلاق، مبعوث به رسالت شده ام.
وجود مبارک حضرت مولا، على((علیه السلام)) مى فرماید:
عَلَیکمْ بِمَکارِمِ الأْخْلاقِ فَإنَّها رِقْعَةٌ، إیاکمْ وَ الأْخْلاقَ الدَّنِیةَ فَإنَّها تَضَعُ الشَّریفَ، وَ تَهْدِمُ الْمَجْدَ:(۳)
بر شما باد به مکارم اخلاق، که آن رفعت و بزرگى است، و از اخلاق پست بپرهیزید که بلند مرتبه را پست، و مجد و بزرگى را مندهم مى کند.
حُسن خلق:
مسأله با عظمت حسن خلق بر اساس روایات وارده در کتب معتبره از جمله اصول شریف "کافى" از زمان بعثت اولین پیامبر که به فرموده امام ششم حضرت آدم((علیه السلام)) است، جهت ارزش یافتن انسان مورد توجه حضرت ربّ العزّه بوده و به آدم ابوالبشر سفارش و وصیت شده است.
بدون زدودن آلودگیهاى اخلاقى و به عبارت دیگر: پیراستن نفس و روى آوردن به جانب حسنات و به تعبیر دیگر: آراستن نفس، تحقّق حسن خلق امکان پذیر نیست. براى ایجاد حسن خلق، شناخت رذائل و فضائل، قدم اوّل: و کوشش به خرج دادن و ریاضت کشیدن براى پاک شدن نفس از رذائل و آراسته شدن درون به حسنات، قدم دوم، و حفظ حقایق متحقّق در نفس با توجه دائم، قدم سوم و آخر است.
بدون حسن خلق مشکلات فردى و خانوادگى و اجتماعى قابل حل نیست. مؤمن بد اخلاق در پیشگاه حضرت حق موجودى بى ارزش، و مؤمن خوش اخلاق از بهترین عباد خداست. ایمان انسان، با حسن خلق قابل تقویت است و در مقابل، ایمان مؤمن از طرف سوء خلق در معرض خطر و نابودى است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "میزان الحکمة" ج۳، ص۱۴۹.
۲. "میزان الحکمة" ج۳، ص۱۴۹.
۳. "بحار" ج۷۸، ص۵۳.
عَنْ رَسُولِ اللهِ((صلى الله علیه وآله)): لَمّا خَلَقَ اللهُ تَعالى الإْیمانَ قالَ: اللّهُمَّ قَوِّتى، فَقَوّاهُ بِحُسْنَ الْخُلْقِ وَ السَّخاءِ. وَ لَمّا خَلَقَ اللهُ الُْفْرَ قالَ: اللّهُمَّ قَوِّتى، فَقَوّاهُ بِالْبُخْلِ وَ سُوءِ الْخُلْقِ:(۱)
از رسول خدا روایت شده: چون ایمان به لباس هستى درآمد به حضرت حق عرضه داشت: مرا نیرو بده، او را به حسن خلق و سخاوت نیرو بخشید. و چون کفر ظهور کرد عرضه داشت: مرا تقویت کن، خداوند او را به بخل و سوء خلق نیرو داد.
قالَ رَسُولُ اللهِ((صلى الله علیه وآله)): الإْسْلامُ حُسْنُ الْخُلْقِ:(۲)
رسول با کرامت اسلام فرمود: اسلام حسن خلق است.
راستى حسن خلق چه ارزش سنگین و والایى دارد که صدرنشین مُلک و ملکوت، اسلام را به حسن خلق معنا فرموده است! آرى حسنات اخلاقى ریشه در صفات و اسماء حضرت محبوب دارد، ورنه اسلام بدین صورت معنى نمى شد.
اى خوشا آنان که با عشق رُخَش پرداختند *** مهر غیر وى ز دل یکسر برون انداختند
در حریم دل به غیر از یار، کس نگذاشتند *** تیغِ رد بر تارک اغیار، محکم آختند
آتشى در سینه ها از عشق وى افروختند *** رایت عشق رخش بر عالمى افراختند
در قمار عشق، جان و مال و عزّ و جاه خویش *** در ره سوداى جانان جملگى درباختند
پاک از هر غلّ و غش همچون زر خالص شدند *** زانکه اندر بوته عشق رُخش بگداختند
فارغ از افسانه هاى اهل کیش و دین شدند *** مذهبى جز عشق جانان در جهان نشناختند
از یکى جولان به عرش از فرش بنمودند جاى *** چون براق عشق در معراج قربش تاختند
عاقبت دیدند در خود طلعت جانان خویش *** آینه جان از غبار غیر چون پرداختند
دردشان درمان شد آخر از دواى وصل دوست *** چونکه عمرى لامعا با درد هجرش ساختند
حسن خلق را چه منزلت عظیمى است که حضرت مجتبى((علیه السلام)) در روایتى بى نظیر آن را بهترین بهترها دانسته اند.
أبُوالحَسنِ عَلىُّ بنُ عبدِ اللهِ الأْسْوارىُّ، عن أحْمَدَ بن محمَّدِ بنِ قَیس، عن عبدِالعزیزِ بنِ علىٍّ السَّرَخسىِّ، عن أحمدَ بنِ عِمْرانَ البغدادىّ، قال: حَدَّثَنا أبوالحسنِ قال: حَدَّثنا أبوالحسن، قال: حَدَّثنا
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "میزان الحکمة" ج۳، ص۱۳۷.
۲. "میزان الحکمة" ج۳، ص۱۳۷.
أبوالحسنِ قال: حَدَّثنا الحنُ، عنِ الْحنِ، عنِ الْحنِ: إنَّ أحْسَنَ الْحنِ، الْخُلْقُ الْحنُ:(۱)
راویان روایت از ابوالحسن، و او از ابوالحسن، و او نیز از ابوالحسن، از حسن، از حسن، از حسن روایت کرده اند که بهترینِ بهترها خُلق حسن است.
ابوالحسن اول در روایت محمّد بن عبدالرحیم شوشترى، و ابوالحسن دوم علىّ بن احمد بصرى تمّار، و ابوالحسن سوم علىّ بن محمّد واقدى است. امّا حسن اول حسن بن عرفة العبدى، و حسن دوم حسن بن ابى الحسن بصرى، و حسن سوّم، وجود مقدس حضرت مجتبى علیه آلاف و التحیة و الثناء است.
ارزش حسن اخلاق به حدّى است که وجود مقدس حضرت باقر((علیه السلام)) ایمان کاملتر را شعاع اخلاق نیکوتر دانسته.
إنَّ أکمَلَ الْمُؤْمِنینَ إیماناً أحْسَنُهُمْ خُلْقاً:(۲)
گفته شده: تحقق حسن خلق محصول میانه روى بر علیه افراط و تفریط در قوه شهوت و غضب است، و ظهور این معنى در معاشرت نیکو با مردم و محبت با آنان، وصِله و صدق و لطف و نیکوکارى، حسن مصابحت و زندگى پاک و رعایت حقوق خلق خدا و مواسات و مساوات، و نرمخویى و حلم و صبر و تحمّل رنج مردم و مهربانى با ایشان است.
در سفارشات حضرت ختمى مرتبت است که:
خالِقِ النّاسَ بِخُلْق حن.(۳)
با حسن خلق با مردم معاشرت داشته باش.
اهمیت حسن خلق در پیشگاه حضرت احدیت به اندازه اى است که حضرت سجّاد((علیه السلام)) از رسول الهى روایت مى کند که در میزان شخص در قیامت عملى برتر از حسن خلق نیست.
قالَ رَسُولُ اللهِ((صلى الله علیه وآله)): ما یوضَعُ فى میزانِ امْرِء یوْمَ الْقِیامَةِ أفْضَلُ مِنْ حُسْنِ الْخُلْقِ:(۴)
عَنْ أبى عَبْدِاللهِ((علیه السلام)) قالَ: أرْبَعٌ مَنْ کنَّ فیهِ کمُلَ إیمانُهُ، وَ إنْ کانَ مِنْ قَرْنِهِ إلى قَدَمِهِ ذُنُوباً لَمْ ینْقُصْهُ ذلِک، قالَ: وَ هُوَ الصِّدْقُ، وَ أداءُ الأْمانَةِ، وَ الحَیاءُ وَ حُسْنُ الْخُلْقِ:(۵)
امام صادق((علیه السلام)) فرمودند: چهار واقعیت است در هر کس باشد ایمانش کامل مى شود، و اگر از سر تا قدمش را گناه گرفته باشد کاهشى در آن پدید نمى آورد: راستى، اداء امانت، حیاء و حسن خلق.
آرى تحقق این چهار حقیقت در مرحله اى مانع از بسیارى از گناهان در آینده، و باعث آمرزش گناهان گذشته و زمینه ساز توفیق توبه براى انسان است.
روزه آن هم در ایام تابستان عملى بس مشکل و داراى اجرى فوق العاده است، به اندازه اى که در روایات معتبره آمده است که خداوند فرموده: "روزه از من است و من به آن جزا مى دهم".
شب زنده دارى آنهم با خستگى از کار روزانه کارى مشقّت و عملى سخت است، به همین خاطر ثواب شب زنده داران ثوابى سنگین و اجرى غیر قابل تصور است، تا جایى که از حضرت حق در بسیارى از کتب روائى و عرفانى نقل شده:
أعْدَدْتُ لِعِبادِىَ الصّالِحینَ مالا عَینٌ رَأَتْ، وَ لا اُذُنٌ سَمِعَتْ، وَ لا خَطَرَ عَلى قَلْبِ بَشَر:
براى بندگان شایسته ام چیزى فراهم کرده ام که نه چشمى دیده و نه گوشى شنیده و نه بر قلب انسانى خطور کرده.
در عین آنهمه ثواب براى روزه دار، آنهم روزه دار شب زنده دار، در روایات بسیار مهم مى بینیم که از قول رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) روایت شده که اجر دارنده حسن خلق همچون روزه دار شب زنده دار است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "بحار" ج۷۱، ص۳۸۷، به نقل از "خصال" صدوق ج۱، ص۱۷.
۲. "کافى" ج۲، ص۹۹.
۳. "بحار" ج۷۱، ص۳۷۴.
۴. "کافى"ج۲، ص۹۹.
۵. "کافى"ج۲، ص۹۹.
إنَّ صاحِبَ الْخُلْقِ الْحسنِ لَهُ مِثْلُ أجْرِ الصّائِمِ الْقائِمِ.(۱)
مسأله تقوا، یعنى حسن معامله با حضرت ربّ العزّه، و حسن خلق یعنى حسن معامله با مردم، به اندازه اى پر ارزش است که رسول خدا فرموده اند: بیشتر چیزى که امّتم بدآنهاوارد بهشت مى شوند تقوا و حسن خلق است.
أکثَرُ ماتَلِجُ بِهِ اُمَّتِى الْجَنَّةَ: تَقْوَى اللهِ، وَ حُسْنُ الْخُلْقِ:(۲)
حسن خلق مى خوشگوار خمخانه عالم لاهوت و جهان ملکوت است که به هر کس بچشانند، آلودگیهایش علاج و به حقایق معنوى آراسته مى گردد.
بده ساقیا مى ز صهباى دوست *** که از دل برد جز تمنّاى دوست
به گوشم سروش آرد این خوش پیام *** که آیین عشق است دین والسلام
ره مصطفى رو که راه وفاست *** على رهبر عشق و مقصد خداست
به درگاه خوبان نیاز آورید *** دل خود برِ دلنواز آورید
به دل نقش سازید الله را *** به جان معنى قُل هو الله را
ز سرّ ازل دل به امید و بیم *** سپارید کآنجا شود دل مقیم
بیا ساقى اى آسمان خاک تو *** دو عالم خُمار مى تاک تو
به مستى مرا کن فراموش خود *** برون آرم از دانش و هوش خود
که مستانه در پیچم این دامگاه *** زنم خیمه گه بر سر کوى شاه
گه از دل کشم ناله اشتیاق *** گهى گریم از وصل و گاه از فراق
کهن دام گردون ز هم بگسلم *** به جایى نشینم که خواهد دلم
حرارت معنوى حسن خلق به اندازه اى است که حضرت صادق((علیه السلام)) فرموده: حسن خلق گناه وجود در پرونده انسان را چنانکه آقتاب یخ را آب مى کند، آب مى نماید:
إنَّ الخُلْقَ الْحسنَ یمیثُ الْخَطیئَةَ کما تَمیثُ الشَّمْسُ الْجَلیدَ.(۳)
فضیلت حسن خلق در ملأ اعلى به اندازه اى است که حضرت صادق((علیه السلام)) فرموده: "خداوند به صاحب خلق اجرى که عنایت مى فرماید همانند اجرى است که به رزمنده در راه خدا مرحمت مى شود، آنهم رزمنده اى که شب و روز در رزم با دشمن باشد". و این معنى بعید نیست، زیرا دارنده حسن خلق بر اثر جهاد با نفس که جهاد اکبر است موفّق به تحصیل حسن خلق شده است:
عَنْ أبى عَبْدِاللهِ((علیه السلام)) قالَ: إنَّ اللهَ تَبارَک وَ تَعالى لَیعْطِى الْعَبْدَ مِنَ الثَّوابِ عَلى حُسْنِ الْخُلْقِ کما یعْطِى الْمُجاهِدَ فى سَبیلِ اللهِ یغْدُو عَلَیهِ وَ یرُوحُ.(۴)
ارزش و عظمت حسن خلق به اندازه اى است که کمى عبادت رادر پرونده قیامت مى تواند جبران کند. این معنى را وجود مقدس رسول با کرامت اسلام اعلام فرموده است".
إنَّ الْعَبْدَ لَیبْلُغُ بِحُسْنِ خُلْقِهِ عَظیمَ دَرَجاتِ الآْخِرَةِ وَ شَرَفَ الْمَنازِلِ وَ إنَّهُ لَضَعیفُ الْعِبادَةِ:(۵)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "بحار"ج۷۱، ص۳۷۵.
۲. "بحار"ج۷۱، ص۳۷۵.
۳. "کافى"ج۲، ص۱۰۰.
۴. "کافى"ج۲، ص۱۰۱.
۵. "میزان الحکمة" ج۳، ص۱۳۹.
عبد با حسن خلقش به درجات بزرگ آخرت و منازل شریفه اش مى رسد، در صورتى که از نظر عبادت ضعیف بوده است.
عاقبت حسن خلق بهشت، و نتیجه سوء خلق جهنّم است. این واقعیتى است که حضرت رضا((علیه السلام)) از پدرانش از رسول خدا روایت کرده است.
عَنِ النَّبِىِّ((صلى الله علیه وآله)) قالَ: عَلَیکمْ بِحُسْنَ الْخُلْقِ، فَإنَّ حُسْنَ الْخُلْقِ فِى الْجَنَّةِ لامَحالَةَ. وَ اِیاکمْ وَ سُوءَ الْخُلْقِ فِى النّارِ لامَحالَةَ.(۱)
مردم مؤمن به طور غالب در قنوت نمازهاى خود آیه شریفه:
رَبَّنا آتِنا فِى الدُّنْیا حسنَةً وَ فِى الآْخِرَةِ حسنَةً،(۲)
را مى خوانند، امام صادق((علیه السلام)) که قلبش مراکز اسرار و منبع علوم الهى است در توضیح این آیه مى فرماید: "حسنه آخرت رضوان الله و بهشت، و حسنه دنیا وسعت در رزق و معاش و حسن خلق است".(۳)
امام صادق((علیه السلام)) مى فرماید: اسیرانى را خدمت رسول خدا آوردند، آن بزرگوار به قتل همه آنان جز یک نفر فرمان داد. آن یک نفر به حضرت عرضه داشت: پدر و مادرم فدایت، چه شد که دستور آزادى ما دادى؟ حضرت فرمودند: جبرئیل به من خبر داد که پنج خصلت در تو هست که خداوند مهربان و رسولش آنها را دوست مى دارند: غیرت شدید نسبت به ناموست، سخاوت، حسن خلق، راستى در گفتار، شجاعت.
اسیر چون این واقعیات را شنید مسلمان شد مسلمانى نیکو، و سپس در جنگ سختى همراه با رسول الهى شرکت کرد تا جایى که به مقام با عظمت شهادت رسید.(۴)
ملاحظه کنید حسن خلق، اسیرى را از اسارت نجات داد و او را از منطقه کفر به عرصه گاه ایمان کشید و عاقبت او را به فیض عظماى شهادت نائل کرد.
رسول با عظمت اسلام در روایتى حسن خلق را نصف دین شمرده است:
اَلْخُلْقُ الْحسنة نِصْفُ الدّینِ.(۵)
امیرالمؤمنین((علیه السلام)) حسن خلق را بهترین رفیق انسان شمرده است:
حُسْنُ الْخُلْقِ خَیرُ قَرین.(۶)
رسول مکرّم اسلام((صلى الله علیه وآله)) نزدیکترین مردم را به خودش در قیامت کسانى مى داند که داراى اخلاق بهتر، و به اهل و عیال از همه نیکوکارترند. و این معنى بعید نیست، زیرا دارنده حسن خلق و نیکورفتار به اهل و عیال همرنگ پیامبر است و طبق قاعده جذبو انجذاب باید چنین مردمى در قیامت از مردم دیگر به پیامبر با کرامت نزدیکتر باشند:
أقْرَبُکمْ مِنّى مَجْلِساً یوْمَ الْقِیامَةِ أحْسَنُکمْ خُلْقاً وَ خَیرُکمْ لأِهْلِهِ.(۷)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "بحار"ج۷۱، ص۳۸۳.
۲. بقره، ۲۰۱.
۳. "بحار" ج۷۱، ص۳۸۳.
۴. "امالى" صدوق، ص۱۶۳. "بحار" ج۷۱، ص۳۸۵.
۵. "خصال" ج۱، ص۱۷.
۶. "بحار" ج۷۱، ص۳۸۷.
۷. "بحار" ج۷۱، ص۳۸۷.
طیبات آید به سوى طیبین *** مر خبیثین را خبیثات است هین
تلخ با تلخان یقین ملحق شوند *** کى دم باطل قرن حق شوند
طیبات از بهر که؟ للطیبین *** خوب، خوبى را کند جذب از یقین
در جهان هر چیز چیزى را کشد *** کفر کافر را و مرشد را رَشَد
کهر با هم هست و مغناطیس هست *** تا تو آهن یا کهى آیى به شست
برد مغناطیس ار تو آهنى *** ور کهى بر کهربا هم مى تنى
آن یکى چون نیست با اغیار، یار *** لاجرم شد پهلوى فجّار، جار
جان هامان جاذب قطبى شده *** جان موسى طالب سبطى شده
معده خرکه کشد دراجتذاب *** معده آدم جذوب گندم آب
آدمى را شیر از سینه رسد *** شیر خر از نیم زیرینه بود
قسم باطل باطلان را مى کشد *** باقیان را مى کشد اهل رَشَد
مه فشاند نور و سگ عوعو کند *** هر کسى بر طینت خود مى تَنَد
ناریان مرناریان را جاذبند *** نوریان مرنوریان را طالبند
از حضرت صادق((علیه السلام)) سؤال شد: حدّ حسن خلق چیست؟ حضرت فرمود: نرمخویى، پاکیزگى در کلام، و برخورد با برادر مسلمان با خوشرویى:
قالَ: قُلْتُ لأِبى عَبْدِاللهِ((علیه السلام)): ماحَدُّ حُسْنِ الْخُلْقِ، قالَ: تُلینُ جانِبَک، وَ تُطیبُ کلامَک، وَ تَلْقى أخاک بِبِشْر حسن.(۱)
در خبرى از رسول الهى آمده که به ابوذر فرمودند:عقلى چون تدبیر در امور، و وَرَعى چون خوددارى از محرّمات، و حبى همچون حسن خلق نیست:
یا أباذَرٍّ، لا عَقْلَ کالتَّدْبیرِ، وَ لا وَرَعَ کالْکفِّ، وَ لا حبَ کحُسْنِ الْخُلْقِ:(۲)
امام چهارم((علیه السلام)) مى فرماید: سه نفر از بت پرستان همقم شدند که رسول خدا رابه قتل برسانند، امیرالمؤمنین((علیه السلام)) به تنهایى به سوى هر سه شتافت، یکى از آنها را کشت و دو نفر دیگر را به حضور پیامبر عزیز اسلام آورد.
حضرت فرمودند: على جان یکى از این دو نفر را نزدیک بیاور. على((علیه السلام)) یکى از آن دو را پیش پیامبر برد. ضحرت فرمود: به وحدانیت حق و رسالت من شهادت بده. آن پست فطرت احمق گفت: کشیدن سنگینى کوه ابوقبیس براى من خوشتر از اقرار به وحدانیت خدا و رسالت توست! رسول خدا فرمودند: او را از من دور کنید و گردن بزنید.
سپس فرمود: آن دیگرى را بیاور. او را آوردند، فرمود: به وحدانیت خداى تعالى و رسالت من اقرار کن. گفت: مرا هم به دوستم ملحق نما. حضرت فرمان قتل او را دادند. على((علیه السلام)) جهت کشتن او برخاست که امین وحى به رسول الهى نازل شد، عرضه داشت: خدایت سلام مى رساند و مى فرماید او را نکش، زیرا داراى حسن خلق و صفت سخاوت در قوم و قبیله اش مى باشد.
حضرت صدا زدند: یا على از کشتن او دست نگه دار که فرستاده حق جبرئیل امین از حسن خلق و سخاوت او به من خبر داده و گفته به خاطر این دو صفت از قتل او درگذر. مشرک در زیر شمشیر مولا به رسول خدا عرضه داشت: جدّاً فرستاده خدایت چنین گفت؟ حضرت فرمود: آرى. گفت: همین طور است، به خدا قسم با بودن برادرى از همنوعم خود را هرگز مالک درهمى ندانستم، و در جنگ به هیچ عنوان روترش نکردم، اکنون به وحدانیت حضرت محبوب اقرار کرده و به رسالت تو شهادت مى دهم.
پیامبر اکرم((صلى الله علیه وآله)) رو به اصحاب کردند و فرمودند: این مرد از کسانى است که حسن خلق و سخاوتش وى را به جنّات نعیم کشید.(۳)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "بحار" ج۷۱، ص۳۸۹.
۲. "بحار" ج۷۱، ص۳۸۹.
۳. "مالى" صدوق، ص۶۵.
با غم عشق تو دل کیست که محرم باشد *** با لب لعل تو جان کیست که همدم باشد
هر که را دوست سوداى تو شد دامنگیر *** فارغ از محنت و آسوده دل از غم باشد
نسبت روى تو چندان نتوان کرد به ماه *** که به حسن از رخ زیباى تو پر کم باشد
خنک آن جان که شد از آتش سوداى تو گرم *** خرّم آن دل که به غم هاى تو خرّم باشد
گر دمى دست دهد روى تو دیدن ما را *** حاصل از عمر گرانمایه همان دم باشد
مفلس کوى مغان را به خرابات غمش *** دولت جام به از مملکت جم باشد
گر به بوسیدن پایت برست دست کمال *** او بدین پایه به عشّاق مقدّم باشد
مردى به محضر رسول خدا آمد و عرضه داشت: اى رسول خدا، دین چیست؟ فرمود: حسن خلق. از دست راست آمد و پرسید: دین چیست؟ فرمود: حسن خلق. از دست چپ آمد و پرسید: دین چیست؟ فرمود: حسن خلق. از پشت سرآمد و پرسید: دین چیست؟ فرمود: مگر دین را نفهمیدى؟ دین این است که خشمگین نشوى.(۱)
روایت بسیار مهمّى به مضمون زیر از حضرت ختمى مرتبت رسیده:
حُسْنُ الْخُلْقِ شَجَرَةٌ فِى النّارِ وَ صاحِبُهُ مُتَعَلِّقٌ بِغُصْنِها یحْذِبُهُ إلَیها:(۲)
حسن خلق درختى است در بهشت که دارنده آن به شاخه آن درخت وصل است و آن شاخه وى را به بهشت مى برد. و بدخلقى درختى است در جهنّم، که دارنده آن به شاخه آن درخت وصل است و آن شاخه وى را به جهنّم مى کشد.
کسى که از محرّمات مالى و بدنى و حقوقى بپرهیزد و در طلب حلال بکوشد و بر اهل و عیال خود در زندگى وسعت دهد داراى حسن خلق است. این معانى از حضرت مولى الموحدین على((علیه السلام)) روایت شده:
حُسْنُ الْخُلْقِ فى ثَلاث: اجْتِنابُ الْمَحارِمِ، وَ طَلَبُ الْحَلالِ وَ التَّوَسُّعُ عَلَى الْعِیالِ.(۳)
قناعت سرمایه اى بس سنگین، و حسن خلق نعمتى بس قابل توجه است. این حقیقت از امام عارفان حضرت على((علیه السلام)) نقل شده:
کفى بِالْقِناعَةَِ مُلْکاً، وَ بِحُسْنِ الْخُلْقِ نَعیماً.(۴)
امیرالمؤمنین((علیه السلام)) حسن خلق را رأس هر خوبى به حساب آورده:
حُسْنُ الْخُلْقِ رَأْسُ کلِّ بِرٍّ.(۵)
زندگى داراى تلخى و شیرینى است، تلخى زندگى به حادثه و مصیبت نیست، و شیرینى زندگى به شهوت و مالدارى نمى باشد. معارف الهیه شیرینى حیات را در حسن خلق، و تلخى آن را در بد خلقى مى داند. از امام صادق((علیه السلام)) رواست شده:
لا عَیشَ أهْنَأُ مِنْ حُسْنِ الْخُلْقِ.(۶)
روایت بسیار مهمّى در مسأله حسن خلق به مضمون زیر در کتب روائى وارد شده است:
عَنِ النَّبِىِّ((صلى الله علیه وآله)) إنَّهُ قالَ لأِمیرالْمُؤْمِنینَ((علیه السلام)): ألا اُخْبِرُک بِأشْبَهِکمْ بى خُلْقاً؟ قالَ: بَلى یا رَسُولَ اللهِ قالَ: أحْسَنُکمْ خُلْقاً أعْظَمُکمْ حِلْماً، وَ أبرُّکمْ بِقَرابَتِهِ، وَ أشَدُّکمْ مِنْ نَفْسِهِ إنْصافاً:(۷)
رسول خدا به امیرالمؤمنین فرمود: تو را به شبیه ترین شما به من از نظر اخلاق خبر ندهم؟ عرض کرد: چرا، یا رسول الله. فرمود: خوش خلق ترین شما بردبارترین شما، و نیکوکارترینتان به اقوام، و با نصادف ترینتان از جانب خود نسبت به مردم است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "بحار" ج۷۱، ص۳۹۳.
۲. "مصباح الشریعة" ص۴۰.
۳. "بحار" ج۷۱، ص۳۹۴.
۴. "میزان الحکمة" ج۳، ص۱۳۸.
۵. "میزان الحکمة" ج۳، ص۱۳۸.
۶. "بحار" ج۷۱، ص۳۸۹.
۷. "میزان الحکمة" ج۳، ص۱۴۲.
از پا فتاده را به کرم دستگیر باش *** در سرزمین نیکى و پاکى امیر باش
یا دست در نبرد مزن یا مکن فرار *** دشمن اگر چو شیر بود شیرگیر باش
پا در گل از چه روى به نیزار مانده اى *** گرناى هفت بندنگشتى حصیر باش
نعمت به سفره دارى نصرت به کار خویش *** با ایندو بهر جامعه نِعْمَ النصیر باش
شکرانه اى که رنج فقیرى ندیده اى *** هان اى غنى به فکر گروهى فقیر باش
تا قدرت جوانیت از کف نرفته است *** پشت و پناه عاجز و مسکین و پیر باش
طفل صغیر چشم به لطف تو دوخته است *** یار یتیم و یاور طفل صغیر باش
در بوستان فیض چو بوى بهار شو *** در آسمان جود چو مهر منیر باش
احسان به بیکسان کن و منّت به کس منه *** در کار خیر بى نظر و بى نظیر باش
حالت به کلبه هاى فقیران تیره روز *** چون مهر نور بیفکن و روشن ضمیر باش
امیرالمؤمنین((علیه السلام)) به تمام مردم براى آراسته شدن به حسن خلق فرمان واجب مى دهد. اطاعت از حضرت مولا بر اساس آیات قرآن مجید و تأکیدات بیست و سه ساله پیامبر اکرم((صلى الله علیه وآله))، و به حکم عقل و روایات بسیارى که هر دو طایفه در کتب معتبره خویش آورده اند آمده است: مطیع حضرت مولا اهل بهشت و مخالف او بدون شک اهل دوزخ است. امام((علیه السلام)) در فرمایش خود مى فرماید:
رُضُوا أنْفُسَکمْ عَلَى الأْخْلاقِ الْحسنَةِ، فإنَّ الْعَبْدَ الْمُسْلِمَ یبْلُغُ بِحُسْنِ خُلْقِهِ دَرَجَةَ الصّمائِمِ الْقائِمِ:(۱)
نفس خود را بر اساس اخلاق حسنه تربیت کنید، که بنده مسلمان، با حسن خلقش به درجه روزه گیر شب زنده دار مى رسد.
امام صادق((علیه السلام)) در روایتى ده خصلت از حسن خلق رسول خدا را مى شمارد و مى فرماید: خود را به ده خصلت امتحان کنید، اگر در شما هست خدا را سپاس گویید و در زیاد شدنش رغبت نمایید:
یقین، صبر، شکر، حلم، حسن خلق، سخاوت، غیرت، شجاعت، مروّت، قناعت.(۲)
چهل و چهار بیماری برای نفس
روایات در باب حسن خلق و اینکه این حقیقت حلاّل مشکلات دنیا و آخرت و ضامن تداوم ایمان و حافظ عمل است، و در باب سوءخلق و اینکه این برنامه بپا کننده سختى ها و باعث نابودى ایمان و عمل است، در کتب حدیث و تفسیر بسیار زیاد است و سطور گذشته قطره اى از دریاست. اکنون که این روایات را ملاحظه کردید به اهمیت دعاى هشتم صحیفه که به چهل و چهار مسأله در باب سوء خلق اشاره دارد و جدّاً از حضرت ربّ العزّه با تضرّع و زارى مى خواهد از آن مسائل بر کنار بماند، بیش از پیش پى مى برید. پس از این مقدمه لازم است که به شرح هر یک به توفیق حق اقدام شود.
۱. هیجان حرص:
امام سجّاد((علیه السلام)) به پیشگاه مقدس حضرت ربّ عرضه مى دارد:
اَللَّهُمَّ إنّى أعُوذُ بِک مِنْ هَیجانِ الْحِرْصِ.
خداوند، با تمام وجود از تو مى خواهم که به قوّت و قدرتت، به منّت و لطفت، به عنایت و به حفظت، مرا از طوفان حرص در حریم امنت پناه دهى، که من از این خطر سنگین و از این هیجان مهلک، و از این طوفان دین و دنیا و آخرت و ایمان بر انداز به تو پناه مى آورم.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "میزان الحکمة" ج۳، ص۱۴۶.
۲. "بحار" ج۶۹، ص۳۶۸.
غفلت از حق، بى توجهى به خود، نشناختن هستى، دورماندن از حریم نبوت و امامت و مسائل تربیتى، جدا زیستن از قرآن مجید که کتاب علم و حکمت و رشد و هدایت است و حبّ شدید و به دور از عقل و منطق به ظواهر فریباى دنیا، همه و همه علّت اجاد حرص و سپس هیجان آن است.
بدون شک کسى که از حضرت حق غافل است، و از پى این غفلت، خود را ایمن از عذاب فردا حساب مى کند و بلکه یاد فردا نیست و از حق و حقیقت و یاد جناب او و آیات شریفه قرآن و فرمایشات اولیاء الهى روگردان است، آماده آلوده شدن به رذایل به خصوص مسأله حرص و هیجان و طوفان خطرناک آن است.
هنگامى که انسان به این معانى توجه داشته باشد که جز مالکیت حضرت حق بر جهان هستى مالکیتى وجود ندارد، و آنچه به عنوان ملک در اختیار مردم است با حادثه اى از حوادث و یا با مرگ از کف آنان مى رود، و آدمى چند روز بیش در این دنیا مهمان نیست، و هر کس را بر سر سفره نعمت حقّى ست و نمى توان همه حقوق را مخصوص به خود دانست، و تکاثر در ثروت در حالى که انسان بیش از یک خانه و خوراک و پوشاک و مرکب چیزى لازم ندارد، عین حماقت و ظلم به دیگران و پایمال کردن حقوق مظلومان و محرمان است، براى حرص و هیجان و طوفانش مگر در قلب جایى مى ماند؟!
قلبى که با ایمان به حضرت حق داراى آرامش است و براى این باور زندگى مى کند که همه چیز از اوست و ما مهمان او، و هرگز از پرداخت روزى حلال به مهمان غافل نیست، و قلبى که این معنا را مى داند که روزى باید بمیرد و در این چند روزى که در دنیاست باید حقّ خدا و مخلوق خدا را در همه زمینه ها رعایت کند، و قلبى که نبوّت و امامت و قیامت و سؤال و جواب و کتاب و میزان و بهشت و جهنّم را باور دارد، کجا و براى چه به حرص مبتلا مى شود، تا چه رسد به هیجان و طوفان حرص که خانمان حرص که خانمان برانداز و سوزاننده ریشه دین و ایمان و مهر و محبّت و عاطفه و وجدان است.
اسلام از انسان تنبل و سست اراده، و آن که دنبال کار و کسب و معیشت و آبادى زمین و هنر و صنعت نمى رود سخت بیزار است. انسان در این دنیا وظیفه شرعى و وجدانى دارد که با کار و کوشش و همّت و اراده، خیمه زندگى را به تناسب نیازهاى خود و برابر با شأنش و شأن زن و فرزندانش بر پا کند، و از زر و زیور و زینت دنیا تا جایى که احتیاج دارد و غریزه لذّتش را جواب گوید استفاده نماید.
اسلام همچنانکه به کار و کوشش و فعالیت مادى تشویق مى کند همچنان به استقامت در چهارچوب قواعد الهى و رعایت حلال و حرام تشویق مى نماید. اسلام به اندازه اى که براى عبادات معنوى اهمیت قائل است به همان اندازه براى کسب و کار و صنعت و کشاورزى ارزش قائل است.
اسلام، زحمت و فعالیت انسان را در چهارچوب امور مادّى به شرط رعایت حلال و حرام مساوى با جهاد در راه خدا دانسته و عرقى را که از پیشانى مردم زحمت کش براى آبادى دنیا مى ریزد، همچون ریختن خون رزمنده در راه خدا مى داند.
فکر مسلمان و حرکت مؤمن و اراده او کمتر از دیگران نیست و بلکه به خاطر نور ایمان، بیش از دیگران است، معنا ندارد مشتى کافر و عدّه اى مسیحى در قاره اروپا و آمریکا در امور زندگى آنقدر از مسلمانان جلو افتاده تر باشند که ملّت اسلام در بسیارى از امور نیازمند آنان باشند، و آنان هم به خاطر نیازمندى اینان دست به عمل ننگین استعمار و استثمار بزنند و ملت اسلام را برده خود کرده، از آنچه خداوند به اینان عنیت فرموده، آن نابکاران غارت کنند و به دنیا و آخرت امّت اسلامى لطمه بزنند.
زمین ما و معادن ما و جمعیت ما و اندیشه و فکر و عقل ما و فرهنگ ما کمتر از آنان نیست، قسمت اعظم معادن جهان در ممالک اسلامى است، نیروى انسانى ما فعلا قریب به یک میلیارد است، فرهنگ ما قرآن و سنّت رسول الله و ائمه طاهرین((علیهم السلام)) است، ما با توجه به ثروت و ملّت و فرهنگ خویش مى توانیم به استقلال کامل رسیده و بر همه ملتها آقایى و سیادت الهى و معنوى خود را حاکم کرده و از این رهگذر جهان را به آغوش فرهنگ با عظمت الهى درآوریم.
محصّل تنبل، عالم سست اراده، استاد بیکار، دولت خمود، خانواده سست، انسان بى نشاط، و هر کس که دارى هنر است ولى هنر خود را معطل کرده، و هر کس توان و قدرت خدمت به نوعى از انواع براى جامعه دارد ولى در ظهور دادن خدمتش سستى مىورزد، بر اساس روایاتى که داریم جدّاً ملعون و از رحمت حضرت محبوب محروم است.
خداوند مهربان چنانکه از آیات قرآن استفاده مى شود دنیا را محلّ عبادت و کار و کوشش و زحمت و فعالیت قرار داده و از انسان خواسته است با تمام وجود دنیایت را بر اساس قواعد الهیه آباد کن، تا از دنیاى آباد آخرت آباد بیابى.
از تنبلى و سستى، و بار بر دیگران بودن، و خوردن و خوابیدن، و بى فکرى و لمیدن نتیجه اى جز افتادن به کام اژدهاى استعمار، و خرابى آخرت به دست نمى آید.
از نماز و روزه تنها، و مشتى عبادات بى روح، و گوشه مسجد یا کنج خانه خزیدن، نتیجه اى جز از دست رفتن مملکت و به غارت رفتن دین و ثروت، و محروم ماندن از رحمت حضرت حق و بر باد رفتن آخرت به دست نمى آید.
تمام عناصر جهان از ریز و درشت و از اتم تا کهکشان همه و همه در کار و فعّالیت اند که بدین گونه صفحه هستى از زیبایى و جمال و کمال و جلال بهره مند است. آرى فعالیت و کوشش عناصر است که جهان را آیینه نشان دهنده طلعت دوست، و مجلاى اسماء و صفات حضرت محبوب کرده، چنانکه مولاى عاشقان و محبوب عارفان و امیر مؤمنان در دعاى کمیل فرموده:
وَ بِعَظَمَتِک الَّتى مَلأَتْ کلَّ شَىْء، وَ بِسُلْطانِک الَّذى عَلا کلَّ شَىْء، وَ بِأسمائِک الَّتى مَلأَتْ أرْکانَ کلِّ شَىْء، وَ بِنُورِ وَجْهِک الَّذى أضاءَ لَهُ کلُّ شَىْء.
به بزرگیت که هر چیزى را پر کرده; به قدرت و سلطنت که بر هر چیزى بلندى دارد; و به اسمائت که ستون هاى وجودى هر چیزى را پر کرده، و به نور و جهت که هر چیزى براى آن روشن است.
آرى فعّالیتها و کوششها و زحمتها و رفت و آمدهاى موجودات از هر صنفى و طبقه اى باعث مى شود که میدان هستى تجلّى گاه اسماء و صفت و نور وجه حضرت ربّ العزّه شود.
انسان که بر بسیارى از موجودات برترى دارد، به نحو قوى تر و گسترده تر مى تواند تجلّى گاه اوصاف و اسماء حضرت حق شود، و اگر براى رسیدن به این مقام از طریق کوشش مادى و معنوى نکوشد، گناه غیر قابل بخشش و معصیت غیرقابل جبران، و خطاى بسیار عظیم مرتکب شده است، و بدون شک به خود و به ملّت اسلام ظلم عظیم کرده و به افتادن مسلمین در کام هلاکت و دهان استعمار کمک نموده است.
انسان بر اساس آیات و روایات، با کار و کوشش صحیح مادّى و با عبادت و بندگى، مظهر واقعیات ملکوتى مى گردد و در صورت انحراف از این راه که صراط المستقیم حضرت حق است تبدیل به شیطان و یا مظهر شیطان مى شود.
در هر صورت تمام موجودات جهان از برکت کار و فعالیت مظهر اسماء و صفات حق مى گردند و انسان نباید از این واقعیت عظیمه و حقیقت ملکوتیه غافل بماند. باید با امید رسیدن به این مقام قدم برداشت، باید شور و نشاط داشت، باید مفهوم عبادت را جدا از آباد کردن دنیا و حفظ استقلال ندانست، باید به طرف آقایى و سیادت حرکت کرد، باید جهان را به عنوان خانه حق و مهمانخانه دوست جهت انسان مشاهده نمود.
راستى جهان با تمام عناصرش زیبا، سنگین قیمت، نیکوچهره و وسیله کمال و رشد انسان و مایه بیدارى و بینایى بشر و نردبان ترقّى و تعالى است، و این نظر و دید اسلام و آیات قرآن و اولیاء الهى به جهان است. بلبل گزار معنى، عاشق شیدا، عارف بینا مرحوم علامه خبیر، حکیم شریف و معلّم عرفان و حکمت حضرت الهى قمشه اى که هم فعّال در امور دنیوى و هم فعّال در امور معنوى بود، و من فقیر در زمان حیاتش از مجالس خصوصى تفسیر و عرفان او بهره ها بردم، جهان را به همین دید و نظر مى نگریست و در قصیده نعمانیه اش که از قصائد پرمعناى دیوان اوست به این حقیقت اقرار و اعتراف نموده است.
خِرَد مرغ خوش الحان است و گیتى نغز بستانش *** جهان را کرده شیرین کام شورانگیز دستانش
چه بستانى زهر برگش روشن شعله طورى *** چه دستانى که هر حرف است وحى پور عمرانش
زهر سویى خرامان سرو بالا، ماه رخسارى *** به هر کویى شتابان عاشقى در دام هجرانش
به هر بزمى است خندان شاهدى تُرک سیه چشمى *** شهید عشق را در خون کشیده تیر مژگانش
زمین را باغ مشک افشان کند از سنبل و نسرین *** زند دست صبا چون شانه بر زلف پریشانش
به ده نعمان و صد کاخش تو بر باد فراموشى *** خَوَرْنَق کاخ گردون بین و مهر و ماه نعمانش
سپهر نیلگون را کاخ زرّین سازدى هرگه *** سر از جیب افق بیرون کند خورشید رخشانش
ز بیدل دل رباید جلوه برجیس و ناهیدش *** ز عاشق جان ستاند غمزه بهرام و کیوانش
ادیبان نغز گلزار ادب دانند گیتى را *** حکیمان خوشترین بزم کیانى نظم برهانش
تو گویى نظم کیهان است گلزار ادب انسان *** که زیبا ساخته چون نقش گیتى لطف یزدانش
به بازى پاى ننهادى خزان بر ساحت برگش *** به شوخى دست نگشودى به گل گلچین دورانش
زبى باکى نه طبع انگیخت با گل خار خونریزش *** به ناپاکى نه دهر آمیخت اضداد آخشیجانش
در این گلشن چو گل رسم ادب بگزین و خندان شو *** به دیده غیر زیبایى مبین در نقش کیهانش
چو دارى شور پرویزى مکن فریاد فرهادى *** بهاى بوسه شیرین لبى ده ملک ساسانش
نشاط انگیز باید نغمه عاشق در این بستان *** الهى گر تویى همناله با مرغ خوش الحانش
کار و کوشش مادى و معنوى گرچه بدن و جسم را پس از مدتى خسته مى کند و بالأخره از کار مى اندازد، ولى روح و قلب را نشاط مى دهد، و پس از مرگ بخصوص در قیامت بدنى تر و تازه و جوان و چهره اى زیبا و تابناک به انسان برمى گرداند تا با آن قالب تازه و جسم ارزنده روح و قلب بتواند از تمام نعمتهاى بهشت عنبر سرشت در سایه رضوان حق استفاده کند.
آرى بدن با کار و کوشش مادى و معنوى از بین نمى رود بلکه تبدیل به بدنى نیکو و جسمى احسن مى گردد، چرا که وقتى انسان در تمام حرکاتش به دستور حضرت حق عمل کند، در حقیقت آنچه از چشم و گوش و زبان و دست و پا و شکم و شهوت خرج مى شود، در خزانه رحمت حق، آن ماده خرج شده ذخیزه مى گردد و در قیامت به صورتى قوى و نو و تر و تازه به انسان برگشت داده مى شود تا با آن تا ابدالآباد در سایه عنایت حق زیست کند.
این حقیقتى است که از صریح آیات قرآن مجید استفاده مى شود که این جزوه گنجایش شرح مفصل آن را ندارد. قرآن مى فرماید: چشم مؤمن در جهان آخرت چشم تیزبین مى شود به نحوى که تا عمق حقایق و اسرار ملکوت را قدرا دارد ببیند:
«فَکشَفْنا عَنْک غِطاءَک فَبَصَرُک الْیوْمَ حَدیدٌ»:(۱)
پس پرده از برابرت برانداختیم، در نتیجه دیدگانت امروز تیزبین شده.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. ق، ۲۲.
آن چشم در آن روز به دیدار انبیاء و صدیقین و شهداء و صالحین روشن خواهد شد:
«وَ مَنْ یطِعِ اللهَ وَ الرَّسُولَ فَاُولئِک مَعَ الَّذینَ أنْعَمَ اللهُ عَلَیهِمْ مِنَ النَّبیینَ وَ الصَّدّیقینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصّالِحینَ وَ حَسُنَ اُولئِک رَفیقاً».(۱)
آن چشم در آن روز توفیق دیدار ملائکه رحمت و تماشاى بهشت و انواع نعمتهاى آن را پیدا خواهد کرد:
«جَنّاتُ عَدْن یدْخُلُونَها وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أزْواجِهِمْ وَ ذُرّیاتِهِمْ وَ المَلئِکةُ یدْخُلُونَ عَلَیهِمْ مِنْ کلِّ باب، سَلامٌ عَلَیکمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدّارِ»:(۲)
منزلى که پاکان در آن جاى مى گیرند بهشتهاى عدن است که در آن بهشت خود و پدران و زنان و فرزندان شایسته شان وارد مى شوند، در حالى که فرشتگان به تهنیت آنان از هر درى وارد مى گردند و مى گویند: سلام بر شما که در راه عبادت حق صبر پیشه کردید، پس در عاقبت منزلگاه نیکو یافتید.
مؤمن چشمى که در طلب حلال، و در دیدار آثار صنع حق، و زیارت مردم مؤمن و گریه نیمه شب و نوحه بر اهل بیت خرج شود، و در ایام پیرى به کم نورى و بى نورى مبتلا گردد، نباید آن را از بین رفته انگاشت بلکه آن چشم، نورش را به تدریج در خزانه رحمت محبوب بایگانى کرده تا در قیامت بدین صورت که در قرآن مشاهده کردید برگردد.
هر کس که به رخسار تواش یک نظر افتاد *** از دیده وى طلعت شمس و قمر افتاد
هرگز نشود مشترى زهره جبینان *** سوداى تو اى ماه کسى را به سرافتاد
تا بر رخ زیباى تو عاشق شدم اى گل *** چون لاله بسى داغ غمت بر جگر افتاد
افتاد دگر از نظرم دولت قارون *** در عشق تو از دیده ز بس سیم و زر افتاد
ترسم که جهان را به یکى آه بسوزم *** از بس که به دل زآتش عشقت شرر افتاد
افتاد به نام من اگر قرعه دولت *** از چشم تر و آه و فغان سحر افتاد
زآن مى که لبت دوش کرم کرد به مستان *** هر کس که بنوشید ز خود بى خبر افتاد
آن را که به دل نیست ولاى تو به محشر *** با طاعت جنّ و بشر اندر سَقَر افتاد
در آتش و آب است دل و دیده ام از عشق *** سوداى غمت بین که به هر خشک وتر افتاد
آخر مدد لطف تو شد شامل حالم *** سعى من و دل ورنه همه بى ثمر افتاد
دیدى که ز اشک مژه و زردى رخسار *** از پرده مرا راز دل آخر بدر افتاد
لامع ز لب نوش تو اشعار سراید *** نبود عجب ارگفته وى چون شکر افتاد
گوشى که جز صداى حق و نداى ملکوت و سخن علم و درد دردمندان و ناراحتى مستمندان نشنید، و این همه براى این بود که در راه حق و حقیقت افتد، چگونه در ایام پیرى آن را از کار افتاده و از بین رفته مى پندارید، که عنصر گوش با خرج شدنش به سوى خزانه رحمت پر کشیده و در آنجا ذخیره شده تا در قیامت قوى و پرقدرت براى شنیدن صداى حق و ملائکه و انبیا به صاحبش برگردد و نداى اِرْجِعى إلى رَبِّک را از محبوب حقیقى و معشوق واقعى بشنود و صداى دلرباى سلام حضرت رب را لمس کند:
«سَلامٌ قَوْلاً مِنْ رَب رَحیم».(۳)
شکم و شهوتى که در مدت عمر، جز طریق حق نپیموده و غیر حلال نخواسته و از حرام دورى جسته، در پیرى مؤمن آن دو را کهنه و از بین رفته منگرید، که هر دو در طریق خرج شدن در مسیر حلال در خزانه رحمت بایگانى شده، تا در قیامت به صاحبش برگردد به نحوى که با کمال قدرت بتواند از نعمتهاى بهشت در حورالعین و هر چه بخواهد و میلش باشد استفاده کند:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. نساء، ۶۹.
۲. رعد، ۲۳ ۲۴.
۳. یس، ۵۸.
«اَلَّذینَ آمَنُوا بِآیاتِنا وَ کانُوا مُسْلِمینَ. اُدْخُلُوا الْجَنَّةَ أنْتُمْ وَأزْواجُکمْ تُحْبَرُؤنَ. یطافُ عَلَیهِمْ بِصِحاف مِنْ ذَهَب وَ أکواب وَ فیها ما تَشْتَهیهِ الأْنْفُسُ وَ تَلَذُّ الأْعْینُ وَ أنْتُمْ فیها خالِدونَ. وَ تِلْک الْجَنَّةُ الَّتى اُورِثْتُمُوها بِما کنْتُمْ تعْمَلُونَ. لَکمْ فیها فاکهَةٌ کثیرَةٌ مِنْها تَأْکلُونَ»:(۱)
آنان که به آیات ما ایمان آوردند و تسلیم برنامه هاى ما شدند، به همه خطاب شود که با همسرانتان در بهشت جاودان مسرور و شادمان وارد شوید. بر آن مردم مؤمن کاسه هاى زرّین و کوزه هاى مملوّ از انواع طعام و شراب دور زنند و در آنجا هر چه نفوس را بر آن میل و شهوت است و چشمها را شوق و لذت، مهیا است و شما مؤمنان در بهشت، جاویدان و همیشگى خواهید بود. به آنان گفته شود: این همان بهشتى است که از اعمال صالح خود به ارث یافتید، براى شما در آنجاى انواع میوه هاى فراوان است که از آن هر چه خواهید میل کنید.
مسأله زبان و دست و پا و روح و جان هم همچون چشم و گوش و شکم و شهوت است، بنابراین از طرفى جسم و بدن بر اثر کوشش و فعالیت مادى و معنوى خسته و پیر و ناتوان مى شود، و از طرف دیگر به صورتى زنده و نو و پرنشاط در میدان قیامت کبرى براى لذت ابدى به انسان برمى گردد.
در برابر، آنان که تن و جان را به تنبلى و سستى و خوردن و خوابیدن و گناه و معصیت از بین مى برند، واقعاً از بین مى رود و در پایان کار جز مشتى استخوان از آنان نمى ماند که آنهم به تعبیر قرآن مجید جز هیزم جهنم چیزى نیست:
«وَ أمَّا الْقاسِطُونَ فَکانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً»:(۲)
و اما ستمکاران و متجاوزان از حدود الهى، بر آتش جهنّم هیزمند.
در هر صورت جهان را چون تجارتخانه ببینید و دنیا را همچون بازار مشاهده کنید و خود را تاجرى ورزیده که داراى سرمایه عقل و وجدان و هدایت الهى است بحساب آورید، و لحظه اى از تجارت که همان ایمان و اخلاق و عمل صالح است و به عبارت دیگر آبادى دنیا و آخرت مى باشد غافل نمانید تا مرغ وجودتان از قفس دنیاى محدود با بال همّت و کوشش و عبادت و معنویت به باغ ملکوت به پرواز آید.
مرغ دلم طائرى است قدسى عرش آشیان *** از قفس تن ملول سیر شده از جهان
از درِ این خاکدان چون بپرد مرغ ما *** باز نشیمن کند بر سر آن آشیان
چون بپرد زین جهان سدره بود جاى او *** تکیه گاه بازِ ما کنگره عرش دان
سایه دولت فتد بر سر عالم بسى *** گر بزند مرغ ما بال و پرى در جهان
در دو جهانش مکان نیست بجز فوق چرخ *** کانِ وى آن معدن است جاى وى از لامکان
عالم عِلْوى بود جلوه گه مرغ ما *** آبخور او بود گلشن باغ جنان
چون دم وحدت زنى حافظ شوریده حال *** خامه توحید کش بر ورق انس و جان
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. زخرف، ۶۹ ۷۳.
۲. جن، ۱۵.
اکنون که در سطور گذشته با رحمت رحمانیه و رحیمیه حضرت حق و با شخصیت خویش و با موقعیت جهان و با دستورات سعادتبخش اسلام بیش از پیش آشنا شدید، حیف نیست که این همه را با صفت ناپسند حرص و هیجان آن که شما را از خدا و از انسانیت و از حقیقت جهان و از آخرت آباد بازمى دارد آلوده کنید و دست از قناعت به حق خویش که مقتضى توقف در چهارچوب حلال و انفاق مازاد بر احتیاج به نیازمندان و آبروداران و ملک و ملت است، بردارید؟!
حجت حضرت حق بر همه تمام است، و احدى را در قیامت در پیشگاه حضرت دوست عذر قابل قبول نخواهد بود. کسى که در امور مادّى و مسأله نباشد و دلش به قید محبّت حق و ایمان به آخرت و پاداش عمل مقید نباشد و در اخلاق و عمل با انبیاء الهى و ائمّه طاهرین((علیهم السلام)) هماهنگى نکند، البته دچار حرص و زیاده خواهى خواهد شد، آن زیاده خواهى که جز حفظش از حادثه و آفت شغلى براى انسان باقى نمى گذارد و غیر بخل و عشق بى اندازه حاصلى نخواهد داشت، و عاقبت هم حوادث سخت و یا مرگ همه را از دست انسان خواهد گرفت و جز حسرت و اندوه در اینکه چرا با آنچه داشتم آخرتم را آباد نکردم چیزى بجا نخواهد گذاشت، و در آخرت هم در برابر میزان الهى باید حساب سخت آن پس داده شود.
حریص هیچ چاره اى جز از دست دادن خدا و قیامت و بهشت عنبر سرشت و فضائل عالى آدمیت ندارد. هیجان و طوفان حرص در ریشه کن کردن واقعیات از وجود انسان و درهم ریختن ملکوت وجود بیداد مى کند. به همین خاطر است که وجود مقدس حضرت زین العابدین در اول دعاى هشتم به پیشگاه حضرت ربوبى عرضه مى دارد:
اَللَّهُمَّ إنّى أعُوذُ بِک مِنْ هَیجانِ الْحِرْصِ.
راستى از خطر حرص و طوفان بیدادگرش باید با تمام وجود به حضرت حق پناه برد و از آن قدرت بى نهایت در بى نهایت خواست که تا لحظه خروج از دنیا انسان را از این صفت شیطانى و هیجانش حفظ نماید.
الهى ز غفلت دلم شد سیاه *** در این لجّه ام گشت کشتى تباه
مجاز از حقیقت مرا کرده دور *** در آتش فتادم به امّید نور
ز شرم گنه نیست روى خطاب *** کجا راه یابم به چندین حجاب
چو با نور پاکت سرایم سخن *** چو خورشید لرزد زبان در دهن
چراغ دگر خواهد این جستجو *** زبان دگر خواهد این گفتگو
بیانى بده چون زبان داده اى *** دل روشنى ده چو جان داده اى
ره هر نگه مى کشد سوى تو *** بود منزل هر قدم کوى تو
سخن گشته نام تو بر هر زبان *** هواى تو هر سینه را داده جان
تمنّاى پیدا و پنهان تویى *** ندا هر که دارد مُنادا تویى
ز بوى تو دارند رنگ و سراغ *** جه این هفت گلشن چه این چارباغ
ببین در من و چهره زرد من *** در این جسم پیچیده در گرد من
غبارى ز کوى سراغ توام *** خزان دیده برگى ز باغ توام
چه باشد که بخشى دلم را صفا *** کنى ساغرى جام گیتى نما
سیه کرده دود هوس سینه ام *** به زنگار پیچیده آیینه ام
از آن باده نشئه بخش سرور *** که در طور ناراست و در عرش نور
برافروز این کاخ پر دود را *** گلستان کن این نار نمرود را
به عفوت که از جرم من درگذر *** به لطفت که نام گناهم مبر
بر آتش مسوزان گیاه توام *** به بادم مده خاک راه توام
ندارد به قهرت تن خسته تاب *** بده صبر اگر کرد خواهى عذاب
فقیه بزرگ، حکیم سترگ، عارف عامل، ملاّمهدى نراقى در کتاب پرقیمت "جامع السعادات" در باب حرص مى فرماید:
حرص حالت و صفتى است نفسانى که آدمى را بر جمع آوردن آنچه بدان نیاز ندارد برمى انگیزد، بى آنکه به حدّ و مقدار معینى اکتفا کند. و آن نیرومندترین شاخه هاى دوستى دنیا و مشهورترین انواع آن است، و شکى نیست که خُلق و خویى هلاک آور و صفتى گمراه کننده است، بلکه بیابانى است تاریک و بیکران و درّه اى بس عمیق که ژرفاى آن ناپیداست. هر که در آن گرفتار آمد گمراه و نابود شد و هر که در آن افتاد به هلاکت رسید و بازنگشت.
از مشاهده و تجربه و اخبار و آثار آشکار است که حریص هرگز به حدّى که در آنجا توقف کند منتهى نمى شود، بلکه پیوسته در گردابهاى دنیا فرو مى رود تا غرق شود و از سرزمینى دیگر مى افتد تا سرانجام به هلاکت رسد. از رسول اکرم است که فرمود:
لَوْ کانَ لاِْبْنِ آدَمَ وَ ادِیانِ مِنْ ذَهَب لاَْبْتَغى وَراءَ هُما ثالِثاً، وَ لایمْلأَُ جَوْفَ ابْنِ آدَمَ إلاَّ التُّرابُ، وَ یتُوبُ اللهُ عَلى مَنْ تابَ:(۱)
اگر براى فرزند آدم دو وادى طلا باشد وادى سوّمى مى طلبد و جز خاک چیزى شکن این انسان را پر نمى کند، و خداوند توبه هر که را توبه کند مى پذیرد.
و نیز فرمود:
مَنهُومانِ لایشْبَعانِ: مَنْهُومُ الْعِلْمِ وَ مَنْهُومُ الْمالِ:(۲)
دو گرسنه اند که سیر نمى شوند: گرسنه دانش، و گرسنه ثروت.
و فرمود:
یشیبُ ابْنُ آدَمَ وز تَشِبُّ فیهِ خَصْلَتانِ: الْحِرْصُ وَ طُولُ الأْمِلِ:(۳)
آدمیزاد پیر مى شود و دو خصلت در او جوان مى گردد: حرص و آرزوى دراز.
امام باقر((علیه السلام)) فرمود:
مَثَلُ الْحَریصِ عَلَى الدُّنْیا کمَثَلِ دُودَةِ الْقَزِّ کلَّما ازْدادَتْ مِنَ الْقَزِّ عَلى نَفْسِها لَفّاً کانَ أبْعَدَ لَها مِنَ الْخُرُوجِ حَتّى تَمُوتَ غَمّاً.(۴)
حریص بر دنیا مانند کرم ابریشم است، هر چه بیشتر برگرد خود مى پیچد راه بیرون آمدنش دورتر و بسته تر مى شود تا از غصّه بمیرد.
یکى از بزرگان فرموده است:"از شگفتى هاى انسان این است که اگر او را خبر دهند که در دنیا همیشه خواهى ماند، حرص او بر جمع کردن مال بیش از این نخواهد بود که اکنون با این عمر کوتاه و بهره مندى اندک و انتظار مرگ حرص مىورزد". و چه زیان و خسرانى بیشتر و بدتر از اینکه انسان در طلب چیزى برآید که هلاکش در آن است؟ و چه جاى اندیشه و تردید است که هرگاه انسان بر اموال دنیا حرص بورزد همین هلاک کننده اوست.
رسول خدا در باب قناعت که ضدّ حرص است فرمود:
طُوبى لِمَنْ هُدِىَ لِلإسْلامِ، وَ کانَ عَیشُهُ کفافاً وَ قَنِعَ بِهِ:(۵)
خوشا حال آن که به اسلام هدایت یابد، و معیشت او بقدر کفاف باشد و به آن قناعت ورزد.
و فرمود:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "جامع السعادات"ج۲، ص۷۸.
۲. "جامع السعادات"ج۲، ص۷۸.
۳. "جامع السعادات"ج۲، ص۷۸.
۴. "جامع السعادات"ج۲، ص۷۸ ۷۹.
۵. "جامع السعادات" ج۲، ص۷۸ ۷۹.
کنْ وَرِعاً تَکنْ أعْبَدَ النّاسِ، وَ کنْ قانِعاً تَکنْ أشْکرَ النّاسِ، وَ أحِبَّ لِلنّاسِ ما تُحِبُّ لِنَفْسِک تَکنْ مُؤْمِناً:(۱)
پرهیزکار باش تا عابدترین مردم بحساب آئى، و قانع باش تا سپاس گزارتر از همه باشى، و هر چه براى خود خواهى براى مردم بخواه تا مؤمن باشى.
رُوِىَ أنَّ مُوسى سَأَلَ رَبَّهُ تَعالى وَ قالَ أىُّ عِبادِک أغْنى؟ قالَ: أقْنَعُهُمْ لِما أعْطَیتُهُ:(۲)
موسى از حضرت حق تعالى پرسید کدامیک از بندگان تو غنى ترند؟ پاسخ آمد هر کدام قانع ترند.
عَنْ أمیرِالْمُؤْمِنینَ((علیه السلام)): ابْنَ آدَمَ إنْ کنْتَ تُریدُ مِنَ الدُّنْیا ما یکفیک فَإنَّ اَیسَرَ ما فیها یکفیک، وَ إنْ کنْتَ إنَّما تُریدُ ما لایکفیک فَإنَّ کلَّ ما فیها لا یکفیک:(۳)
امیرالمؤمنین((علیه السلام)) فرمود: اى پسر آدم اگر از دنیا به اندازه کفایت مى خواهى اندکى از آن تو را کافى است، و اگر زیادتر از کفایت مى طلبى همه آنچه در آن است تو را کفایت نمى کند.
ثروتى که از باب لطف و رحمت و از مسیر حلال نصیب انسان مى شود، نباید نزد انسان جمع شود، و در خرج کردن آن هم نباید به راه اسراف رفت، به هنگام ثروتمند شدن هم باید قناعت پیشه کرد، به این معنى که به اندازه کفایت از ثروت خرج شود و مازاد آن در راه خدا قرار گیرد.
تکاثر و اسراف و تبذیر، و افراط و تفریط، و حرص و بخل در هر صورت حرام شرعى و مایه گرفتارى در دنیا و بر زخ و قیامت است.
بزرگان دین جهت علاج حرص دو پیشنهاد کرده اند:
راه علاج حرص:
۱ علاج علمى: خوبى و شرافت و عزّت نفس و فضیلت آزادگى را که در قناعت نهفته است به یاد داشته باشد، و بدى و پستى و تحمل خوارى و ذلّت و پیروى از شهوت و هواى نفس را متذکر باشد، و بداند که هر که عزّت نفس را بر شهوت و شکم برنگزیند کم عقل و ناقص الایمان است.
سپس توجه کند که جمع کردن مال و ثروت چه آفات دنیوى و عقوبتهاى اخروى در پى دارد و بیندیشد که بزرگان از انسانها و شریفترین و عزیزترین آدمیان یعنى پیامبران و اوصیاى ایشان و پیروان پارساى آنان چگونه به اندکى از دنیا قناعت و شکیبایى کردند. و در شیوه کافران از یهود و نصارا و مردمان فرومایه و مال اندوز و پول پرست بنگرد که چگونه در خوشگذرانى و تن پرورى و جمع ثروت بسر مى برند.
بعد از این تأمل گمان نمى رود که در پیروى و اقتدا به بهترین آدمیان تردید نماید و راه و رسم مردم پست و فرومایه دنیا را برگزیند، بلکه انسان اندیشمند مى داند که حریص سگ صفت که همّتش لذّات دنیاست از مرتبه انسانیت بیرون است و در زمره چارپایان به شمار مى رود. زیرا حرص بر شهوتهاى شکم و فرج از لوازم بهیمیت است، و حریص ترین مردم بر شهوات در این صفت به درجه چارپایان نمى رسد. هیچ حریص شکم پرستى نیست مگر اینکه خر از او بیشتر مى خورد، و هیچ حریص شهوت پرستى نیست مگراینکه خوک از او بیشتر مى آمیزد، و آشکار است که حریص در مرتبه خوکان و خران و یهودیان است، و قانع در مرتبت جز با انبیاء و اولیاء انباز و همانند نیست و سنجیده نمى شود. و بعد از تأمّل در آنچه گفته شد معالجه علمى تمام مى شود و بدان وسیله برطرف کردن آزمندى و اکتساب قناعت آسان مى گردد.
۲ علاج علمى این است که در امر معیشت میانه روى پیش گیرد و تا آنجا که ممکن است درهاى مخارج را ببندد و به اندازه لازم اکتفا کند، زیرا کسى که پرخرج باشد قناعت براى او ممکن نیست.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "جامع السعادات" ج۲، ص۷۸ ۷۹.
۲. "جامع السعادات" ج۲، ص۷۸ ۷۹.
۳. "جامع السعادات" ج۲، ص۷۹.
درآمد ممکن است از جانب حضرت حق فراوان باشد، ولى درآمد فراوان نباید انسان را به پرخرجى بیندازد، باید براى خود به اندازه خرج کرد و مازادش را در راه خدا براى دیگران خرج کرد.
رسول خدا فرمود:
ما عالَ مَنِ اقْتَصَدَ:(۱)
هر که میانه روى پیشه کند محتاج نگردد.
قالَ رَسُولُ اللهِ((صلى الله علیه وآله)): ثَلاثٌ مُنْجِیاتٌ: خَشْیةُ اللهِ فِى السِّرِّ وَ الْعَلانِیةِ، وَ الْقَصْدُ فِى الْغَناءِ وَ الْفَقْرِ، وَالعَدْلُ فِى الرِّضا وَ الْغَضَبِ:
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) فرمود: سه چیز نجات دهنده است: ترس از خدا در نهان و آشکار، و میانه روى در توانگرى و فقر، و عدالت در حال خشنودى و خشم.
و نیز آنحضرت فرمود:
اَلتَّدْبیرُ نِصْفُ الْمَعیشَةِ:
تدبیر نیمى از زندگى است.
عَنْ أمیرِالْمُؤْمِنین((علیه السلام)): اَلْقُصْدُ مَثْراةٌ، وَ السَّرَفُ مَتْواةٌ:
امیرالمؤمنین((علیه السلام)) فرمود: میانه روى ثروت خیز، و زیاده روى هلاک انگیز است.
قالَ السَّجّادُ((علیه السلام)): لِینفِقِ الرَّجُلُ بِالْقَصْدِ وَ بُلْغَةِ الْکفافِ، وَ یقَدِّمْ مِنْهُ الْفَضْلَ لآِخِرَتِهِ، فَإنَّ ذلِک أبْقى لِلنِّعْمَةِ، وَ أقْرَبُ إلَى الْمَزیدِ مِنَ اللهِ تَعالى، وَ أنْفَعُ فِى الْعافِیةِ:
امام سجّاد((علیه السلام)) فرمود: مرد باید به اندازه کفاف و به اقتصاد خرج کند، و زیادى مال را براى آخرت فرستد، که این روش نعمت را پایاتر مى سازد و به افزوده شدن از جانب خداى تعالى نزدیکتر و به عافیت نافعتر است.
قالَ الصادِقُ((علیه السلام)): إنَّ الْقَصْدَ أمْرٌ یحِبُّهُ اللهُ، وَ إنَّ السَّرَفَ أمْرٌ یبْعِضُهُ اللهُ، حَتّى طَرْحَک النَّواةَ فَإنَّها تَصْلَحُ لِشَىء، وَ حَتّى صَبَّک فَضْلَ شَرابِک:
امام صادق((علیه السلام)) فرمود: خداوند میانه روى را دوست و اسراف را دشمن دارد، حتى دورانداختن هسته خرما را که آن هم بکار مى آید، و حتى دور ریختن زیادتى آب آشامیدنى را.
و نیز آن حضرت فرمود:
إنَّ السَّرَفَ یورِثُ الْفَقْرَ، وَ إنَّ الْقَصْدَ یورِثُ الْغَناءَ:
اسراف فقر مى آورد، و میانه روى بى نیازى و توانگرى.
انسان در مسأله معیشت و مال دنیا نباید به بالاتر از خود نگاه کند بلکه به پست تر از خود بنگرد، که شیطان نظر هر کسى را در امر دنیا به بالاتر از خود متوجه مى سازد و به او مى گوید در طلب دنیا کوتاهى و سستى مکن که مالداران تنعّم و خوشگذرانى مى کنند و خوراکهاى لذیذ مى خورند و جامه هاى نیکو مى پوشند; و در کار دین چشم آدمى را به پست تر از خود مى گشاید و مى گوید: چرا بر خود تنگ و سخت مى گیرى و این قدر از خدا مى ترسى و حال آنکه فلان از تو عالمتر است و از خدا نمى ترسد.(۲)
ابوذر فرمود: خلیل من، رسول الله مرا سفارش کرد که در امر دنیا به پایین تر از خود بنگرم نه به بالاتر از خود.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "سفینة البحار"ج۲، ص۴۳۱.
۲. "علم اخلاق اسلامى"ج۲، ص۱۳۷ ۱۴۶ با تخلیص.
قالَ رَسُولُ اللهِ((صلى الله علیه وآله)): إذا نَظَرَ أحَدُکمْ إلى مَنْ فَضَّلَهُ اللهُ عَلَیهِ فِى الْمالِ وَ الْخَلْقِ، فَلَینْظُرْ إلى مَنْ هُوَ أسْفَلَ مِنْهُ:(۱)
وقتى یکى از شما به کسى مى نگرد که خداوند در مال و جمال وى را برترى داده، باید به پست تر از خود نیز نگاه کند.
در هر صورت حرص ورزى به مال، شهوت، مقام، نتیجه اى جز هلاکت دنیا و آخرت ندارد و این حقیقتى است که علم و تجربه و تاریخ ثابت کرده است.
خداوندا، حرص و طوفانش خطرى بسیار سنگین است، اگر کسى در پناهت نباشد از این خطر در امان نخواهد بود. الهى، ما را در پناه لطف و رحمتت بپذیر، و از تمام خطرات بخصوص خطر حرص و هیجانِ این صفت ناپسند، حفظ فرما.
الهى به پاس خراباتیان *** الهى به عجز مناجاتیان
به فعلى که ناجى از آن گشت نوح *** به قولى که مقبول شد ز آن نَصوح
به مستان از خویشتن شسته دست *** سر از پاندانانِ روز اَلَست
به میزان بلندان انصاف سنج *** به اندک معاشان بسیار رنج
به کم دستگاهان پر آرزو *** به پُر آبرویان کم آب جو
به شوریده خوابان شبگیرها *** به زور اعترافان تقصیرها
به پشمینه پوشان راه حجاز *** به یکتا قبایان جاى نماز
به اجر سحور و به فیض صبوح *** به سامان جسم و به تجرید روح
به خلوت گرایان طاعت گزین *** به اندیشه مندان روز پسین
به کامل مریدان ردّ و قبول *** به پاک اعتقادان دین رسول
که لب تشنه در وادى محشرم *** رسانى به سرچشمه کوثرم
مگر ساقى بزم پر شور و شین *** دهد جام لطفم به یاد حسین
از امیرالمؤمنین((علیه السلام)) در باب حرص و حریص، حکمتهاى پرمغزى روایت شده که لازم است به قسمتى از آنها اشاره شود:
اَلْحَریصُ تَعِبٌ:(۲)
آدم حریص به رنج اندر است.
اَلْحِرصُ مَطِیةُ التَّعَبِ:(۳)
حرص مرکب رنج و مشقّت است.
اَلْحِرصُ عَلامَةُ الْفَقْرِ:(۴)
حرص نشانه فقرِ [عقلى و قلبى و روحى] است.
اَلْحَریصُ لا یکتَفى:(۵)
حریص به هیچ قناعت نمى کند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. این چند روایت را در "جامع السعادات" ج۲، ص ۸۱ ۸۲ ببینید.
۲. "غررالحکم"۱۳، ۱۴، ۱۶، ۲۴.
۳. "غررالحکم"۱۳، ۱۴، ۱۶، ۲۴.
۴. "غررالحکم"۱۳، ۱۴، ۱۶، ۲۴.
۵. "غررالحکم"۱۳، ۱۴، ۱۶، ۲۴.
اَلْحَریصُ عَبْدُ الْمَطامِعِ:(۱)
حریص برده طمع کاریهاست.
اَلْحِرصُ عَلامَةُ الأْشْقِیاءِ:(۲)
حرص نشانه تیره بختان است.
اَلْحِرصُ یفْسِدُ الإْیقانَ:(۳)
حرص تباه کننده یقین است.
اَلْحِرصُ یذِلُّ وَ یشْقى:(۴)
حرث ذلیل و بدبخت مى کند.
اَلْحِرصُ ینْقُصُ قَدْرَ الرَّجُلِ، وَ لایزیدُ فى رِزْقِهِ:(۵)
حرص جاه مرد را کم مى کند، و چیزى به رزقش نیفزاید.
اَلْحَریصُ فَقیرٌ وَ إنْ مَلَک الدُّنْیا بِحَذا فیرِها:(۶)
حریص تهیدست است گرچه تمام دنیا را مالک شود.
لا حَیاءَ لِحَریص:(۷)
براى حریص حیا نیست.
اَلْحِرْصُ مُوقِعٌ فى کثیرِ الْعُیوبِ:(۸)
حرص آدمى را در بسیارى از عیوب مى افکند.
قَتَلَ الْحِرصُ راکبَهُ:(۹)
حرص قاتل حریص است.
سُئِلَ أمیرُالْمُؤْمِنینَ((علیه السلام)): أىُّ ذُلٍّ أذَلُّ؟ قالَ: الْحِرْصُ عَلَى الدُّنْیا:(۱۰)
از امیرالمؤمنین((علیه السلام)) پرسیدند: کدام پَستى پست تر است؟ فرمود: حرص بر دنیا.
اَلْحَریصُ أسیرُ مَهانَة لایفَک أسْرُهُ:(۱۱)
حریص اسیر نوعى از پستى است که رهایى از آن ندارد.
عَنْ أبى بَصیر قالَ: قالَ لى أبُوعَبْدِاللهِ((علیه السلام)): أما تَحْزَنُ؟ أماتَهْتَمُّ؟ أما تَأْلَمُ؟ قُلْتُ: بَلى وَاللهِ، قالَ: فَإذا کانَ ذلِک مِنْک فَاذْکرِ الْمَوْتَ وَ وَحْدَتَک فى قَبْرِک، وَ سَیلانَ عَینِک عَلى خَدَّیک، وَ تَقَطَّعَ أوْصالِک، وَ أکلَ الدُّودِ لَحْمَک، وَ بَلاک، وَانْقِطاعَک عَنِ الدُّنْیا، فَإنَّ ذلِک یحُثُّک عَلَى الْعَمَلِ، وَ یرْدَعُک عَنْ کثیر مِنَ الْحِرصِ عَلَى الدُّنْیا:(۱۲)
ابوبصیر مى گوید: حضرت صادق((علیه السلام)) به من فرمود: آیا محزون و مهموم و غصه دار نمى شوى؟ عرضه
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "غررالحکم"۱۳، ۱۴، ۱۶، ۲۴.
۲. "غررالحکم"۱۳، ۱۴، ۱۶، ۲۴.
۳. "غررالحکم"۲۴، ۲۶، ۳۰، ۵۹، ۶۹.
۴. "غررالحکم"۲۴، ۲۶، ۳۰، ۵۹، ۶۹.
۵. "غررالحکم"۲۴، ۲۶، ۳۰، ۵۹، ۶۹.
۶. "غررالحکم"۲۴، ۲۶، ۳۰، ۵۹، ۶۹.
۷. "میزان الحکمة"ج۲، ص۳۵۶ ۳۵۷.
۸. "میزان الحکمة"ج۲، ص۳۵۶ ۳۵۷.
۹. "میزان الحکمة"ج۲، ص۳۵۶ ۳۵۷.
۱۰. "میزان الحکمة"ج۲، ص۳۵۶ ۳۵۷.
۱۱. "میزان الحکمة"ج۲، ص۳۵۶ ۳۵۷.
۱۲. "بحار" ج۷۶، ص۳۲۲.
داشتم: چرا، به خدا قسم، فرمود: چون چنین شدى مرگ و تنهایى ات را در قبر به یادآور، و زمانى که دو چشمت بر صورتت مى ریزد، و روابط بدنت از هم مى گسلد، و کرم گوششت را مى خورد، و بدنت مى پوسد، و از دنیا جدامى شوى، که چنین توجّهى تو را ترغیب به عمل براى خدا مى کند، و از بسیارى از حرص بر دنیا بازت مى دارد.
عَنْ أبى عَبْدِاللهِ((علیه السلام)) قالَ: حُرِمَ الْحَریصُ خَصْلَتَینِ، وَلَزِمَتُهُ خَصْلَتانِ: حُرِمَ الْقَناعَةَ فَافْتَقَدَ الرّاحَةَ، وَ حُرِمَ الرِّضا فَافْتَقَدَ الْیقین:(۱)
امام صادق((علیه السلام)) فرمود: حریص دو خصلت را از دست مى دهد، و دچار دو خصلت مى شود: قناعت را از دست مى دهد و دچار ناراحتى مى گردد، و از رضا به داده حق محروم مى شود و گرفتار شک و تردید و اضطراب خواهد شد.
عَنِ الصّادِقِ((علیه السلام))، عَنْ آبائِهِ((علیهم السلام)) قالَ: قالَ رَسُولُ اللهِ((صلى الله علیه وآله)): مِنْ عَلاماتِ الشِّقاءِ جُمُودُ الْعَینِ، وَ قَسْوَةَ الْقَلْبِ، وَ شِدَّةُ الْحِرْصِ فى طَلَبِ الرِّزْقِ، وَالاِْصْرارُ عَلَى الذَّنْبِ:(۲)
امام ششم از پدرانش از رسول خدا روایت مى فرماید: چهار چیز از نشانه هاى بدبختى است: خشکى چشم، سنگدلى، شدّت حرص در طلب رزق، و پافشارى بر گناه.
از این وحشت آباد آشوب خیز *** بیا در جهان تجرّد گریز
نهان باش چون سایه در آفتاب *** تو نیز آفتابى ز خود رخ متاب
به همّت ز کاشانه خاکیان *** گذر کن به دربار افلاکیان
چو بر خاکدان دامن افشان شوى *** به افلاک دست و گریبان شوى
برآیى از این ابلق رنگ رنگ *** بر اورنگ بیرنگ دل بیدرنگ
ز اوج علا مى زنندت صفیر *** که در اسفل السافلین جا مگیر
تویى عرش پیماى عالى گهر *** از این خاکدان زودتر درگذر
مزن خیمه بر طَرْف این کهنه فرش *** سراپرده توست بالاى عرش
از این پایه پست بالا خرام *** ز خود گان بردار و بردار گام
سماواتِ دل مطلع انجم است *** که در عرض آن آسمانها گُم است
چو از معبر دل نمایى عبور *** درآیى به صحراى الله نور
ببینى در آن دشت و صحرا همه *** نگارنده لاوَإلاّ همه
ببندى درِ کعبه دل زغیر *** شوى عرشِ پرواز لاهوت سیر
ندارد رهى جز سکون و ثبوت *** به دربار حَىّ الَّذى لا یمُوت
در این عرصه آسمان و زمین *** ز حق مگذر و حق گزارى ببین
کتاب صنایع که بس توبه توست *** ورق بر ورق دفتر حسن اوست
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "بحار"ج۷۳، ص۱۶۱.
۲. "بحار"ج۷۳، ص۱۶۱.
امام صادق((علیه السلام)) مى فرماید: چون نوح از کشتى پیاده شد ابلیس به نزد او آمد و گفت: مردى در روى زمین بزرگتر از تو به من منّت ندارد، از خدا خواستى این جمعیت فاسق نابود شود، بنابراین من از دنبال کردن مردم راحت شدم، آیا دو برنامه به تو نیاموزم؟: از حسد بپرهیز که با من آن کرد که مى بینى و از حرص دورى جو که به آدم ابوالبشر آن کرد که دیدى.(۱)
۲. تندى غضب و خشم
غضب قوّه اى است که خداوند مهربان در وجود آدمى جهت دفاع از خودش در برابر باطل قرار داده است. این قوه باید براى حفظ حق و جلوگیرى از تجاوز دشمن و کوبیدن امور شیطانى به کار رود.
این قوه آتشى است که باید بر خرمن معاندین و مخالفین واقعیت افتد، و لازم و واجب است انسان مواظبت کند که این آتش در برابر اشتباهات خانواده یا پدر و مادر و یا برادران مسلمان و مؤمن شعله نکشد.
خطاها و اشتباهات همنوعان و همکیشان و اهل خانه و خانواده و عزیزان مؤمن و مسلمان را باید با رأفت و رحمت و لطف و مرحمت تذکر داد، و با زبانى نرم و ملایم به آنان فهماند که شما در این مسأله اشتباه کرده و لازم است از خطاى خو برگشته و استغفار نمایید، و پس از تذکر و بعبارت دیگر امر به معروف و نهى از منکر، باید به گذشت و عفو و احسان پناه برد و در این مرحله خداوند عزیز و مهربان را از خویش راضى نمود.
کظم غیظ و فروخوردن خشم به فرموده قرآن مجید از نشانه هاى مردم باتقوا و محسن است:
«وَ سارِعُوا إلى مَغْفِرَة مِنْ رَبِّکمْ وَ جَنَّة عَرْضُهَا السَّمواتُ وَ الاَْرْضُ أعِدَّتْ لِلْمُتَّقینَ. اَلَّذینَ ینْفِقُونَ فِى السَّرّاءِ وَالضَّرّاءِ وَ الْکاظِمینَ الْغَیظَ وَالْعافینَ عَنِ النّاسِ وَاللهُ یحِبُّ الْمُحْسِنینَ»:(۲)
و به سوى آمرزش پروردگار خویش بشتابید و به سوى بهشتى که پهنایش آسمانها و زمین را فرا گرفته و براى پرهیزکاران مهیاست. آنان که از مال خود در تنگدستى و وسعت انفاق مى کنند و خشم خود فرو نشانند و از بدى مردم در گذرند، و خداوند دوستدار نیکوکاران است.
اِعمال خشم و غضب، نوعى آزمون الهى مى باشد، و فرونشاندن آن نیز یک تکلیف انسانى و اخلاقى است. انسان موجودى است که با انواع عوامل خوشى و لذت و عوامل رنج و نفرت در محاصره قرار گرفته است، و از بندگان خداوند که در چنین حصار و باره اى قرار دارند از لحاظ عمل و رفتارى که در پیش مى گیرند آزمون و امتحان بعمل مى آید تا صدق و کذب ادّعاى آنان در ایمان و انسانیت ظهور کند.
شکى نیست که غضب قوه اى است که از جانب حق در نهاد آدمى قرار داده شده، و آن گاه که انسان در پرتگاه غضب مى لغزد، در واقع با چنین نیروى آتشین انس و ارتباط برقرار مى سازد.
آدمى از خاک آفریده شده است که سمبل و نمودار آرامش و وقار است، ولى شیطان از آتش سر برآورده که دچار لهیب و اضطراب مى باشد. اگر انسان قوه غضب را بیجا مصرف نماید به اخلاق شیطان گراییده و از خدا دورى جسته و وسیله ممنوعیت خود را از رحمت الهى فراهم آورده و از حقیقت خود که سرشته به وقار و بزرگوارى است منحرف شده است.
آن که مالک غضب و خشم خویش است اهل خدا، و هر کس غضب و خشمش بى قید و بند است برده شیطان و آلوده به شیطنت است. انسان اجازه ندارد هر کجا و در برابر هر کسى دچار خشم و غضب شود، براى غضب و خشم جاى معین مقرّر شده، که بجا مصرف کردنش عبادت، و بى جا مصرف نمودنش گناه و خطا و معصیت و شیطنت است.
رسول خدا ((علیه السلام))فرمود:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "بحار"ج۷۳، ص۱۶۳.
۲. آل عمران، ۱۳۳ ۱۳۴.
لَیسَ الشَّدایدُ بِالصَّرْعَةِ، إنَّما الشَّدیدُ الَّذى یمْلِک نَفْسَهُ عِنْدَ الْغَضَبِ:(۱)
قهرمان و پهلوان (یعنى انسان با صلابت و نیرومند) با کشتى گرفتن ارزیابى نمى شود، بلکه پهلوان عبارت از کسى است که زمام نفس خود را به گاه خشم و غضب در اراده و اختیار خویش گیرد.
یکى از آثار و نتایج سوء غضب بیجا کینه و حسد است، و این حالت آدمى را به بیمارى و تیرگى و اختلال طبیعت سوق مى دهد. لذا ضرورتى است که موقعیت غضب مشخّص گردد تا آدمى بتواند جنبه نکوهیده آن را از خود دور سازد و به تعدیل و درمان آن بپردازد، و نیز باید فضیلت فرونشاندن خشم و غضب و ارزش بردبارى و عفو و مداراى با دیگران براى او روشن شود. در این مورد قرآن مجید و روایات عالى اسلامى ارشاداتى دارند که در ضمن توضیح این مسأله ملاحظه خواهید کرد.
حضرت حق، غضب را در نهاد انسان قرارداد تا او را از تباهى و نابودى صیانت کند و عوامل زیانبار به سلامتى او را از وى دفع نماید. در کیفیت تکوین و ایجاد انسان و در اندرون او حرارت و رطوبت به کار رفته است که در حال تضاد و تعاند با یکدیگر بسر مى برند. حرارت همواره رطوبت را به تحلیل مى برد و آن را تبخیر و سرانجام خشک مى سازد و اگر مدد تغذیه پیاپى براى تأمین رطوبت به بدن نرسد، موجود زنده از میان مى رود، لذا خداوند متعال غذاى موافق و متناسب با سازمان موجود زنده را آفرید و در نهاد او غریزه تمایل به غذا را نیز خلق کرده است.
اما در خارج و بیرون از وجود انسان، غضب به خاطر این است که چون آدمى در معرض خطر قرار مى گیرد، باید داراى قوه و نیرویى باشد که به گاه نیاز و هنگام ضرورت، آن نیرو به فیضان و فوران و هیجان افتد. غضب و خشم آدمى به منزله عکس العمل در برابر تجاوز عوامل زیانبار، آتش غضب آدمى در روان او فروزان مى گردد همانگونه که آتش در میان آتشکدان و کوره لهیب مى کشد.
حرارت لهیب آتش خشم آدمى در چهره و سیماى فرد خشمناک خود را مى نمایاند، گونه و چشمان آدمى همچون آتش سرخ فام مى گردد تا نشانگر محتوایى باشد که در پس این حالت کمین کرده است و آن عبارت از سرخى خون بدن است، آنچنان که شیشه از وراء خود محتواى خویش را مى نمایاند.
مرکز و کانون نیروى غضب، عبارت از قلب آدمى است و مفهوم آن همان به جوش آمدن و غلیان خون دل است که ناشى از حالت انتقام جویى است. این نیرو از آن جهت به فوران مى افتد تا فرد، ضرر و زیان را قبل از وقوع آن از خود دفع نموده و پس از وقوع آن قلبش با إعمال غضب تشفّى یافته و به انتقام جویى دست یازد.
انتقام، عذا و خوراک نیروى غضب و خواسته آن است و آدمى از رهگذر اعمال غضب احساس لذّت و رضایت مى نماید. انسان خشمگین جز با انتقام آرام نمى گیرد، فقط فرد با ایمان است که على رغم اسائه و آزار دیگران از تجاوزکار صرف نظر کرده و عفو و اغماض مى کند:
«وَ إذا ما غَضِبُوا هُمْ یغْفِرُونَ»:(۲)
و آن گاه که مؤمنان را خشم فرو مى گیرد، گذشت و اغماض را پیشه خود مى کنند.
در خرابات مغات منزل نمى یابد گرفت *** چون گرفتى کینِ کس در دل نمى باید گرفت
یا نمى باید ز آزادى زدن چون سر و لاف *** یا گره از بى برى در دل نمى باید گرفت
سدّ راه عالم بالاست معشوق مجاز *** دامن این سر و پا در گِل نمى باید گرفت
خونبها بهتر ز حفظ آبروى عشق نیست *** در قیامت دامن قائل نمى باید گرفت
تا توان سرپنجه دریا چو طوفان تاب داد *** تیغ موج از قبضه ساحل نمى باید گرفت
طالب حق را چو تیرى کز کمان بیرون رود *** هیچ جا آرام تا منزل نمى باید گرفت
صاف چون آئینه مى باید شدن با نیک و بد *** هیچ چیز از هیچ کس در دل نمى باید گرفت
آه و افسوس است صائب حاصل موج سراب *** دامن دنیاى بى حاصل نمى باید گرفت
تفریط و دریغ ورزیدن بى مورد از اِعمال غضب، نمایانگر ضعف و ناتوانى این نیرو است، و مسلّماً چنین حالتى را نمى توان حالت مطلوبى در آدمى برشمرد بلکه باید آن را حالتى نکوهیده تلقّى کرد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "جامع الصغیر"ج۲، ص۱۳۵، باب لیس.
۲. شورى، ۳۷.
یکى از بزرگان فرموده: "کسى که باید به مورد و بجا دچار و خواهان خشم گردد ولى او را خشم نگیرد حیوانى بیش نیست". زیرا فقدان نیروى غضب را باید یکى از کمبودهاى روانى انسان به شمار آورد، چون خداوند متعال مى فرماید:
«أشِدّاءُ عَلَى الْکفّارِ رُحَماءُ بَینَهُمْ»:(۱)
مؤمنان در برابر کفّار، مردمى سختگیر و خشم آلود و غضبناکند، ولى در میان خود از مهر و رأفت متبادل و تراحم برخوردارند.
«جاهِدِ الْکفّارَ وَ الْمُنافِقینَ وَاغْلُظْ عَلَیهِمْ»:(۲)
با کفار و منافقین به جهاد برخیز و با غلظت و خشم با آنان روبرو شو.
اما افراط و زیاده روى در غضب عبارت از پافرانهادن از حدّ و حالتى عصبى است که آدمى را از عقل و حکمت و دین بیرون مى برد و در نتیجه براى انسان بینش و نظر و اندیشه و قدرتِ حسن انتخاب در رابطه با اعمال و رفتارش باقى نمى ماند و حالت سبعیت و درندگى بر انسان مسلّط مى گردد، حالتى که باید آن را نیرویى در نفس امّاره برشمرد که بازده آن گرایش به تشفّى و انتقام است.
برخى از نابخردان، افراط و فزون گرایى در غضب را شجاعت و مردانگى به شمار آورده و آن را بسان حالتى ستوده چهره مى بخشند. به عنوان نمونه:
گاهى یکى از همین سبک مغزان مى گوید: "من درباره هیچ فردى حاضر به صبر و خویشتن دارى نیستم و در برابر هیچ کس تحمّل نمى کنم"، این سخن نابخردانه مفهومش این است که این فرد بینوا فاقد عقل و حلم و بردبارى و حکمت و دانایى و هشیارى است.
پاره اى از مردم تحت تأثیر چنین داعیه هاى فاسد و فسادآموز واقع مى شوند و طبع و سرشت خشم روایى بر روان آنها تسلط مى یابد، و در جرگه چنین نادانانى در دامن زدن به آتش غضب جا خوش کرده و در رده آنان قرار مى گیرند و هر چند که آنها را اندرز مى دهند نمى خواهند در خویشتن نیرو و حسّ انعطافى بهم رسانده و گوش شنوایى داشته باشند، چون در حال فقدان بینایى و هشیارى در برابر هر موعظه و نصیحتى موضع گرفته اند، و بلکه به عکس در برابر نصیحت و اندرز دیگران آتش غضب آنها پر لهیب تر مى گردد و دنیا در برابر دیدگانشان تیره و تاریک مى شود، و آن گاه که به خود مراجعه مى کنند و خویشتن را نیز به داورى مى گیرند براى خاموش کردن این آتش سعادت سوز و شقاوت ساز، توانى در خود نمى یابند زیرا نور عقل در روان آنان رو به خاموشى مى گذارد، لذا پیرامون وجود خود را نمى توانند بیابند و سرانجام مسیر یک جانور سرگردان را در پیش مى گیرند.
از رسول بزرگوار اسلام((صلى الله علیه وآله)) روایت شده:
"در حال خشم و إعمال غضب، دوده متراکم و تیره اى به طرف مغز آدمى اوج مى گیرد و بر معادن و سرمایه هاى اندیشه او مستولى مى گردد و بلکه احیاناً این دوده ها به مراکز حسّى نیز سرایت مى کند و چشمان آدمى در حال خشم تیره شده و رو به سیاهى مى گذارد.در چنین حالتى است که انسان همچون فرد نابینا جایى را نمى بیند".(۳)
گاهى آتش غضب آنچنان در وجود آدمى پایگاهى فراهم مى آورد که فرد نمى تواند نه از درون و نه از بیرون، این آتش سعادت سوز را خاموش سازد، و این آتش سوزى همچنان پیشروى مى کند تا گوهر گرانبهاى وجود آدمى را در زیر فشار لهیب خود بسوزاند و به خاکستر تبدیل کرده و نابودى شخصیت او را فراهم سازد.
و احیاناً بر اثر شدت خشم، رطوبت و مایه حیات قلب انسان مى خشکد و آدمى از شدت خشم و کینه دچار مرگ زودرس مى گردد و سکته و مرگ ناگهانى او در مى رسد، چون خطر یک کشتى که در دریایى ژرفناک و گرفتار طوفان حرکت مى کند از خطر حالت روانى فرد که مالامال از خشم و کینه است کمتر است، زیرا ناخدایان کشتى در نجات این مرکبى که گرفتار تلاطم است مى کوشند، ولى در حالت غضب، قلب انسان، ناخداى کشتى وجود و شخصیت روانى
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. فتح، ۲۹.
۲. تحریم، ۹.
۳. "سنن ابن ماجه"، باب غضب.
اوست، بدیهى است که این ناخدا در حال خشم روایى نیرویى است فرسوده و از کار افتاده که تراکم تیرگیهاى خشم، بصیرت آن را از کار انداخته و نابینایش ساخته است. چنین قلبى که خارهاى خشم در چشم بصیرت او خلیده نمى تواند چاره سازى کند.
از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) روایت شده:
ألا إنّ الْغَضَبَ جَمْرَةٌ تُوقَدُ فى جَوْفِ ابْنِ آدَمَ، ألا تَرَوْنَ إلى حُمْرَةِ عَینِهِ وَ انْتِفاخِ أوْداجِهِ؟ فَإذا وَجَدَ أحَدُکمْ شَیئاً مِنْ ذلِک فَالأْرْضَ الأْرْضَ. ألا إنَّ خَیرَ الرِّجالِ مَنْ کانَ بَطىءَ الْغَضَبِ، سَریعِ الرِّضا، وَ شَرَّ الرَّجُلِ مَنْ کانَ سَریعَ الْغَضَبِ، بَطىءَ الرِّضا:(۱)
به هوش باشید و توجه کنید که غضب پاره آتش و گدازه اى است که در قلب آدم برافروخته مى گردد، براى پى بردن به چنین حقیقت به سرخى چشمان و برجستگى رگهاى چنبره گردن آدم خشمگین بنگرید. اگر کسى خود را در چنین حالت بیابد بر زمین نشیند. بدانید که بهترین مردم کسانى هستند که دچار غضب زودرس نمى گردند، در خشم روایى گامشان کنْد و آهسته است، ولى در رضا و خشنودى پیشتاز و سریع هستند. و بدترین مردم آنانند که به سرعت خشم مى گیرند و به کندى تن به رضا و خوشحالى مى دهند.
کسى به ملک رضا خشمگین نمى باشد *** در این ریاض گلى آتشین نمى باشد
ز خنده گل صبح این دقیقه حاصل شد *** که عیش جز نفس آتشین نمى باشد
دراز دستى ما کرد کار بر ما تنگ *** وگرنه جامه بى آستین نمى باشد
به هر طرف نگرى دور باش برق بلاست *** به گرد خرمن ما خوشه چین نمى باشد
ز سرافرازى ما این قَدَر تعجّب نیست *** همیشه دانه به زیر زمین نمى باشد
تمام مهر و سراپا محبّتم صائب *** به عالمى که منم خشم و کین نمى باشد
آثار ظاهرى غضب در ناسزاگویى و تجاوز و یورش به دیگران و سخنان زشت، چهره خود را مى نمایاند و مظاهر آن در اندام، عبارت از ضرب و جرح و قتل و تهاجمهایى است که بدون مبالات و نابخردانه صورت مى گیرد.
اگر فرد خشمگین نتواند خشم خود را در مورد شخص اعمال کند آثار سوء آن به خود او بازمى گردد، لذا جامه خویش را مى درد و بر گونه خویش طپانچه و سیلى مى زند و زمین و در و دیوار را مى کند و مى خراشد و احیاناً به سرعت و نامتعادل مى دود و به زمین مى افتد و یا خود را بر زمین مى افکند و کارهاى جنون آمیزى از او سرمى زند.
از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) وارد شده:
إنَّ الْغَضَبَ مِنْ الشَّیطانِ، وَ إنَّ الشَّیطانَ خُلِقَ مِنَ النّارِ، إنَّما یطْفِىُ النّارَ الْماءُ، فَإذا غَضِبَ أحَدُکمْ فَلْیتَوَضَّأْ:(۲)
غضب از ناحیه شیطان به هم مى رسد و شیطان از آتش آفریده شده و آتش نیز با آب خاموش مى شود، پس اگر یکى از شما گرفتار حالت خشم گردد وضو بگیرد.
آثار غضب در قلب این است که کینه و حسد و بدخواهى و شماتت دیگران و خوشحالى از غم دیگران و اندوه از تنعّم و رفاه سایرین و افشاگرى اسرار و پرده درى حیثیت و استهزاء مردم در آن پدید مى آید، لذا رسول اسلام((صلى الله علیه وآله)) فرمود:
لا یحْکمُ أحَدٌ بَینَ اثْنَینِ و هُوَ غَضْبانٌ:(۳)
هیچ یک از شما نباید در حالى که دستخوش حالت خشم و غضب است میان دو نفر داورى نماید.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "روانشناسى اسلامى" ص۱۶۲.
۲. "محجة البیضاء" ج۵، ص۳۰۸.
۳. "بهداشت روانى در اسلام" ص۱۶۳.
خشم و غضب در صورتى که براى دفاع از خود در برابر خطر، و دفاع از اسلام در مقابل کفّار به کار گرفته نشود حالتى شیطانى و آثار و عواقبش خطرناک و زمینه اى براى آلوده شدن به گناهان کبیره است.
در صورتى که براى دفاع از خود و مردم مؤمن و بخصوص دفاع از حریم قرآن و اسلام به کار گرفته شود، حالتى الهى و آثار و عواقبش بسیار عالى و زمینه اى براى انجام گفتن پرمنفعت ترین عبادت در پیشگاه حضرت ربّ العزّه است. خشم و غضبِ مطلوب، خشمى است که همپاى با داورى عقل بوده و هماهنگ با دین به مرحله اجرا درمى آید.
خشم و غضب توازن خود را از عقل و دین مى تواند کسب کند و در سایه رهنمود این دو قدرت آن استقامت و موازنه اى را تحقّق بخشد که همه بندگان خدا به چنین استقامت و توازن دعوت شده و بدان مکلّف هستند و آن عبارت است از انتخاب امور زندگى هماهنگ با آیین الهى.
کسى که خشم اوبه سستى مى گراید، روا او گرفتار ضعف و کم توازنى است و گویا سستى و ضعف غضب نمایانگر فرومایگى و خوارى شخصیت روانى انسان و نشانه پذیرایى از ظلم و تجاوز است. و نیز کسى که از نظر روانى به خشم مفرط گرایش دارد این حالت روانى، وى را به بى باکى و رفتارهاى زشت و ناخوشایند سوق مى دهد.(۱)
راه علاج غضب
اگر کسى دچار مرض خطرناک خشم و غضب باشد، در صورتى که علاقه نشان بدهد و به پذیرفتن نسخه شفابخش الهى که از زبان قرآن و حدیث تنظیم شده تن دهد و به قبول دستورات الهیه برخیزد و آن دستورات را با جان و دل به کار بندد، قطعاً از آن مرض نجان پیدا خواهد کرد.
مشکل بیماران روحى این است که از آگاهى به طریق علاج و عمل به مقرّرات لازمه روى گردانند. اگر انسان به علل مرض و راه درمان آن معرفت پیدا کند و آن معرفت را به دایره عمل و صحنه حرکت بیاورد، بدون شک از مسیر شیطان نجات پیدا کرده و به صراط المستقیم الهى خواهد رسید.
مریضِ خشم و غضب باید در اخبار وارده در مذمّت غضب و آثار مترتبه بر غضب اندیشه کند و به این معنا گردد که زبان وحى، گرفتاران به بیمارى خشم را مردمى بعید از خدا و رحمت رحیمیه حضرت ربّ العزّه مى داند و آنان را همپالگى شیطان و حزب ابلیس به حساب مى آورد.
از حضرت ختمى مرتبت روایت شده:
اْلْغَضَبُ یفْسِدُ الأْیمانَ کما یفْسِدُ الْخَلُّ الْعلَ:(۲)
خشم و غضب ایمان را فاسد مى کند، چنانکه سرکه عسل را.
اط حضرت مولى الموحدین، امام عارفین، امیرالمؤمنین((علیه السلام)) نقل شده:
اَلْحِدَّةُ ضَرْبٌ مِنَ الْجُنُونِ، لأِنَّ صاحِبَها ینْدَمُ فِإنْ لَمْ ینْدَمْ فَجُنُونُهُ مُسْتَحْکمٌ:(۳)
غضب نوعى از دیوانگى است، زیرا به محض فرو نشستن، صاحبش پشیمان مى شود و اگر پشیمان نشد دیوانگى او ثابت و استوار است.
از حضرت باقرالعلوم((علیه السلام)) رسیده:
إنَّ هذَا الْغَضَبَ جَمْرَةٌ مِنَ الشَّیطانِ تُوقَدُ فى قَلْبِ ابْنِ آدَمَ، وَ إنَّ أحَدَکمْ إذَا غَضِبَ احْمَرَّتْ عَیناهُ وَ انْتَفَخَتْ أوْ داجُهُ وَدَخَلَ الشَّیطانُ فیهِ، فَإذا خافَ أحَدُکمْ ذلِک مِنْ نفْسِهِ فَلْیلْزَمِ الأْرْضَ فَإنَّ رِجْزَ الشَّیطانِ لَیذْهَبُ عَنْهُ عِنْدَ ذلِک:(۴)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "روانشناسى اسلامى"ص۱۵۶.
۲. "کافى"ج۳، ص۴۴۵.
۳. "حیات جاوید"، ص۱۷۹.
۴. "محجة البیضاء"ج۵، ص۲۹۲.
به حقیقت که غضب پاره آتشى است از شیطان که در دل انسان برافروخته مى شود، پس دیدگانش را سرخ و رگهاى بدنش را باد مى کند، در چنین وقتى باطن او جایگاه شیطان مى شود. اگر کسى از این واقعه وحشت دارد باید بر زمین بنشیند، که در این صورت پلیدى شیطان از او مى رود.
امام صادق((علیه السلام)) از پدر بزرگوارش حضرت باقر روایت مى فرماید:
أىُّ شَىْء أشَدُّ مِنَ الْغَضَبِ؟ إنَّ الرَّجُلَ یغْضِبُ فَیقْتُلُ النَّفْسَ الَّتى حَرَّمَ اللهُ، وَ یقْذِفُ الْمُحْصَنَةَ:(۱)
چه چیزى از خشم سخت تر است؟ راستى مرد غضب مى کند و در حال و هواى غضب قتل نفسى که خدا حرم کرده مرتکب مى شود و زن پاکدامن را به زنا متّهم مى نماید.
در خدمت حضرت باقر((علیه السلام)) سخن از غضب به میان آمد حضرت فرمود:
إنَّ الرَّجُلَ لَیغْضَبُ فَما یرْضى اَبَداً حَتَّى یدْخُلَ النّارَ...:(۲)
به راستى مرد به خشم آید و خوشنود نشود تا به دوزخ درآید.
آرى رضایت و خوشنودى خشمگین، به انتقام و تشفّى قلب است، گرچه این انتقام او را به بدترین گناهان آلوده کند و زمینه جهنّم رفتن او را فراهم نماید.
بیایید به حقیقت در این احادیث که از منابع وحى در معتبرترین کتب به ما رسیده دقّت کنیم، تا اگر دچار این بیمارى مهلک هستیم نجات پیدا کرده و هم اخلاق اولیاء و عاشقان حق شویم تا از هجر محبوب برهیم و به عرصه گاه قرب و وصال برسیم و لذّت حقیقى زندگى را بیابیم.
ما شبى دست برآریم و دعایى بکنیم *** غم هجران تو را چاره ز جایى بکنیم
دل که بیمار شد از دست رقیبان مددى *** تا طبیبش بسر آریم و دوایى بکنیم
آن که بى جرم برنجید و به تیغم زد و رفت *** بازش آرید خدا را که صفایى بکنیم
خشک شد بیخ طرب راه خرابات کجاست *** تا در آن آب و هوا نشو و نمایى بکنیم
مدد از خاطر رندان طلب اى دل ورنه *** کار صعب است مبادا که خطایى بکنیم
سایه طایر کم حوصله کارى نکند *** طلب از سایه میمون همایى بکنیم
دلم از پرده بشد حافظ خوش گوى کجاست *** تا به قول و غزلش ساز و نوایى بکنیم
از امام صادق((علیه السلام)) روایت شده:
اَلْغَضَبُ مِفْتاحُ کلُّ شَرٍّ:(۳)
خشم و غضب کلید تمام بدیهاست.
این روایت بسیار پرقیمت را که شخصیتى مانند کلینى در کتاب شریف "کافى" در بخش اصول آورده است حفظ کرده و به صورت تابلویى در خانه و محل کار و مساجد نصب کنیم تا با دورى از غضب از بسیارى از امراض جسمى و روحى در امان بمانیم.
از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) روایت شده:
ما غَضِبَ أحَدٌ إلاّ أشْفى عَلى جَهَنَّمَ:(۴)
غضب نمى کند احدى مگر اینکه مشرف بر جهنّم مى شود.
در روایت بسیار مهمّى آمده:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "کافى" ج۳، ص۴۴۶.
۲. "محجة البیضاء"ج۵، ص۲۹۲.
۳. "کافى" ج۳، ص۴۴۶.
۴. "محجة البیضاء"ج۵، ص۲۹۲.
قالَ رَجُلٌ: یا رَسُولَ اللهِ، اَىُّ شَىْء اَشَدُّ عَلَىَّ؟ قالَ: غَضَبُ اللهِ. قالَ: فَما یبَعِّدُنى مِنْ غَضَبِ اللهِ؟ قالَ: لاتَغْضَبْ:(۱)
مردى به رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) عرضه داشت: چه چیزى بر من سخت تر است؟ فرمود: غضب خدا. عرضه داشت: کدام برنامه مرا از غضب خدا دور مى کند؟ فرمود: غضب مکن.
از امام صادق((علیه السلام)) است:
مَنْ کفَّ غَضَبَهُ سَتَرَ اللهُ عَوْرَتَةُ:(۲)
هر کس جلوى خشم خود را بگیرد، خداوند عیب او را مى پوشاند.
کلام روح افزاى بعضى از حکماست که فرموده اند:
اَلسَّفینَةُ الَّتى وَقَعَتْ فِى اللُّجُجُ الْغامِرَةِ، وَاضْطَرَبَتْ بِالرِّیاحِ الْعاصِفَةِ وَ غَشَیهَا الأْمْواجُ الْهائِلَةُ أرْجى ألى الْخَلاصِ مِنَ الْغَضْبانِ الْمُلْتَهِبِ:
آن کشتى که در دریا به موجهاى شدید گرفتار شده و به سبب بادهاى تند و سخت مضطرب گشته و موجهاى هولناک آن را فراگرفته، امید نجات و خلاصى در او بیشتر است از شخصى که غضبناک شده و رگهاى گردنش از خون پر گردیده و جایى را نمى بیند و چیزى را نمى شنود و کسى را نمى شناسد.
مردى به رسول خدا عرضه داشت: مرا به عملى امر کن و امرت را کوتاه بگو. حضرت فرمود: غضب مکن، سپس برگشت و سؤال کرد، باز حضرت فرمود: غضب مکن.(۳)
قالَ ابْنُ مَسْعُود: قالَ النَّبِىُّ((صلى الله علیه وآله)): ما تَعُدُّنَ الصُّرعَةَ فیکمْ؟ قُلْنَا: الَّذى لا یصْرَعُهُ الرِّجالُ. قالَ: لَی ذلِک، وَ لْکنَّ الَّذى یمْلِک نفْسَهُ عِنْدَ الْغَضَبِ:(۴)
ابن مسعود مى گوید: پیامبر((صلى الله علیه وآله)) فرمود: شما چه کسى را پهلوان به حساب مى آورید؟ گفتیم: کسى که پشت او را در پهلوانى به زمین نرسانند. فرمود: نه، پهلوان کسى است که خود را به وقت غضب نگاه دارد.
سلیمان پیغمبر به فرزندش فرمود:
یا بُنَىَّ إیاک وَ کثْرَةَ الْغَضَبِ فِإنَّ کثْرَةَ الْغَضَبِ یسْتَخِفُّ فُؤادَ الرَّجُلِ الْحَلیمِ:(۵)
فرزندم، از غضبِ زیاد بپرهیز، که خشم فراوان قلب مرد حلیم و بردبار را از ارزش و عظمت مى اندازد.
راوى به رسول خدا عرضه داشت:
دُلَّنى عَلَى عَمَل یدْخِلُنِى الْجَنَّةَ، قالَ: لاتَغْضَب:(۶)
مرابه کارى راهنمایى کن که به بهشتم درآورد. فرمود: غضب مکن.
امیرالمؤمنین((علیه السلام)) فرمود:
أعْظَمُ النّاسِ سُلْطاناً عَلى نَفْسِهِ مَنْ قَمَعَ غَضَبَهُ وَ أماتَ شَهْوَتَهُ:(۷)
نیرومندترین مردم کسى است که غضبش را مقهور سازد و شهوت غلطش را بمیراند.
از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) روایت شده:
مَنْ کفَّ غَضَبَهُ عَنِ النّاسِ کفَّ اللهُ عَنْهُ عَذابَ یوْمِ الْقِیامَةِ:(۸)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "محجة البیضاء"ج۵، ص۲۹۲.
۲. "کافى"ج۳، ص۴۴۷.
۳. "صحیح مسلم"ج۸، ص۳۰.
۴. "محجة البیضاء"ج۵، ص۲۹۱.
۵. "محجة البیضاء"ج۵، ص۲۹۱.
۶. "محجة البیضاء"ج۵، ص۲۹۱.
۷. "میزان الحکمة"ج۷، ص۲۳۳.
۸. "کافى"ج۳، ص۴۴۹.
کسى که خشمش را از مردم نگاه دارد، خداوند او را از عذاب قیامت نگاه مى دارد.
امام صادق((علیه السلام)) فرمود:
اَلْغَضَبُ مَمْحَقَةٌ لِقَلْبِ الْحَکیمِ. وَ قالَ: مَنْ لَمْ یمْلِک غَضَبَهُ لَمْ یمْلِک عَقْلَهُ:(۱)
خشم، دل حکیم را نابود مى کند. و فرمود: هر کس مالک خشم خود نیست مالک عقل خود نیز نیست.
از امام صادق((علیه السلام)) نقل شده: مردى نزد رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) و گفت: یا رسول الله، مرا تعلیم ده، فرمود: برو غضب مکن، آن مرد گفت: همین مرا بس است. به سوى خاندان خود رفت و به ناگاه میان تیره و تبارش جنگى برپا بود، همه صف بسته و سلاح جنگ برداشته بودند. چون چنین دید سلاح جنگ خود را برداشت و سپس در صف قوم و قبیله اش شرکت جست.
در آنجا به یاد گفته رسول خدا افتاد که: خشم مکن. سلاح را بر زمین انداخت و به نزد مردمى که دشمن تیره و تبارش بودند رفت و گفت: اى مردم هر چه زخم و کشتار و زدن بى اثر بر شماها وارد شده به عهده من باشد، من از مال خودم غرامت مى دهم. در پاسخ گفتند: هرچه از این بابت باشد از آنِ خود شما، ما خودمان سزاوارتریم که آنها را تلافى کنیم. فرمود: آن مردم با هم صلح و سازش کردند و خشم از میان رفت.(۲)
تا به کى افسرده اى از دور چرخ گرم رو *** مى بنوش از دست ساقى تا بیابى جان تو
در بهشت رویت آن کو گندم خالت بدید *** روضه رضوان به نزد وى نیرزد نیم جو
کى بود با طلعتت دیدار بدرم آرزو *** کى شوم با ابرویت در جستجوى ماه نو
چند مفتونى به عیش فانى دنیاى دون *** از فریب این عجوز شوى کش غافل مشو
راه دشوار است و بانگ غول از هر سو بلند *** گر نمى خواهى شوى گمراه بى رهبر مرو
خواهى ار حاصل برى از کشتزار این جهان *** این نصیحت از زبان من به گوش دل شنو
کشت منما اندر این مزرع بغیر از تخم مهر *** زانکه ندهد حاصلى تخم دگر گاهِ درو
لامعا پیمودن این ره نه کار هر کس است *** تا به کى بیهوده کوشى راه خود گیر و برو
از حضرت باقر((علیه السلام)) روایت شده:
مَکتُوبٌ فِى التَّوْراةِ فیما ناجَى اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ مُوسى((علیه السلام)): یا مُوسى، أمْسِک غَضَبَک عَمَّنْ مَلَّتُک عَلَیهِ أکفَّ عَنْک غَضَبى:(۳)
در مناجات حضرت حق با موسى در تورات است: اى موسى، جلوى خشمت را از هر که زیر دست توست بگیر، تا من هم جلوى خشمم را از تو بگیرم.
به حکیمى گفته شد: فلانى، سخت و شدید بر خودش مسلّط است. گفت: در این صورت شهوات او را ذلیل نمى کنند و هواى نفس او را مغلوب نمى نماید، و غضب بر او حاکم نمى گردد.(۴)
گفته اند: براى کفر چهار رکن است: غضب، شهوت، دروغ بافى، طمع.(۵)
بعضى از حکما فرموده اند: رأس حماقت تندى است، و رهبر تندى غضب است. کسى که راضى به جهل باشد خود را از علم بى نیاز مى داند. حلم زینت و منفعت است، جهل پستى و ضرر است، سکوت از جواب احمق جواب اوست؟
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "کافى"ج۳، ص۴۴۹.
۲. "کافى"ج۳، ص۴۴۸.
۳. "محجة البیضاء"ج۵، ص۲۹۳.
۴. "محجة البیضاء" ج۵، ص۲۹۴.
۵. "محجة البیضاء" ج۵، ص۲۹۴.
فرو خوردن خشم:
در سطور گذشته، موقف و موضع فرهنگ پاک اسلام را نسبت به غضب خواندید و تا اندازه اى روشن شد که غضب چه آثار نامیمونى در زندگى انسان و دیگران دارد، در این بخش نظر آیین مقدّس الهى را در باب فروخوردن خشم و به تعبیر قرآن و روایات "کظم غیظ" ملاحظه مى کنید، کظم غیظى که از اخلاق انبیا و ائمّه و از اوصاف قابل توجه مؤمنان و اولیاء الهى است.
از حضرت زین العابدین((علیه السلام)) روایت شده که مى فرمودند:
ما اُحِبُّ أنَّ لى بِذُلِّ نَفْسى حُمْرَ النَّعَمِ، وَ ما تَجَرَّعْتُ جُرْعَةً اَحَبَّ إلَىَّ مِنْ جُرْعَةِ غَیظ لا اُکافى بِها صاحِبَها:(۱)
من دوست ندارم در برابر خوار شدنم شتران سرخ مو بگیرم که عزّت مؤمن بالاتر از هر چیزى است. و من جرعه اى محبوبتر از جرعه غیظى که طرفم را بدان مجازات نکرده باشم ننوشم.
از امام ششم((علیه السلام)) روایت شده:
نِعْمَ الْجُرْعَةُ الْغَیظُ لِمَنْ صَبَرَ عَلَیها، فَإنَّ عَظیمَ الأْجْرِ لَمِنْ عَظیمِ الْبَلاءِ، وَ ما أحَبَّ اللهُ قَوْماً إلاّ ابْتَلاهُمْ.(۲)
چه جرعه نیکویى است خشم براى کسى که نسبت به آن صبر مىورزد، زیرا مزد بزرگ براى بلاى بزرگ است، خداوند مردمى را دوست ندارد جز آنکه آنان را گرفتار کند.
و نیز از امام صادق((علیه السلام)) نقل شده:
ما مِنْ عَبْد کظَمَ غَیظاً إلاّ زادَهُ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِزّاً فِى الدُّنْیا وَ الآْخِرَةِ وَ قَدْ قالَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ: "وَ الکاظِمینَ الْغَیظَ وَ الْعافینَ عَنِ النّاسِ وَ اللهُ یحِبُّ الْمُحْسِنینَ"،(۳) وَ أثابَهُ اللهُ مَکانَ غَیظِهِ ذلِک:(۴)
بنده اى نیست که خشمش را فرو خورد جز اینکه خداوند عزّ و جلّ عزت او را در دنیا و آخرت بیفزاید و خداوند در قرآن فرموده: "آن کسانى که خشم خود را فرو خورند، و از مردم درگذرند و خدا دوستدار نیکوکاران است"، و خداوند بجاى این خشم به او ثواب دهد.
از امام ششم((علیه السلام)) روایت شده:
مَنْ کظَمَ غَیظاً وَ لَوْ شاءَ أنْ یمْضِیهُ أمْضاهُ، مَلأَاللهُ قَلْبَهُ یوْمَ الْقِیامَةِ رِضاهُ:(۵)
هر کس خشم خود را فرو خورد، در صورتى که مى توانست آن را اجرا نماید، خداوند در قیامت دلش را از خوشنودى خود لبریز کند.
هزار مرتبه بر لب اگر رسد جانم *** زنم ز دست تو گر شِکوه نامسلمانم
هزار پتک قضا چرخ اگر زند به سرم *** ستاده با سر تسلیم همچو سندانم
لباس زر به تن روزگار مى پوشم *** مکن نگاه که چون آفتاب عریانم
ز آه سرد و دل گرم خویش معتدلم *** چهار فصل بود چون هواى میزانم
روا مدار که از تیاق سروِ قدت *** بود صنوبر دل همچو بید لرزانم
چه غم فلک به سرم تیر فتنه گر بارد *** که همچو شیر خطر نیست از نیستانم
به گرد روى سراى آسیاى چرخ مرا *** که همچو دانه شوم گرد و رونگردانم
جنون من کندش حلقه آتش اندرگوش *** اگر گذار کند عقل در بیابانم
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "کافى" ج۳، ص۱۷۲.
۲. "کافى" ج۳، ص۱۷۲.
۳. آل عمران، ۱۳۴.
۴. "کافى" ج۳، ص۱۷۲.
۵. "محجة البیضاء"، ج۵، ص۳۱۰.
از حضرت باقر((علیه السلام)) روایت شده:
مَنْ کظَمَ غَیظاً وَ هُوَ یقْدِرُ عَلى إمْضائِهِ حَشَااللهُ قَلْبِهُ أمْنَاً و َایماناً یوْمَ الْقِیامَةِ:(۱)
هر که خشم خود را فرو خورد در حالیکه بر انجام آن توانا باشد، خداوند روز قیامت دلش را پر از امن و ایمان کند.
رسول الهى((علیه السلام)) فرمودند:
مِنْ اَحَبِّ السَّبیلِ إلَى اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ جُرْعَتانِ: جُرْعَةُ غَیظ تَرُدُّها بِحِلْم، وَ جُرْعَةُ مُصیبَة تَرُدُّها بِصَبْر:(۲)
از محبوبترین راهها به سوى خداى عزّ و جلّ دو جرعه است: یک جرعه خشمى که با بردبارى برگردانى، و جرعه دیگر، مصیبتى که با صبر درمان کنى.
مسأله با عظمت بردبارى
حدیث شناس بزرگ علامه مجلسى در توضیح لغت حلم و بردبارى مى فرماید: "حلم خوددارى از این است که در برابر ناملایمات از جا بدر رود و کار ناهنجار کند، یا گفتار ناستوده از او سرزند". در این باب روایات بسیار مهمّى در کتب معتبره حدیث آمده که به گوشه اى از آن اشاره مى شود:
از حضرت رضا((علیه السلام)) روایت شده:
لا یکونُ الرَّجُلُ عابِداً حَتّى یکونَ حَلیماً، وَ إنَّ الرَّجُلَ کانَ إذا تَعَبَّدَ فى بَنى إسْرائیلَ لَمْ یعَدَّ عابِداً حَتّى یصْمُتَ قَبْلَ ذلِک عَشْرَ سِنینَ:(۳)
مرد عابد نباشد تا بردبار نباشد، و براستى مرد در بنى اسرائیل خود را به عبادت وامى داشت، و او را عابد نمى گفتند تا آنکه ده سال پیش از آن خموشى گزیند.
از امام باقر((علیه السلام)) است:
کانَ عَلِىُّ بْنُ الْحُسَینِ((علیه السلام)) یقُولُ: اِنَّهُ لَیعْجِبُنِى الرَّجُلُ اَنْ یدْرِکهُ حِلْمُهُ عِنْدَ غَضَبِهِ:(۴)
امام چهارم((علیه السلام)) مى فرمود: راست مطلب این است که من خوشم مى آید از مردى که هنگام خشم بردباریش او را دریابد.
عَنْ أبى جَعْفَر((علیه السلام)) قالَ: إنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ یحِبُّ الْحَیىَّ الْحَلیمَ:(۵)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "محجة البیضاء" ج۵، ص۳۱۰.
۲. "کافى"ج۳، ص۱۷۵.
۳. "کافى"ج۳، ص۱۷۵.
۴. "کافى"ج۳، ص۱۷۵.
۵. "کافى"ج۳، ص۱۷۵.
از امام باقر((علیه السلام)) است که فرمود: براستى خداى عزّ و جلّ با حیاى بردبار را دوست دارد.
عَنْ أبى عَبْدِاللهِ((علیه السلام)) قالَ: قالَ رَسُولُ اللهُ((صلى الله علیه وآله)): ما أعَزَّ اللهُ بِجَهْل قَطُّ وَ لا أذَلَّ بِحِلْم قَطُّ:(۱)
امام صادق((علیه السلام)) از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) روایت مى کند: خداوند هرگز به نادانى کسى را عزیز نکرده، و به سبب بردبارى احدى را خوار ننموده است.
از امام صادق((علیه السلام)) نقل شده:
کفى بِالْحِلْمِ ناصِراً. وَ قالَ: إذا لَمْ تَکنْ حَلیماً فَتَحَلَّمْ:(۲)
بردبارى یاورى بسنده است. و فرمود: اگر بردبار نیستى خود را به بردبارى وادار.
حضرت صادق((علیه السلام)) خدمتکار خود را دنبال کارى فرستاد و او دیر کرد، امام((علیه السلام)) به دنبالش رفت، وى را در حال خواب دید، بالاى سرش نشست و بادش زد تا بیدار شد، چون بیدار شد حضرت به او فرمود: اى فلانى به خدا حق ندارى هم شب بخوابى و هم روز، شب از آنِ توست و روز از آنِ ما.(۳)
کانَ مِنْ دُعاءِ رَسُولِ اللهِ((صلى الله علیه وآله)): اَللّهُمَّ أغْنِنى بِالْعِلْمِ، وَ زَینّى بِالْحِلْمِ، وَ أکرِمْنى بِالتَّقْوى، وَ جَمِّلْنى بِالْعافِیةِ:(۴)
از دعاى رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) بود: خداوند مرا به دانش بى نیاز کن، و به بردبارى زینت بده، و به تقوا گرامیم دار، و به تندرستى نیکویم گردان.
از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) روایت شده:
اِبْتَغُوا الرِّفْعَةَ عِنْدَاللهِ، قالُوا: وَ ما هِىَ یا رَسُولَ اللهِ؟ قالَ: تَصِلُ مَنْ قَطَعَک، وَ تُعْطى مَنْ حَرَمَک، وَ تَحْلُمُ عَمَّنْ ظَلَمَک أوْ جَهِلَ عَلَیک:(۵)
از پیشگاه مبارک حضرت حق طلب برترى و رفعت وبلندى مقام کنید، گفتند: رفعت چیست؟ فرمود: صله کن با کسى که با تو قطع کرده، عطا کن به کسى که از تو دریغ داشته، و بردبارى به خرج ده در برابر کسى که به تو ستم کرده یا بر تو بیخردى نموده است.
و نیز از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) روایت شده:
خَمْسٌ سُنَنِ الْمُرْسَلینَ: الْحَیاءُ، وَ الْحِلْمُ، وَالْحِجامَةُ، وَ السِّواک، وَ التَّعَطُّرُ:(۶)
پنج چیز از روش انبیاست: حیا، بردبارى، خون گرفتن، مسواک، عطر زدن.
از امیرالمؤمنین((علیه السلام)) روایت شده:
لَیسَ الْخَیرُ أنْ یکثُرَ مالُک وَ وَلَدُک، وَ لکنَّ الْخَیرَ أنْ یکثُرَ عِلْمُک، وَ یعْظُمَ حِلْمُک، وَ اَنْ لاتَباهِىَ النّاسَ بِعِبادَةِ رَبِّک، فَإذا أحْسَنْتَ حَمِدْتَ اللهَ، وَ إذا أسَأْتَ اسْتَغْفَرْتَ اللهَ:(۷)
خیر و خوبى اضافه کردن مال و اولاد نیست، بلکه خیر، افزایش علم و عظمت پیدا کردن بردبارى است، و اینکه عبادتت را به رخ مردم نکشى، پس چون خوبى کردى، خدا را سپاس گویى، و به هنگامى که بدى کردى از خداوند طلب مغفرت نمایى.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "کافى"ج۵، ص۱۷۵ ۱۷۶.
۲. "کافى"ج۵، ص۱۷۵ ۱۷۶.
۳. "کافى"ج۵، ص۱۷۶.
۴. "محجة البیضاء"ج۵، ص۳۱۱ و ۳۱۳.
۵. "محجة البیضاء"ج۵، ص۳۱۱ و ۳۱۳.
۶. "محجة البیضاء"ج۵، ص۳۱۱ و ۳۱۳.
۷. "محجة البیضاء"ج۵، ص۳۱۱ و ۳۱۳.
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) فرمود: چون خداوند خلایق را در قیامت جمع کند، فریاد کننده اى فریاد برمى دارد: اهل فضل کجایند؟ گروهى برمى خیزند و به سرعت به سوى بهشت حرکت مى کنند، ملائکه با آنان روبرو شده و مى گویند، شما را در حرکت سریع به سوى بهشت مى بینیم! پاسخ مى دهند: اهل فضلیم، سؤال مى کنند: فضل شما چیست؟ جواب مى دهند: بر ستم دیگران صبر کردیم، بدى مردم را بخشیدیم، جهل جاهلان را بردبارى نمودیم. ملائکه گویند: وارد بهشت شوید که اجر عاملین اجر خوبى است.(۱)
هر نخل مصیبت عَلَم راهنمایى است *** هر نوحه از این قافله آواز درائى است
دست تو اگر نیست نگارین ز علایق *** این عقده هستى گره بند قبائى است
تا در پى دنیاى خسیس است دل تو *** دل نیست در آغوش تو را کاهر بائى است
هر چیز ز دنیاى دنى رو به تو آرد *** مغرور مشو کز پى تنبیه قفائى است
رزق تو ز خوان فلک ارشد غم روزى *** غافل مشو از شکر که آن نیز غذائى است
در هر چه به رغبت نگرى راهزن توست *** بر هر چه کنى پشت تو را راهنمائى است
خازى که در این مرحله بیکار نماید *** از آبله پاى طلب عقده گشائى است
در مشرب جمعى که مهیاى رحیل اند *** هر رنجش بیجاى فلک لطف بجائى است
هر ناله و آهى که ز خود پیش فرستند *** از خویش برون آمده را خانه خدائى است
ما حوصله درد نداریم وگرنه *** هر درد که قسمت شود از غیب دوائى است
از فقر مکن شکوه که آزاد روان را *** بى برگى ایام عجب برگ و نوائى است
صائب چه کند سینه خود را نکند چاک *** با حوصله تنگ غم عشق بلائى است
فضیلت عفو و گذشت:
گذشت و عفو از کسى که به نادانى یا به خاطر سوء اخلاق و کم ظرفیتى در حقّ انسان بدى کرده، از اخلاق حق و روش انبیاء و اولیاء الهى و حقیقتى است که محبوب حضرت ربّ العزّه است.
آیات قرآن مجید از مردم مؤمن مى خواهد که عفو و گذشت را از برنامه هاى جدّى خود قرار دهند; روایات باب عفو روایات بسیار مهمى است که لازم است تمام مردان مؤمن و زنان مؤمنه از آن روایات که از منابع وحى و علم و دانش و بینش و نورانیت و صداقت و تقوا و فضیلت رسیده مطلع گردند.
از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) روایت شده که در یکى از سخنرانیهاى خود، خطاب به مردم فرمودند:
ألا اُخْبِرُکمْ بِخَیرِ خَلائِقِ الدُّنْیا وَ الآْخِرَةِ؟ اَلْعَفْوُ عَمَّنْ ظَلَمَک، وَ تَصِلُ مَنْ قَطَعَک، وَ الاِْحْسانُ إلى مَنْ أساءَ إلَیک وَ إعْطاءُ مَنْ حَرَمَک:(۲)
آیا شما را خبر ندهم به بهترین شیوه هاى دنیا و آخرت؟ گذشت از هر که به تو ستم کرده، پیوست با هر که از تو بریده، احسان به هر که به تو بدى کرده، و بخشش به هر کس که از تو دریغ داشته.
از امام صادق((علیه السلام)) از رسول خدا روایت است:
عَلَیکمْ بِالْعَفْوِ، فَإنَّ الْعَفْوَ لایزیدُ الْعَبْدَ إلاّ عِزًّا، فَتَعافُوا یعَزَّکمُ اللهُ:(۳)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "محجة البیضاء"ج۵، ص۳۱۳.
۲. "کافى"ج۳، ص۱۶۹.
۳. "کافى"ج۳، ص۱۷۰.
بر شما باد به گذشت، عفو و گذشت جز عزّت براى عبد نیفزاید، از هم بگذرید تا خدا به شما عزّت دهد.
از حضرت باقر((علیه السلام)) روایت شده:
اَلنَّدامَةُ عَلَى الْعَفْوِ أفْضَلُ وَ أیسَرُ مِنَ النَّدامَةِ عَلَى الْعُقُوبَةِ:(۱)
پشیمانى بر گذشت بهتر و آسانتر از پشیمانى بر کیفر است.
قالَ رَسُولُ اللهِ((صلى الله علیه وآله)): قالَ مُوسى: یا رَبِّ، أىُّ عِبادِک أعَزُّ عَلَیک؟ قالَ: الَّذى إذا قَدَرَ عَفا:(۲)
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) فرمود: موسى به پروردگار عرضه داشت: الهى، کدام بنده نزد تو عزیزتر است؟ فرمود: آن که به وقت قدرت گذشت کند.
در روایت بسیار مهمّى است:
إنَّ رَسُولَ اللهِ لَمّا فَتَحَ مَکة طافَ بِالْبِیتِ وَ سَعى وَ صَلّى رَکعَتَینِ ثُمَّ أتَى الْکعْبَةَ فَأخَذَ بِعِضادَتَىِ الْبابِ فَقالَ: ما تَقُولُونَ وَ ما تَظُنُّونَ؟ قالُوا: نَقولُ: أخٌ وَابْنُ عَمٍّ حَلیمٌ رَحیمٌ قالُوا ذلِک ثَلاثاً فَقالَ رَسُولُ اللهِ((صلى الله علیه وآله)): أقولُ کما قالَ أخى یوسُفُ: "لاتَثْریبَ عَلَیکمُ الْیوْمَ یغْفِرُ اللهُ لَکمْ وَ هُوَ أرْحَمُ الرّاحِمینَ".(۳)قالَ: فَخَرَجُوا کأنَّما نُشِرُوا مِنَ الْقُبُورِ فَدَخَلُوا فِى الإْسْلامِ:(۴)
زمانى که رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) را فتح کرد، خانه خدا را طواف، و صفا و مروه را سعى کرد، آنگاه دو رکعت نماز گزارد، سپس کنار کعبه آمد و چهار چوب درِبیت را گرفت و به مردم فرمود: چه مى گویید و چه گمان مى برید؟ گفتند: مى گوییم برادر و پسر عموى مایى و تو را بردبارى و رحمت است این جمله را سه بار تکرار کردند حضرت فرمود: من هم همان را مى گویم که برادرم یوسف گفت: "بروید، آزادید، امروز بر شما سرزنشى نیست، خداوند از شما درگذرد، و او بهترین رحم کنندگان است". راوى مى گوید: آن چنان که مردگان از قبر درآیند، از مسجد خارج شدند و اسلام را پذیرفتند.
در کتابها خوانده اید و یا از اهل تاریخ شنیده اید که شخصى به خواجه نصیر الدین طوسى به هنگامى که بر مسند قدرت بود نامه اى بسیار تند که در آن به خواجه توهین بدى شده بود نوشت، ولى خواجه بزرگوار که از اولیاء الهى بود از او گذشت.
و نیز در تفاسیر "نهج البلاغه" خوانده اید که شخصى در وسط بازار به مالک اشتر نخعى در آن هنگام که از جانب امیرالمؤمنین امیر ارتش اسلام بود توهین کرد در حالى که مالک را نشناخته بود، مالک از نزد او رفت، مردم آن شخص را نسبت به عمل زشتش سرزنش کردند، او به دنبال مالک رفت و وى را در مسجد یافت، آمد عذرخواهى کند، مالک به او فرمود: من بدینجا آمدم و براى تو دو رکعت نماز خواندم و سپس از خداوند براى تو طلب مغفرت نمودم.
تا که آیینه دل پاک ز اغیار نشد *** هرگز آن جلوه گه نور رخ یار نشد
هر که بیگانه شد از مجمع رندان به جهان *** در حریم حرمش محرم اسرار نشد
نشود قابل دیدار حقیقت آن کس *** که برون یکسره از پرده پندار نشد
بیخبر باش ز خود تا که خبردار شوى *** آن که شد با خبر از خویش خبردار نشد
تا که از درگه مردى نکشد گرد به چشم *** هیچ کس لایق دید رخ دلدار نشد
ره به سر منزل مقصود نیابد هرگز *** رهبر رهرو اگر حیدر کرّار نشد
خلق عالم همه در خواب گرانند و کسى *** غیر عارف به جهان آگه و بیدا نشد
خبر از حالت عشّاق کجا خواهد یافت *** هر که در بند غم عشق گرفتار نشد
کى ز رخ پرده فکندى که به پیش رخ تو *** روى خوبان جهان صورت دیوار نشد
هر که نوشید مى از دست تو در صبح ازل *** تا به شام ابد او عاقل هشیار نشد
نبود رشته ایمان تو محکم لامع *** تا که گیسوى وى از بهر تو زُنّار نشد
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "کافى"ج۳، ص۱۷۰.
۲. "محجة البیضاء"ج۵، ص۳۱۹.
۳. یوسف، ۹۲.
۴. "محجة البیضاء"ج۵، ص۳۱۹.
مسأله رفق و مدارا و دوستى:
چون بهسبب مجاهدت، برنامه غضب و آتش خشم و آب کظم غیظ فرو نشست و حالت بردبار و حلم، انسان را به عرصه گاه عفو و گذشت رهنمون شد، نوبت رفق و مداراى با مردم مى رسد، مدارا و رفقى که مورد علاقه حق و دستور جناب او در قرآن و کتب آسمانى و از اخلاق انبیاء و اولیاء الهى است. روایات و اخبار کتب معتبره شیعه در این زمینه معرکه کرده و رهنمودهاى بسیار بسیار مهمّى به مردم مسلمان مى دهد.
از حضرت باقر((علیه السلام)) روایت شده:
إنَّ لِکلِّ شَىْء قُفْلا، و قُفْلُ الإْیمانِ الرِّفْقُ:(۱)
براستى که براى هر چیزى قفلى است و قفل ایمان نرمش است.
علاّمه خبیر، روایت شناس بصیر در زمینه حدیث بالا مى فرماید: رفق عبارت از نرمى و مهر و ترک بزرگ منشى و سختیگرى است در گفتار و کردار بر مردم در هر حال خواه آنکه به او بى ادبى کرده باشند یا نه. و در اینجا ایمان به گوهر نفیسى تشبیه شده که باید نسبت به نگهداریش توجه شود و دل گنجینه آن است و نرمش قفل آن، که ایمان را از دستبرد شیاطین و دزدان راه حق حفظ نماید. سختى کردن و دشنام و قهر زدن و تباهى هاى دیگر مایه کاستى و نابودى ایمان گردند.
امام صادق((علیه السلام)) از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) روایت کند:
الرِّفْقُ یمْنٌ، وَالْخُرْقُ شُؤْمٌ:(۲)
نرمش میمنت دارد، و سختگیرى شوم است.
از امام باقر((علیه السلام)) روایت شده است:
براستى خداى عزّ و جلّ داراى رفق و نرمش است، و رفق را دوست دارد، و به نرمش عوض و اثرى دهد که به سختگیرى ندهد:
إنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ رَفیقٌ یحِبُّ الرِّفْقَ، وَ یعْطى عَلَى الرِّفْقِ مالایعْطى عَلَى الْعُنْفِ:(۳)
امام باقر((علیه السلام)) از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) روایت مى کند:
إنَّ الرِّفْقَ لَمْ یوضَعْ عَلى شَىْء إلاّ زانَهُ، وَ لانُزِعَ مِنْ شَىْء إلاّ شانَهُ:(۴)
رفق را به چیزى ننهند مگر آنکه آن را زیور بخشد، و از چیزى نگیرند جز آنکه زشتش نماید.
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) فرمودند:
إنَّ فِى الرِّفْقِ الزّیادَةَ وَ الْبَرَکةَ، وَ مَنْ یحْرَمِ الرِّفْقَ یحْرَمِ الْخَیرَ:(۵)
به راستى در نرمش فزونى و برکت است، هر که از نرمش محروم است از خیر محروم است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "اصول کافى"ج۳، ص۱۸۴ ۱۸۵.
۲. "اصول کافى"ج۳، ص۱۸۴ ۱۸۵.
۳. "کافى"ج۳، ص۱۸۱ ۱۸۲.
۴. "کافى"ج۳، ص۱۸۱ ۱۸۲.
۵. "کافى"ج۳، ص۱۸۲.
عَنْ هِشامِ بْنِ أحْمَدَ، عَنْ أبِى الْحنِ((علیه السلام)) قالَ: قالَ لى وَ جَرى بَینى وَ بَینَ رَجُل مِنْ الْقَوْمِ کلامٌ
فَقالَ لى ـ: اُرْفُقْ بِهِمْ فَإنَّ کفْرَ أحَدِهِمْ فى غَضَبِهِ، وَ لا خَیرَ فیمَنْ کانَ کفْرُهُ فى غَضَبِهِ:(۱)
هشام بن احمد مى گوید: در حالى که میان من و مردى از مردم سخنى رفته بود، حضرت ابى الحسن به من فرمودند: با آنان نرمش کن، زیرا هر کدامشان به محض اینکه خشم گیرند به کفر گرایند، و خیرى نباشد در کسى که کفر او در خشم است.
از حضرت موسى بن جعفر((علیه السلام)) روایت شده:
اَلرِّفْقُ نِصْفُ الْعَیشِ:(۲)
نرمى و خوشخویى و لطف، نیمى از زندگى است.
رسول خدا((علیه السلام)) فرمودند:
لَوْ کانَ الرِّفْقُ خَلْقاً یرى ما کانَ مِمّا خَلَقَ اللهُ شَىْءٌ أحْسَنَ مِنْهُ:(۳)
اگر رفق و نرمش به چشم دیده مى شد، آفریده اى از آن زیباتر و نیکوتر نبود.
از حضرت صادق از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) فرمودند:
مَا اصْطَحَبَ اثْنانِ إلاّ کانَ أعْظَمُهُما أجْراً وَ أحَبُّهُما إلَى اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ أرْرْفَقُهُما بِصاحِبِهِ:(۴)
دو کس با هم مصاحبت و دوستى نکنند، جز آنکه مزد بیشتر و محبوبیت فزونتر نزد خداوند از آن کس است که به دوست خود نرمش و لطف بیشتر دارد.
از حضرت صادق((علیه السلام)) است:
مَنْ کانَ رَفیقاً فى أمْرِهِ نالَ ما یریدُ مِنَ النّاسِ:(۵)
هر که در کار خود داراى نرمش باشد، بدانچه از مردم خواهد برسد.
مسأله مهرورزى و دلسوزى به یکدیگر
در این باب که تکلیف هر مسلمان و مؤمنى است، نیز قرآن مجید و روایات برنامه هاى مهمّى را ارئه کرده اند:
امام صادق((علیه السلام)) به یارانشان مى فرمودند:
اِتَّقُوا اللهَ وَ کونُوا إخْوَةً بَرَرَةً، مُتَحابّینَ فِى اللهِ، مُتَواصِلینَ مُتَراحِمینَ، تَزاوَرُوا وَ تَلاقوا وَ تَذکرُوا أمْرَنا وَ أحْیوهُ:(۶)
از خدا پروا کنید (تقوا و اجتناب از محرّمات پیشه کنید)، و برادران نیک رفتارى باشید، در راه خدا به همدیگر دوستى کنید، پیوند با هم داشته باشید، نسبت به یکدیگر مهربانى نمایید، به زیارت و دیدار هم بروید، برنامه ما را به هم یادآورى کرده و آن را زنده بدارید.
امام ششم((علیه السلام)) فرمودند:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "کافى"ج۳، ص۱۸۶.
۲. "اصول کافى" ج۳، ص۱۸۷ ۱۸۸.
۳. "اصول کافى" ج۳، ص۱۸۷ ۱۸۸.
۴. "اصول کافى" ج۳، ص۱۸۷ ۱۸۸.
۵. "اصول کافى" ج۳، ص۱۸۸.
۶. "اصول کافى" ج۳، ص۲۶۹.
تَواصَلُوا وَ تَبارُّوا وَ تَراحَمُوا وَ کونُوا إخْوَةً بَرَرَةً کما أمَرَکمُ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ:(۱)
با هم پیوند داشته باشید، به هم نیکى کنید، به هم مهربانى نمایید، و برادران خوشرفتارى باشید، چنانکه خداوند عزّ و جلّ شما را به آن امر فرموده است.
امام صادق((علیه السلام)) فرمود:
یحِقُّ عَلَى الْمُسْلِمینَ الاِْجْتِهادُ فِى التَّواصُلِ، وَ التَّعاوُنِ عَلَى التَّعاطُفِ، وَالْمُواساةِ لأِهْلِ الْحاجَةِ، وَ تعاطُفِ بَعْضِهِمْ عَلى بَعْض حَتّى تَکونُوا کما أمَرَکمُ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ: "رُحَماءُ بَینَهُمْ" مُتَراحِمینَ، مُغْتَمّینَ لَما غابَ عَنْکمْ مِنْ أمْرِهِمْ عَلى ما مَضى عَلَیهِ مَعْشَرُ الأْنْصارِ عَلى عَهْدِ رَسُولِ اللهِ((صلى الله علیه وآله)):(۲)
بر مسلمانان است که کوشا باشند در پیوستن با هم و کمک کردن به هم در مهرورزى و همراهى با نیازمندان و در محبّت به یکدیگر، تا آنچنان که خداوند شما را امر فرموده: "مهربانان در بین خودشان" مهرورز به یکدیگر باشید و غمناک شوید براى آنچه از مسلمانان در دسترس ندارید، بر همان روشى که انصار در دوران رسول خدا داشتند.
اگر عالم همه پرخار باشد *** دل عاشق همه گلزار باشد
وگر بیکار گردد چرخ گردون *** جهان عاشقان بر کار باشند
همه غمگین شوند و جان عاشق *** لطیف و خرّم و عیار باشد
به عاشق ده تو هر جا شمع مرده است *** که او را صدهزار انوار باشد
وگر تنهاست عاشق نیست تنها *** که با معشوق پنهان یار باشد
شراب عاشقان از سینه جوشد *** حریف عشق در اسرار باشد
به صد وعده نباشد عشق خرسند *** که مکر دلبران بسیار باشد
وگر بیمار بینى عاشقى را *** نه شاهد بر سر بیمار باشد
سوار عشق شو و زره میندیش *** که اسب عشق بس رهوار باشد
به یک حمله تو را منزل رساند *** اگر چه راه ناهموار باشد
ز شمس الدین تبریزى بیانى *** دلى کاو مست و بس هشیار باشد
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "کافى" ج۳، ص۲۶۹.
۲. "اصول کافى" ج۳، ص۲۶۹.
۳. حسد
بدون شک اگر انسان آشناى با قرآن و حقایق الهیه و برنامه هاى نبوّت و امامت، و عارف به نفس خویش و بزرگى و عظمت مقام انسان، و حقیقت ربوبیت حضرت حق نباشد، قلبش مرکز حسد و غلبه و حکومت این صفت هلاک کننده و عامل نابودى خیر دنیا و آخرت مى گردد.
حسد به این معنى است که انسان چشم دیدن نعمت را از هر نوعش که باشد، به دیگران نداشته، و علاوه بر آن آرزوى زوال و از بین رفتن آن را داشته و بدبختى و سیه روزى طرف مقابل را آرزو کند.
بزرگان علم اخلاق در پرتو آیات قرآن و روایات، مباحثى جالب و عالى دز زمینه حسد دارند که دانستن آن براى هر مؤمن و مسلمان، جهت مصون ماندن از ضربه هاى مهلک این صفت، لازم است.
علاّمه نراقى مرحوم ملاّ مهدى در کتاب پرقیمت "جامع السعادت" که خوشبختانه براى استفاده عموم مردم تحت عنوان "علم اخلاق اسلامى" ترجمه شده مى فرماید:
حسد، آرزوى زوال نعمت از برادر مسلمان است، از نعمتهایى که صلاح او باشد. البته اگر زوال نعمت را از او نخواهد، بلکه مثل آن را براى خود آرزو نماید "غِبطه و منافسه" است، و اگر زوال چیزى را از کسى بخواهد که صلاح او نیست آن را "غیرت" خوانند.
بیان تفصیلى آن، این است که اگر انگیزه حسد صرفاً حرص بر این باشد که آن نعمت به تو برسد، این از پستى و زبونى قوه شهویه است، و اگر انگیزه آن تنها رسیدن مکروهى به محسود باشد از رذائل قوه غضبیه است و از نتایج کینه توزى است، و اگر باعث آن ترکیبى است از هر دو، این از پستى و زبونى هر دو قوه است. و ضدّ حسد "خیرخواهى" است، یعنى درخواست دوام نعمت از حضرت حق بر برادر مسلمان که صلاح او در آن است.
و شکى نیست که حکم قطعى به اینکه این نعمت صلاح است یا فساد ممکن نیست. چه بسا که چیزى در آغاز و در نظر اول نعمت شمرده شود و سرانجام بر صاحب خود و بال و فساد باشد. پس ملاک و مناط در این امر ظنّ و گمان غالب است، بنابراین اگر ظنّ غالب این است که به صلاح اوست، خواستن زوال و نابودى آن "حسد" است، و تمنّاى دوام آن خیرخواهى است، و آنچه گمان رود که موجب فساد باشد، خواستن زوال آن "غیرت" است.
اما آنچه صلاح و فساد آن بر تو مشتبه است، نظرى و حالتى نسبت به آن نداشته باش تا از حسد در امان بمانى و در طریق خیرخواهى قرار بگیرى. معیار و میزان در خیرخواهى این است که آنچه را براى خود مى خواهى براى برادر خود نیز بخواهى، و آنچه را براى خود نمى خواهى و نمى پسندى براى او نیز نخواهى و نپسندى. و معیار در حسد این است که آنچه براى خود نمى خواهى براى او نپسندى. و معیار در حسد این است که آنچه را براى خود نمى خواهى براى او بخواهى، و آنچه را براى خود مى خواهى براى او نخواهى.
حسد سخت ترین و دشوارترین بیماریهاى روانى و بدترین و پلیدترین رذایل است و صاحب خود را به عقوبت دنیا و عذاب آخرت گرفتار مى سازد، زیرا در دنیا لحظه اى از حزن و الم خالى نیست و به هر نعمتى که در دست دیگران مى بیند رنج مى برد، و نعمتهاى خداى بزرگ نامتناهى است و هرگز از بندگان بریده و منقطع نمى شود، پس حسود پیوسته در اندوه و رنج است و وبال و سرانجامِ بد آن گریبانگیر خود او خواهد شد و اصلا به محسود ضررى نمى رساند، بلکه موجب ازدیاد حسنات و بالارفتن درجات او مى شود، از این رو که حسود بر او عیب مى گیرد و آنچه در شرع جایز نیست درباره او مى گوید. پس نسبت به محسود، ظالم است و قسمتى از وزر و وبال محسود را بر دوش خود مى گیرد و اعمال شایسته خود را به دفتر اعمال او منتقل سازد، بنابراین حسد وى براى محسود جز خیر و نفع اثرى ندارد. و با وجود این در مقام عناد و ضدّیت با آفریدگار بندگان است، زیرا اوست که نعمتها و خیرات را بر بندگان چنانکه اراده فرموده به مقتضاى حکمت و مصلحتخود ارزانى دشاته است. پس حکمت حق و عنایت و مصلحت او چنین اقتضا کرده که آن نعمت بر آن بنده حاصل و باقى باشد، و حسود بیچاره زوال آن را مى خواهد، و آیا این چیزى جز ناخشنودى از قضاء الهى در برترى دادن بعضى بندگان بر بعض دیگر است؟ و این نیست مگر آرزو قطع فیوضات الهى که بر حسب حکمت بالغه مقدّر و صادر شده و خواستن خلاف آنچه خداوند به مقتضاى مصلحت اراده فرموده است.
بلکه حسود طالب نقص بر خداى سبحان است و نمى خواهد خدا را متّصف به صفات کمالیه بداند، زیرا افاضه نعمتها از سوى خداوند در وقت شایسته و در جاى مستعد، از صفات کمالیه خداى تعالى است که عدم آنها نقص است بر او و حسود ثبوت این نقض را مى خواهد.
از سوى دیگر حسود، چون وال نعمتهاى الهى را که وجوداتند مى خواهد و بازگشت شرور و بدیها به عدم است پس وى طالب شرّ و دوستدار آن است، و حکما تصریح کرده اند که هر که به شرّ، اگر چه براى دشمن، راضى و خوشنود باشد در واقع شریر است. پس حسد بدترین رذائل و حسود شریرترین مردم است، و چه خبق و معصیتى بالاتر از این که کسى از راحت مسلمانى بدون آنکه براى وى ضررى داشته باشد ناراحت و متألّم شود، و از این رو در آیات و اخبار از این صفت مذمّت شدید شده است. خداى سبحان در بدى و پستى این صفت، و تیره بختى و شقاوت گرفتار این رذیلت مى فرماید:
أمْ یحْسُدُونَ النّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ:(۱)
بلکه به مردم نسبت به آنچه خداوند از فضل و کرم خویش به آنان داده حسد مى برند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. نساء، ۵۴.
نمى خواند نبوت و امامت، حکومت و رهبرى صحیح، علم و دانش، مال و ثروت، اخلاق و فضیلت، زیبایى و نشاط را بر بندگانم ببینند، آنقدر پست و زبون و بى مروّت هستند که آرزوى زوال این نعمتها را از بندگانم دارند.
«وَدَّ کثیرٌ مِنْ أهْلِ الْکتابِ لَوْ یرُدُّونَکمْ مِنْ بَعْدِ إیمانِکمْ کفّاراً حسداً مِنْ عِنْدِ أنْفُسِهِمْ»:(۱)
بسیارى از اهل کتاب از حسدى که در دلشان دارند، دوست مى دارند که شما را پس از ایمان آوردنتان به کفر بازگردانند.
«إنْ تَمْْسسکمْ حسنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إنْ تُصِبْکمْ سَیئَةٌ یفْرَحُوا بِها»:(۲)
اگر نیکى به شما رسد بدحال و ناراحت مى شوند، و اگر بدى به شما اصابت کند، از آن شادمان و خوشحال مى گردند.
انگیزه هاى حسد هفت چیز است:
اول خباثت نفس و بخل نسبت به خیر بندگان خدا. در گوشه و کنار عالم کسانى را مى یابى که از گرفتارى و رنج و مصیبت بندگان شاد و خوشدل مى شوند، و از راحت و نیکویى حال و وسعت معاش آنان ناراحت و محزون مى گردند.
چنین شخصى هرگاه نگرانى و اضطراب احوال مردم و گرفتارى و ادبار و تنگى معیشت آنان را بشنود، به سبب خبث باطن و رذالت طبع در خود احساس شگفتگى و شادمانى مى کند هر چند میان او و ایشان هیچ گونه سابقه دشمنى و رابطه آشنایى نبوده باشد و تفاوتى در حال او از رسیدن به جاه و یا مال و مانند اینها حاصل نشود، و هرگاه خوبى حال و سر و سامان داشتن زندگى یکى از بندگان خدا را بشنود بر او گران مى آید اگر چه هیچ نقص و ضررى به نرسد.
این بیچاره نسبت به نعمتهاى خدا بر بندگان بخل مىورزد بدون اینکه قصد و غرضى داشته باشد و یا تصور کند که آن نعمت به وى منتقل مى شود، پس این خوى ناشى از خبث نفس و پستى و پلیدى طبع است.
دوم دشمنى و کینه توزى، و این بزرگترین اسباب حسد است، زیرا هر انسانى مگر کمى از اهل مجاهده با نفس به گرفتارى و رنج دشمن خود شاد و فرحناک مى گردد، یا به گمان اینکه این حال، مکافاتى است که خداوند به خاطر او به طرف مقابل رسانده، یا براى اینکه طبعاً ضعف و نابودى دشمن را دوست دارد. و هرگاه نعمتى به دشمن رسد ناراحت مى شود، زیرا ضدّ مراد و خواهش اوست، و گاه تصور کند که خود او در نزد خدا منزلتى ندارد که انتقام او را از دشمن نگرفته و بلکه به او نعمت داده، و از این خیالات اندوهگین مى شود.
سوم حب ریاست و حب مال و جاه، پس کسى که نام و آوازه را دوست دارد، طالب مدح و ستایش است، از اینکه او را در فنّ خود وحید زمان و یگانه عصر خوانند، و از حیث شجاعت یا علم یا عبادت یا صنعت یا جمال یا غیر اینها مشهور و معروف گردد، اگر بشنود که در دورترین نقاط جهان نظیر و مانند او هست ناراحت و بد دل مى شود و به مرگ او یا زوال نعمتى که در آن با او مشارک است شاد مى گردد، تا در فنّ خود از همه برتر و در ستایشى که از صفت او مى شود یکتا و بى همتا باشد.
چهارم ترس از بازماندن از نقصود و مطلوب خود، و این مخصوص دو نفر است که هر دو یک چیز را بخواهند، پس هر یک از آن دو در وصول به مقصود به دیگرى حسد مىورزد، از این جهت که آن را در انحصار خود مى خواهد، مثل حسد هووها نسبت به یکدیگر در مسائل همسرى، و حسد برادران با هم درنزدیکى به پدر و مادر براى دست یافتن به مال آن دو، و حسد شاگردان به یکدیگر در مورد یک استاد براى جلب توجه او، و حسد ندیمان و خواص بزرگان در نیل به منزلت و مقام در نزد او، و حسد و عاظ و فقهائى که اهل یک شهرند با هم در رسیدن به درجه قبول و به دست آوردن مال، اگر غرض و مقصود آنها همین باشد.
پنجم تعزّز: و آن عبادت است از اینکه بر او گران باشد که یکى از همگنانش از او بالا و برتر شود، به این گمان که اگر آن شخص به نعمتهایى دست یابد بر او تکبّر خواهد کرد و او را کوچک خواهد شمرد، و او به واسطه اینکه مى خواهد عزیز و ارجمند شمرده شود خواهان آنست که آن نعمت به او نرسد.
ششم تکبّر، و آن عبارت است از اینکه صفت تکبّر بر طبع کسى غالب باشد و بخواهد بر یکى از اقران برترى نماید و از او توقّع انقیاد و دنباله روى داشته باشد، پس اگر نعمتى به وى رسد، چنین تصور کند که دیگر متحمّل تکبّر او نخواهد شد و از اطاعت و خدمت او سرباز خواهد زد، یا داعیه برابرى با او یا برترى از او را خواهد داشت، و بدین سان خادم وى مخدوم او خواهد شد، از این جهت در رسیدن نعمت به وى حسد مى برد، و حسد بیشتر کفّار نسبت به رسول((صلى الله علیه وآله)) از این قبیل بوده، چنانکه مى گفتند: چگونه جوانى فقیر و یتیم بر ما مقدم شود!
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. بقره، ۱۰۹.
۲. آل عمران، ۱۲۰.
«لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلى رَجُل مِنَ الْقَرْیتَینِ عَظیم»:(۱)
چرا این قرآن بر مرد بزرگى از این دو آبادى نازل نشده؟
هفتم - تعجب، و این در وقتى است که محسود در نزد حاسد حقیر و نعمتى که به وى رسیده بزرگ باشد، و از رسیدن مثل وى به چنان نعمتى در شگفت شود و حسد ورزد و زوال آن را بخواهد، و از این قبیل است حسد امّت ها نسبت به پیامبران خود که مى گفتند:
«ما أنْتُمْ إلاّ بَشَرٌ مِثْلُنا».(۲)
شما جز بشرى مانند ما نیستید.
گاهى این اسباب و عوامل یا بیشتر آنها در یک نفر جمع مى شود، و بدین گونه حسد در او نیرومند مى گردد به حدّى که دیگر نمى تواند آن را پنهان دارد و دشمنى را آشکار مى سازد، و گاه حسد چندان نیرومند شود که حسود آرزو کند که هر نعمتى را نزد هر کسى مى بیند از او زایل شود و به دست وى برسد.(۳)
در این باب روایت عجیبى از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) رسیده:
قالَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُوسَى بْنِ عِمْرانَ: یابْنَ عِمْرانَ، لا تَحْسُدِ النّاسَ عَلى ما آتَیتُهُمْ مِنْ فَضْلى، وَ لا تَمُدَّنَ عَینَیک إلى ذلِک وَ لا تُتْبِعْهُ نَفْسَک، فِإنَّ الْحاسِدَ ساخِطٌ لِنِعَمى، صادٌّ لِقَسْمِىَ الَّذى قمْتُ بَینَ عِبادى، وَ مَنْ یک کذلِک فَلَسْتُ مِنْهُ وَ لَیسَ مِنْى.(۴)
اى پسر عمران، از فرآورده هاى فصل و رحمتم بر مردم حسادت مور زو به این نعمتها و مزایاى زندگانى آنها چشم مدوز، و در قلب و روان خود آن را پى گیرى مکن، زیرا انسان حسود نسبت به احسان من در باره مردم خشمگین است و مى خواهد از کم و کیف مزایا و بهره هایى که میان مردم توزیع کرده ام جلوگیرى نماید، اگر او بدینسان باشد من از او نیستم و او نیز از آنِ من نخواهد بود.
حسدى که مذموم ناستوده است عبارت از همان چاه و پرتگاهى است که مؤمن که کافر ممکن است در آن سقوط کنند. فرد حسود حالت روانى خود را در نگرانى از نعمت دیگران و علاقه به زوال این نعمت از دیگران ظاهر مى سازد. آنگاه که مى بیند دیگران از نظر دین و یا دنیا از مزیتى برخوردارند و یا به او خبر مى دهند که فلان کس سرشار از رفاه و نعم الهى است، این خبر و آگاهى چنان براى او ناخوشایند و دردناک است که نمى خواهد آن را بشنود، و در آرزوى زوال این نعمت و تباه شدن خوشبختى وى خود را رنج مى دهد.
راوندى در "شرح شهاب" آورده است که: حسد داراى تأثیرى کارساز و نیرومندى در طرز نگرش روانى انسان است. چون حسود از دیدگاه روانى خاصّ به خودش خواهان زوال نعمت از محسود و در آرزوى آن مى باشد، به همین جهت این حالت روانى او، وى را بر آن مى دارد که کشتن او و یا از میان بردن مال و ثروتش و یا تباه کردن زندگانیش را آهنگ نماید، گویا او مى کوشد که سرنوشت دیگران را مغلوب خواسته هاى اعواجاج آمیز خود سازد، چون خداوند متعال خیر و نعمت را براى فردى که محسود است مقدّر فرموده است، ولى حسود در جهت از میان بردن آنها کوشش خود را به کار مى اندازد.
فردى که مبتلاى به بیمارى حسد است همواره با زبان خود مکنونات قلبى خویش را اظهار مى کند تا سرانجام به انحراف از راه راست کشانده مى شود. نتیجه و آثار عملى آن ایذاء دیگران و دستیازى و یورش بر کسانى است که مشمول نوعى از نعمت و احسان پروردگار هستند، چنانکه برادران یوسف با یوسف همین رفتار را در پیش گرفته بودند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. زخرف، ۳۱.
۲. یس، ۱۵.
۳. "علم اخلاق اسلامى" ج۲، ص۲۵۶ ۲۷۰ با تخلیص.
۴. "سفینة البحار"ج۱، ص۲۵۱. "کافى"ج۲، ص۳۰۷.
«إذا قالُوا لَیوسُفُ وَ أخُوهُ أحَبُّ إلى أبینا مِنّا وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ إنَّ أبانا لَفى ضَلال مُبین. اقْتُلُوا یوسُفَ أوِ اطْرَحُوهُ أرْضاً یخْلُ لَکمْ وَجْهُ أبیکمْ وَ تَکونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْماً صالِحینَ»:(۱)
گفتند: یوسف و برادرش نسبت به ما از محبوبیت فزونترى در نزد پدر ما برخوردار است، در حالى که ما جمعیتى وابسته به یکدیگریم، همانا پدرمان در گمراهى و اشتباه آشکارى است. به هم گفتند: بنابراین یوسف را بکشید و یا او را در سرزمینى افکنده از دیدگاه پدر دور سازید تا توجه و التفات پدر از آنِ ما گشته و تمام محبّت او را به خود جلب نماییم، خواهید دید که از این پس شما از دیدگاه پدر، افراد شایسته و در خور محبّت او مى باشید.
حسد بیمارى مهلک و عجیبى است، که گاهى آتش این بیمارى خودِ انسان را گرفته و به دیار عدم و نیستى و مرگ و هلاکت مى برد. نویسنده کتاب "الضوء اللامع" داستان عجیبى درباره حسد نوشته که خلاصه آن چنین است:
مردى که معاص با موسى الهادى بود و در بغداد مى زیست، نسبت به یکى از همسایگان خود حسد مىورزید و با تمام امکاناتش علیه او مى کوشید، ولى نتوانست بخ او زیانى برساند. برده خردسالى را خریدارى کرد و او را تربیت نمود تا سرانجام پا به سنّ جوانى و رشد گذاشت. روزى به او دستور داد که وى را روى پشت بام منزلِ حریف و موردِ حسدش به قتل رساند تا همسایه او را به جرم قتلش دستگیر کرده و اعدام کنند.
کاردى تهیه کرده آن را تیز و بُرّا ساخت و در اختیار غلامش قرار داده و گواهینامه یا وصیت نامه اى را نوشت که بر طبق آن، غلام مذکور پس از مرگش باید آزاد شود و حدود یک ثلث از اموالش را به او پبردازند. این فرد حسود شفاهاً نیز به غلام گفت: پس از کشتن من آزادى و به هر کجا که دلت مى خواهد مى توانى مسافرت کنى.
مرد حسود غلام را پس از آنکه از چنین کارى سخت امتناع مىورزید وادار به اطاعت از فرمان خود ساخت. غلام به او مى گفت: من از خدا نسبت به جان تو بیمناک هستم، اى مولاى من چرا براى کارى که معلوم نیست بر وفق مرادت انجام گیرد جانت را به خطر مى اندازى؟ و بر فرض هم که مطابق میل تو، این کار به ضرر همسایه ات تمام شود پس از مرگِ تو چه سودى عائد تو خواهد ساخت؟
مرد حسود نیمه هاى شب از بستر بیرون آمد و غلام را از خواب بیدار کرد. غلام با چهره اى سرشار از بیم و هراس از جابر خاست، چاقوى تیز را در اختیار غلام قرار داد و آرام آرام روى بام خانه همسایه رفتند، روى زمین خوابید و بدنش را در برابر قبله قرار داد و به غلام گفت: زودتر کار را تمام کن. غلام هم چاقو را به حلق او آشنا ساخته و رگهاى گردن او را برید و به بستر خود بازگشت و او را در حالى که در خون خویش در مى غلطید رها کرد.
بامدادان اهل منزل دیدند که از پدر بچه ها خبرى نیست، سرانجام پس از تجسّس کافى بدن بى سر او را بر روى پشت بام همسایه یافتند و همسایه را دستگیر کردند. اما وقتى براى موسى الهادى حقیقت قضى مکشوف گردید او را آزاد ساختند.(۲)
حسد تا این پایه در آدمى پیشروى مى کند که انسان خود را براى رسیدن به هدف خویش در حسد ورزیدن به کشتن مى دهد، علاوه بر آنکه خود مى خواهد با سرنوشت و تقدیر الهى نیز به ستیز برخیزد. منصور فقیه مى گوید:
ألا قُلْ لِمَنْ کانَ لى حاسِداً *** أتَدْرى عَلى مَنْ أسَأْتَ الأْدَبْ
أسَأْتَ عَلَى اللهِ فى فِعْلِهِ *** إذا أنْتَ لَمْ تَرْضَ لى ما وَهَبْ
جَزاؤُک مِنْهُ الزّیاداتُ لى *** وَ أنْ لاتَنالَ الَّذى تَطْلُبُ(۳)
هان، به کسى که نسبت به من حسد مىورزد بگو، آیا مى دانى به چه کسى اسائه ادب مى کنى؟ به حضرت حق در کارهایش اسائه ادى مى نمایى، آنگاه که از بخشش او نسبت به من احساس بى تابى و اظهار نارضایى مى نمایى. جزا و عوائد تو از رهگذر حسد این است که بر پاداش من افزوده گردد و تو به مطلوب خویش دست نیابى.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. یوسف، ۸ ۹.
۲. "سفینة البحار"ج۱، ص۲۵۱.
۳. "روانشناسى اسلامى" ص۲۴۹.
چه خوب است انسان در همه امور دیده از همه چیز برگیرد و جز به حضرت محبوب ننگرد، در این صورت است که درون و باطن و نفس و روان از آرامش عجیبى برخوردار مى شود و دیو رذیلت انسان را رها کرده و و جاى خود را به فرشته فضیلت خواهد داد. آنان که بدون او زندگى مى کنند، البته باید دچار رذائل اخلاقى گردند و از پى آن گرفتار اضطراب و ناامنىِ درون شوند.
واىِ آن دل بدو از تو نشانى نرسد *** مرده آن تن که بدو مژده جانى نرسد
سیه آن روز که بى نور جمالت گذرد *** هیچ از مطبخ تو کاسه و خوانى نرسد
واى آن دل که ز عشق تو در آتش نرود *** همچو زر خرج شود هیچ به کانى نرسد
سخن عشق چوبى درد بود بر ندهد *** جز به گوش هوس و جز به زبانى نرسد
مریم دل نشود حامل انوار مسیح *** تا امانت ز نهانى به نهانى نرسد
حس چو بیدار بود خواب نبیند هرگز *** از جهان تا نرود دل به جهانى نرسد
این زمان جهد بکن تا ز زمان باز رهى *** پیش از آن دم که زمانى به زمانى نرسد
هر حیاتى که زَ نان رست همان نان طلبد *** آب حیوان به لب هر حَیوانى نرسد
تیره صبحى که مرا از تو سلامى نرسد *** تلخ روزى که ز شهد تو بیانى نرسد
فقهاى بزرگ شیعه نسبت به حسود فتاواى جالبى دارند که قسمتى از آن را در سطور زیر مى خوانید:
شیخ مفید آن بزرگ مرد عالم اسلام مى فرماید: گواهى و شهادت فاسق و کینه دار و حسود پذیرفته نمى شود.
ابن ادریس در "سرائر" فرموده: حسد، حرام و نگاهدارى خود از آن واجب است.
علاّمه حلّى که در علم و عمل وجودى کم نظیر است مى فرماید: حسد حرام است و همچنین دشمنى مؤمن و آشکار کردن آن، دو برنامه اى است که ثابت کننده بى عدالتى است.
محقّق در کتاب با عظمت "شرایع" مى فرماید: حسد گناه است و همچنین دشمنى مؤمن و آشکار ساختن آن فاسد کننده عدالت است.
شهید اول در کتاب "دروس" در شماره گناهان کبیره که منافى با عدالت است فرموده: و آشکار کردن حسد به مؤمن و دشمنى با او گناه کبیره است.
شهید ثانى در "مسالک" فرموده: بین فقهاى اسلام در حرام بودن حسد و دشمنى مؤمن مخالفى نیست و نهى از آن و وعده عذاب بر آن در اخبار فراوان است و هر دو از گناهان کبیره و فاسد کننده عدالتند، خواه تنها در دل تنها در دل نهان باشد و یا به وسیله دست و زبان آشکارش کنند.
محقق خوانسارى معروف به آقا جمال در شرح این جمله امیرالمؤمنین((علیه السلام)) که فرمود: "دورى کن از حسد، زیرا آن بدتر خصلتى و زشت تر خویى است و خوى شیطان است". مى فرماید: حسد آن است که کسى آرزو کند زوال نعمت دیگرى را مثل مال یا جاه یا علم و مانند آن، خواه بخواهد که به او برسد یا نه، و این مذموم و حرام است.
از کسانى که حرمت حسد را مسلّم دانسته محقّق مازندرانى در "شرح اصول کافى" است.
فاضل مقداد در "کشف اللثام" فرموده: حسد حرام است و چون امر نهانى است، تظاهر به آن ضرر رساننده به عدالت است. و از "مبسوط" شیخ طوسى نقل مى کند که اگر حاسد حسادت خود را به سبّ و ستم آشکار کرد فاسق است.
علاّمه مجلسى در "شرح کافى" و "بحارالانوار" فرموده: مشهور فقها فرموده اند حسد حرام است مطلقاً، یعنى خواه آن را آشکار کند یا نکند، و برخى از فقها به ملاحظه پاره اى از اخبار، آشکار کردن آن را حرام دانسته اند; تا اینکه گوید: صرف نظر از آیات فراوان و اخبار متواتره که در نکوهش و نهى از حسادت رسیده، عقل، به طور صریح به زشتى آن حکم مى کند، زیرا حسد خشم نمودن به قضاء خداست که به زیادتى که به برخى از بندگانش داده خشم مى کند و چه گناهى بالاتر از این که ناراحت و ناراضى شود از اینکه مسلمانى در راحتى است، در حالى که راحتى او هیچ زیانى براى آن بدبخت ندارد.(۱)
مسأله حسد در روایات
از حضرت صادق((علیه السلام)) روایت شده:
إنَّ الْحسدَ یأْکلُ الإْیمانَ کما تَأْکلُ النّارُ الْحَطَبَ:(۲)
حسد ایمان را مى خورد، چنانکه آتش هیزم را.
امام ششم((علیه السلام)) مى فرماید: از خدا بپرهیزید و به یکدیگر حسد نبرید، راستى عیسى بن مریم را شریعت بر پایه گردش در جهان بود. در یکى از گردشهاى خود بیرون شد و مرد کوتاه قدى از دوستانش به همراهش بود و بسیار ملازم خدمت آن حضرت. چون عیسى به دریا رسید از روى یقین صحیح نام خدا را برد و روى آب به راه افتاد. چون آن مرد کوتاه به عیسى نظر کرد که بر روى آب راه رفت، او هم با یقین کامل نام خدا را برد و به روى آب به راه افتاد و تا به عیسى رسید. در آن حال خودبینى او را فراگرفت و با خود گفت: این روح الله است که به روى آب راه مى رود و من هم به روى آب راه مى روم، او را بر من چه است؟
به محض اینکه چنین اندیشه اى برایش آمد به زیر آب رفت، عیسى را به یارى خود طلبید، آنحضرت او را از زیر آب بیرون آورد، سپس به او فرمود: اى کوتاه قد، چه گفتى که زیر آب رفتى؟ در جواب گفت آنچه را خیال کرده بود، عیسى فرمود: خود را به جایى واداشتى جز آنجا که خدایت واداشته، خداوند از اندیشه و گفتارت غضبناک شد، از آنچه گفتى توبه کن. آن مرد توبه کرد و به مقامش بازگشت. از خدا بپرهیزید و به یکدیگر حسد نبرید.(۳)
عنان نفس کشیدن جهاد مردان است *** نفس شمرده زدن ذکر اهل عرفان است
نهاد سخت تو سوهان به خود نمى گیرد *** وگرنه پست و بلند زمانه سوهان است
دلى که نقش تعلّق به خود نمى گیرد *** اگر به دست فتد خاتم سلیمان است
حجاب چشم تو گشته است اندر این صحرا *** وگرنه محمل لیلى در این بیابان است
زمانه بوته خار از درشت خویى توست *** اگر شوى تو ملایم جهان گلستان است
گذشت عمر و نکردى کلام خود را نرم *** تو را چه حاصل از این آسیاى دندان است
بلاست نفس، عنان چو ز دست عقل گرفت *** عصا چو از کف موسى فتاد ثُعبان است
اگر خورم جگر خویش از پشیمانى *** همان به چشم حسودان مرا نمکدان است
نواشناس در این روزگار اکسیر است *** وگرنه خامه صائب هَزار دستان است
از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) روایت شده:
کادَ الْفَقْرُ أنْ یکونَ کفْراً، وَ کادَ الْحسدُ أنْ یغْلِبَ الْقَدَرَ:(۴)
چه بسیار نزدیک است که فقر کفر باشد، و چه اندازه نزدیک است که حسد بر مقدّر چیره شود.
راوندى فرموده: فقیر بر اثر سختى حال خود و عیالش در معرض این است که به دزدى و خیانت و غصب افتد، و چه بسا که دست به قتل بزند و یا به خدمت ظَلَمه درآید و خلاصه از دِ غضب و ظلم، نان بخورد و این اعمال بر اساس بى ایمانى و کفر انجام مى شود.
و در پى مسأله حسد فرموده: حسد مایه زوال نعمت خود حسود شود و بر مقدَّر او تأثیر کند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "قلب سلیم" ص۶۸۰.
۲. "کافى"ج۳، ص۴۵۱.
۳. "بحارالانوار" ج۷۳، ص۲۴۴.
۴. "کافى" ج۳، ص۴۵۲.
از حضرت صادق((علیه السلام)) روایت شده:
آفَةُ الدّینِ الْحسدُ وَ الْعُجْبُ وَ الْفَخْرَ:(۱)
آفت دین، حسد و خودبینى و فخر فروشى است.
و نیز از امام ششم نقل شده:
إنَّ الْمُؤْمِن یغْبِطُ وَ لا یحْسِدُ، وَ الْمُنافِقُ یحْسِدُ وَ لا یغْبِطُ:(۲)
مؤمن غِبطه مى خورد ولى حسد نمىورزد، و منافق حسد مىورزد و غبطه ندارد.
از رسول خدا((علیه السلام)) روایت شده:
أقَلُّ النّاسِ لَدَّةً الْحَسُودُ:(۳)
در میان مردم، آن کس که از همه کمتر لذّت و بهره مى برد حسود است.
از حضرت باقر((علیه السلام)) روایت شده:
لا یؤْمِنُ رَجُلٌ فیهِ الشُّحُّ وَالْحسدُ وَ الْجُبْنُ:(۴)
ایمان ندارد مردى که در او بخل و حسد و ترس است.
امام صادق((علیه السلام)) مى فرماید: لقمان به فرزندش فرمود:
لِلْحاسِدِ ثَلاثُ عَلامات: یغْتابُ إذا غابَ، وَ یتَمَلَّقُ إذا شَهِدَ، وَ یشْمَتُ بِالْمُصیبَةِ:(۵)
براى حسود سه نشانه است: پشت سر غیب مى کند، در حضور تملّق مى گوید و در مصیبت سرزنش مى نماید.
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) به امیرالمؤمنین((علیه السلام)) فرمود:
یا عَلىُّ، أنهاک عَنْ ثَلاثِ خِصال عِظام: اَلْحسدِ، وَ الْحِرْصِ، وَ الْکذْبِ:(۶)
یا على، تو را از سه خصلت بزرگ نهى مى کنم: حسد، حرص، دروغ.
از حضرت صادق((علیه السلام)) روایت شده:
لا راحَةَ لِحَسُود:(۷)
حسود راحتى ندارد.
در روایت مهمّى آمده:
کانَ رَسُولُ اللهِ((صلى الله علیه وآله)) یتَعَوَّذُ فى کلِّ یوْم مِنْ سِتٍّ: مِنَ الشَّک وَ الشِّرْک وَ الْحَمِیةِ وَالْغَضَبِ، وَ الْبَغْىِ، وَ الْحدِ:(۸)
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) در همه روز از شش چیز به حضرت ربّ العزّه پناه مى برد: شک، شرک، نخوت، خشم، تجاوز، حسد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "اصول کافى"ج۳، ص ۴۵۲ ۴۵۳.
۲. "اصول کافى"ج۳، ص ۴۵۲ ۴۵۳.
۳. "بحار" ج۷۳، ص۲۵۰.
۴. "بحار" ج۷۳، ص۲۵۱. ۵. "بحار" ج۷۳، ص۲۵۱.
۶. "بحار" ج۷۳، ص۲۵۱.
۷. "بحار" ج۷۳، ص۲۵۲.
۸. "خصال" ج۱، ص۱۶۰.
امام صادق((علیه السلام)) از پدرانش از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) روایت مى فرماید:
لا تَتَحاسَدُوا، فَإنَّ الْحسدَ یأْکلُ الإْیمانَ کما تَأْکلُ النّارُ الْحَطَبَ الْیابِسَ:(۱)
به یکدیگر حسد نورزید، براستى که حسد ایمان را مى خورد چنانکه آتش چوب خشک را.
حضرت صادق((علیه السلام)) در روایت بسیار مهمّى مى فرمایند:
بَینَما مُوسَى بْنُ عِمْرانَ یناجى رَبَّهُ وَ یکلِّمُهُ أذْ رَأى رَجُلا تَحْتَ ظِلِّ عَرْشِ اللهِ، فَقالَ: یا رَبِّ مَنْ هذا الَّذى قَدْ أظَلَّهُ عَرْشُک؟ فَقالَ: یا مُوسى، هذا مِمَّنْ لَمْ یحْسُدِ النّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اللهُ مُنْ فَضْلِهِ:(۲)
موسى بن عمران در مناجات و سخن گفتن با حضرت حق بود، ناگهان مردى را در سایه عرش خدا دید، عرضه داشت: الهى، این کیست که در سایه عرش توست؟ خطاب رسید: اى موسى، این کسى است که بر عنایات من بر مردم حسد نورزیده است.
گفته اند: "حسود از شش جهت با حضرت ربّ العالمین به جنگ است. دشمن هر نعمتى است که از جانب حقّ به غیر او داده شده، بر قسمت حق خشمگین است، با قضاء الهى در قضا است، ولىّ خدا را خوار دارد، دشمن خدا را معاون و یار است، و با مقدّرات الهى سرِ ستیز دارد".
از امیرالمؤمنین((علیه السلام)) روایت شده:
اَلْحسدُ لا یجْلِبُ إلاّ مَضَرَّةً وَ غَیظاً یوهِنُ قَلْبَک، وَ یمْرِضُ جِسْمَک. وَ شِرُّمَا اسْتَشْعَرَ قَلْبُ الْمَِْرءِ الْحسدُ:(۳)
جسد جز ضرر و خشمى که قلب را از عظمت مى اندازد چیزى جلب نمى کند، جسم را به مرض آلوده مى نماید. و بدترین چیزى که شعاد قلب مرد است حسد است.
روایات زیر از حضرت مولى الموحدین امیرالمؤمنین على((علیه السلام)) در "نهج البلاغه" نقل شده:
اَلْحاسِدُ مُغْتاظٌ عَلى مَنْ لا ذَنْبَ لَهُ إلَیهِ، بَخیلٌ بِما لا یمْلِکهُ:(۴)
حسود نیست به کسى که گناهى بر او نیست خشمگین و نسبت به آنچه در ملکیت او نمى باشد بخیل است.
اَلْحسدُ آفَةُ الدّینِ، وَ حَسْبُ الْحاسِدِ مَا یلْقى:(۵)
حسد آفت دین است، و براى حسود آنچه از ضرر حسدش با آن روبرو مى شود کافى است.
لا مُرُوَّةَ لِکذُوب، وَ لاراحَةَ لِحَسود:(۶)
براى آن که دچار دروغ زیاد است جوانمردى نیست، و براى حسود راحت و آسایش نمى باشد.
اَلْحَسُودُ مَغْمومٌ، وَ اللَّویمُ مَذْمُومٌ.
آدم حسود اندوهگین، و آدم پست نکوهیده است.
پروردگارا، اگر قلب و جان آلوده به این رذائل بماند و عاقبت کار چه خواهد شد؟ الهى، اگر نسبت به حقایق و واقعیات به مرحله باور نرسیم و دست به تزکیه نفس نزنیم و بار گناه از شانه جان نیفکنیم و به پاکیها آراسته نشویم برنامه به کجا خواهد کشید؟
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "بحار" ج۷۳، ص۲۵۴.
۲. "تفسیر عیاشى" ج۱، ص۲۴۸.
۳. "بحار" ج۷۳، ص۲۵۶.
۴. "بحار" ج۷۳، ص۲۵۶.
۵. "بحار" ج۷۳، ص۲۵۶.
۶. "بحار" ج۷۳، ص۲۵۶.
الهى، به عزّت عزیزان درگاه، و به عاشقان واقعیات پیشگاه، و به عبادت عابدان، و به عرفان عارفان، و به نغمه جانسوز سحرخیزان، ما ضعیفان را از اینهمه آلودگى که باعث خِزى دنیا و عذاب آخرت است برهان.
صبح شد اى قافله سالار من *** بازگشا بند غم از بار من
بار من است این دل پر اشتیاق *** حادثه عشق تو سربار من
ناقه بنالد جرس افغان کند *** چون نکند ناله دل زار من
زاغ شب از بام فلک بر پرید *** نغمه اى اى بلبل اسحار من
بر سپه زنگى شب چیره گشت *** کوکبه خسرو انوار من
همسر زلف تو نگشت اى پرى *** دیو سیه دل شب عیار من
مرغ شب آهنگ سحرگه فکند *** شور ز خوش نغمه به گلزار من
اُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقین *** زد جرس قافله سالار من
آه گر از راه تغافل کند *** قافله فکرت رهوار من
خسته بماند به بیابان هجر *** با غم و اندوه دل زار من
همسفر جان غم هجران شود *** همره دل دیده خونبار من
دیگر از اندوه نیابد خلاص *** طایر در دام گرفتار من
تیره بماند چو دو زلفت نگار *** آینه پاک ز زنگار من
قافله رفت از پى آن شهسوار *** وه که مرا خست گرانبار من
رهبرى دیو خیال اى دریغ *** گمرهى افزود به زنهار من
سوخت غلط ز آتش اوهام خام *** سنبل و گل جاى خس و خار من
چشم خطا بینِ خیال اشتباه *** دید رخ یار من اغیار من
یافت غلط نوش من اندیشه نیش *** دید خطا نخله من دار من
جاى نیکویى همه زشتى فزود *** واى به من واى به رفتار من
با همه نقص اى شه کلّ الکمال *** کس نبود جز تو خریدار من
در گذر اى طلعت زیباى دوست *** زشت بود گر همه کردار من
اى رخ زیباى تو صبح امید *** وى غم هجر تو شب تار من
بزم بیاراى که افروخت شمع *** ناله جانسوز شرر بار من
گر شب تاریک فراق شماست *** سردهم از طعنه اغیار من
آه من است آتش و شمع من است *** روشنى دیده بیدار من
صبح بهار است و گل بى زوال *** روى تو اى یار وفادار من
شوق وصالت ثمر باغ دل *** یاد رُخَت گلشن بى خار من
نرگس بیمار تو اى خوش طبیب *** طُرفه شفاى دل بیمار من
از خم و چین طرّه مشکین توست *** مشک فشان آهوى تاتار من
زان لب لعل شکر افشان فشاند *** شهد سخن طبع گهربار من
پادشه عشق در اقلیم جان *** خسرو دین احمد مختار من
خواند یکى دفتر هفت آسمان *** از طرف حضرت دادار من
کرد عیان سرّ دو عالم ولیک *** در نظر حیدر کرّار من
سرّ ازل احمد و راز ابد *** هست على سرور و سالار من
ذرّه مهرش به تماشا کشید *** مشترى چرخ به بازار من
بارقه عشق وى آخر بسوخت *** برق صفت خرمن پندار من
۴. ضعف صبر و کمى شکیبایى
بى صبرى و کم صبرى، سستى در اداره و قلّت و ضعف در بردبارى از رذائل اخلاقى و امور شیطانى است. کم صبرى و بى صبرى عامل شکست انسان در برابر حوادث مادّى و معنوى است. مردم بى صبر و کم صبر، از عنایت و محبت و عطوفت حضرت ربّ العزّه محرومند.
از مفهوم آیات قرآن و روایات استفاده مى شود که خداوند عزیز، مردم بى صبر و ضعیف الاراده را دوست ندارد. در این مسأله تردیدى نیست که انسان از ولادت تا مرگ در معرض انواع حوادث و بلاها و طوفانها و مصائب مادّى و معنوى است. صبر و استقامت است که آدمى را در حوادث، آبدیده تر و باعث نیرومندتر شدن انسان در برابر دشمن است.
دشمن مادّى یا معنوى بر اثر استقامت و پایدارى انسان، از پیشرفت در هدف که نابودى دنیا و آخرت آدمى است بازمى ماند و با تداوم صبر، در مقابل انسان از پادر آمده و میدان را براى صابر خالى مى کند.
حادثه حمله دشمن بع کشور و ملّت، حوادث طبیعى از قبیل زلزله، طوفان، سیل، مصائبى همچون اولاد، زن، قوم و خویش، حادثه ورشکستگى به خاطر نوسانات امور اقتصادى، و از همه بدتر و سنگین تر حادثه هواى نفس، همه و همه با نیرو صبر و استقامت به نفع انسان مى شود و آدمى از این راه علاوه بر به دست آوردن پیروزى، مشمول عنایات خاصّه حضرت حق مى گردد.
صبر و بردبارى و استقامت و ایستادگى نخستین نیرویى است که خداوند مهربان در برابر آن وعده پیروزى داده است. در آیه اى کوتاه و پرمعنا تمام عوامل پیروزى درج شده و هر مسلمانى را مى سزد که آن را همیشه در خاطر محفوظ نگاهدارد.
«یا أیهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللهَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ»:(۱)
اى مؤمنان، در شداید فردى و اجتماعى بردبارى کنید و مترصّد دشمنان باشید که از مرزهاى مادّى و معنوى عبور نکنند تا به شما ضربه هاى کارى بزنند، و از خدا بترسید شاید پیروز شوید.
بر اساس این آیه شریفه اسباب پیروزى چهار چیز است: بردبارى در امور فردى، بردبارى دسته جمعى، پاییدن،پرهیزکارى.
هنگامى که قرآن مجید به این امور دستور مى دهد مؤمنان را خطاب مى کند، زیرا صفت ایمان مستلزم همین امور است و باید پیروزى و رستگارى خود را در سایه کلمه و معناى ایمان اینچنین به دست آورد.
۱ صبر یا بردبارى یک نیروى مثبت است که به وسیله آن با عوامل ضعف و اضطراب مبارزه مى شود و مؤمن به همین نیروست که راه خود را با کمال متانت و بردبارى در برابر مشکلات باز مى نماید.
صبر هرگز معناى تن دادن به ناملایمات و سوختن و ساختن نیست و نه مى توان در رفع مشکلات منتظر قضا و قدر بود، زیرا منظور از قضا و قدر آن است که به مقدّرات و احکام و نوامیس الهى گردن نهیم. مى دانیم که احکام و نوامیسى که در آیات قرآنى بیان گردیده ما را در برابر وظائف و تکالیف عجیبى قرار مى دهد، و با گردن نهادن در برابر این احکام است که انسان به نتایج مثبت و مطلوب مى رسد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. آل عمران، ۲۰۰.
مثلا در باب پیروزى بر انواع دشمنان چنین مقدّر گردیده که آن را باید از راه کوشش و استقامت به دست آورد. بنابراین آنان که صبر را اعتقاد به قضا و قدر پندارى خود معنا مى کنند، خلاف معناى قضا و قدرى است که حضرت حق آن را پذیرفته است.
قضا در اصطلاح قرآن به معناى حکم خدا، و قدر در فرهنگ حق به معناى اندازه در امور است. باید مردم مؤمن و مسلمان به این مطلب توجه پیدا کنند و قانون حضرت حق را در تأمین شرف زندگى و پیروزى و تکامل، یا انحطاط و پستى و سقوط دریابند، و این است معناى صبر.
۲ بردبارى همگانى: کلمه مصابرت که در آیه فوق آمده، معنایش تحمّل شداید همگانى است که باید غول مشکلات جامعه را با استقامت و پیکار دسته جمعى به زانو درآورند. مردم همگى در برابر ظلم و زشتیها، تجاوز و قلدریها، و به خاطر اصلاح انحرافات دیگران و رفع نادانى و افکار ناپسند و گمراه اجتماع، باید پایدار و استوار باشند و مبارزه کنند. این است معناى مصابرت یا صبر و بردبارى همگانى.
۳ پاییدن: مراقبت بر رخته گاه دشمنان و پاییدن مرزها از اینکه مبادا راهى براى بیگانگان باز شود، همچنین مشقهاى نظامى و مجهّز ساختن مردم به دانش مفید و اخلاق نیکو، همه مشمول کلمه مرابطت است که در آیه عنوان شده آمده است.
آنگاه که انسان رخته گاه شرور و تمام اقسام بدیها را سدّ کرد مى تواند فارغ البال راه کمال بپوید. بنابراین، بردبارى فردى و همگانى، براى پیشگیرى از مشکلات وارده است، ولى مسأله آمادگى و پاییدن براى جلوگیرى از مشکلاتى است که بروزش انتظار مى رود. ملاحظه کنید که هرگاه این سه اصل مراعات شود اوضاع کنونى و آینده زندگى ملل اسلامى تا چه اندازه بهبودى مى پذیرد و هر لحظه پیشروى مى کند.
۴ پرهیزکارى باید در همه حال ملاک کار مردان با ایمان باشد تا کارهایى که انجام مى دهند در پرتو این اصل به نتیجه مطلوب و هدف قطعى خود برسد. تقوا آدمى را در جمیع احوال از بزهکارى و اخلال در انجام وظیفه مصون مى دارد و حالت تقوا که مربوط به قلب و روح و نفس و باطن است، دستورات و شرایع الهى را آنچنان که شایسته است به مرحله اجرا مى گذارد.
هان اى افراد با ایمان، مردمى که به داشتن ایمانى راسخ خوشدلید، این است اسباب پیروزى که در ضمن چهار اصل از طرف قرآن براى شما معرفى گردیده، اینک باید دلهاى خود را سرشار از درک معانى آن کنید و در مقام عمل برآیید.
«وَ الْعَصْرِ، إنَّ الاِْنْسانَ لَفى خُسْر، إلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمُلُوا الصّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ»:
سوگند به روزگار، انسان در زیانى بزرگ است، مگر کسانى که ایمان دارند و کارهاى شایسته انجام مى دهند و به حق و شکبیبایى همدیگر را توصیه مى نمایند.
بیایید دعوت خدا و پیامبر را به سوى آنچه که مایه زندگى شماست بپذیرید.(۱)
اِصْبِرُوا، نخستین ماده از چهار برنامه است که ضامن سربلندى و پیروزى مسلمین است. استقامت و صبر و ایستادگى در برابر حوادث است که در حقیقت ریشه اصلى هرگونه پیروزى مادى و معنوى را تشکیل مى دهد، و هر چه درباره نقش و اهمیت آن در پیشرفت هاى فردى و اجتماعى گفته شود کم است، این همان چیزى است که حضرت مولا در کلمات قصارش آن را به منزله سر در برابر بدن معرفى کرده:
إنَّ الصَّبْرَ مِنَ الإْیمانِ کالرَّأْسِ مِنَ الْجسدِ.
صابِرُوا: مصابره به معنى صبر و استقامت در برابر صبر و استقامت دیگران است. بنابراین، قرآن نخست به افراد با ایمان دستور استقامت مى دهد (که هرگونه جهاد با نفس و مشکلات زندگى را شامل مى شود) و در مرحله دوم دستور به استقامت در برابر دشمن مى دهد، و این خود مى رساند که تا ملّتى در جهاد با نفس و اصلاح نقاط ضعف درونى پیروز نشود، پیروزى او بر دشمن ممکن نیست و بیشتر شکست هاى ما در برابر دشمنان به خاطر شکست هایى است که در جهاد با نفس و اصلاح نقاط ضعف خود، دامنگیر ما شده است.
و ضمناً از این دستور (صابروا) استفاده مى شود که هر قدر دشمن بر استقامت خود بیفزاید ما نیز باید بر پایدارى و استقامت خود بیفزاییم.
رابِطُوا: این جمله از ماده رابط گرفته شده و آن در اصل به معنى بستن چیزى در مکانى است (مانند بستن اسب در یک محل) و به همین جهت به کاروانسراها "باط" مى گویند. و ربط قلب به معنى آرامش دل و سکون خاطر است، گویا به محلى بسته شده است. و "مرابطه" به معنى مراقبت از مرزها آمده است، زیرا سربازان و مَرکبها و وسائل جنگى را در آن محل نگاهدارى مى کنند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "سیرى در تعالیم اسلامى" ص۲۸۶.
این جمله به مسلمانان دستور آمده باش در برابر دشمن و مراقبت دائم از مرزها و سرحدّات کشورهاى اسلامى مى دهد تا هرگز گرفتار حملات غافلگیرانه دشمن نشوند، و نیز به آنها دستور آماده باش و مراقبت همیشگى در برابر حملات شیطان و هوسهاى سرکش مى دهد تا غافلگیر نگردند، لذا در بعضى از روایات از امیرالمؤمنین((علیه السلام)) این جمله به معنى مواظبت و انتظار نمازها یکى بعد از دیگرى تفسیر شده است، زیرا کسى که با این عبادت مستمر و پى در پى دل و جان خود را بیدار مى دارد همچون سربازى است که در برابر دشمن حالت آماده باش به خود گرفته است.
خلاصه اینکه "مرابطه" معناى وسیعى دارد که هرگونه آمادگى براى دفاع از خود و جامعه اسلامى را شامل مى شود. در فقه اسلامى نیز در باب جهاد بخثى تحت عنوان "مرابطه" یعنى آمادگى براى حفظ مرزها در برابر هجوم احتمالى دشمن دیده مى شود که احکام خاصى براى آن بیان شده است.
در بعضى از روایات به علما و دانشمندان نیز مرابط گفته شده است. امام صادق((علیه السلام)) مى فرماید:
عُلَماءُ شَیعَتِنا مُرابِطُونَ فِى الثَّغْرِ الَّذى یلى إبْلیسَ وَ عَفاریتَهُ وَ یمْنَعُونَهُ عَنِ الْخُرُوجِ عَلى ضُعَفاءِ شیعَتِنا، وَ عَنْ أنْ یتلَّطَ عَلَیهِمْ إبْلیسُ:(۱)
دانشمندان پیروان ما همانند مرزدارانى هستند که در برابر لشکر ابلیس صف کشیده اند و از حمله کردن آنها به افرادى که قدرت دفاع از خود ندارند جلوگیرى مى کنند.
در ذیل حدیث مقام و وقعیت آنان برتر و بالاتر از افسران و مرزدارانى که در برابر هجوم دشمنان اسلام پیکار مى کنند شمرده شده است، و این به خاطر آن است که آنها نگهبانان عقاید و فرهنگ اسلامند، در حالى که اینها حافظ مرزهاى جغرافیایى هستند، مسلّماً ملّتى که مرزهاى عقیده اى و فرهنگى او مورد حملات دشمن قرار گیرد و نتواند به خوبى از آن دفاع کند در ملّت کوتاهى از نظر سیاسى و نظامى نیز شکست خواهد خورد.
وَاتَّقُوااللهَ، بالأخره آخرین دستور که همچون چترى بر همه دستورهاى سابق سایه مى افکند دستور به پرهیزکارى است، و استقامت و مصابره و مرابطه باید آمیخته با تقوا و پرهیزکارى باشد و از هرگونه خودخواهى و ریاکارى و اغراض شخصى به دو گردد.
لَعَلَّکمْ تُفْلِحُون: شما در سایه به کار بستن این چهار دستور مى توانید رستگار شوید، و با تخلّف از آنها راهى به سوى رستگارى نخواهید داشت.(۲)
کسى معنى بحر فهمیده باشد *** که چون موج بر خویش پیچیده باشد
چو آیینه پر ساده است این گلستان *** خیال تو رنگى تراشیده باشد
کسى را رسد ناز مستى که چون خط *** به گِرد لب یار گردیده باشد
به گردون رسد پایه گِرد بادى *** که از خاکسارى گلى چیده باشد
طراوت در این باغ رنگى ندارد *** مگر انفعالى تراویده باشد
در این ره شود پایمال حوادث *** چو نقش قدم هر که خوابیده باشد
به وحشت قناعت کن از عیش امکان *** گل این چمن دامنِ چیده باشد
ز گَردى کز این دشت خیزد حذر کن *** دل کس در این پرده نالیده باشد
ندارم چو گل پاى سیر بهارت *** به رویم مگر رنگ گردیده باشد
جهان در تماشاگه عرض نازت *** نگاهى در آیینه بالیده باشد
بود گریه دزدیدن چشم بیدل *** چو زخمى که او آب دزدیده باشد
قرآن مجید در آیات کریمه اش مردم مؤمن را امر به صبر در برابر حوادث مى کند و پیروزیهاى مردم مؤمن و امم خداپرست گذشته را معلول صبر مى داند و براى صابران در راه خدا و در برابر طاعت و معصیت و مصیبت اجرها قائل است که انسان از درک آن عاجز است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "مستدرک سفینة البحار"ج۴، ص۹۲.
۲. "تفسیر نمونه"ج۳، ص۲۳۳.
«وَ اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ اِنَّها لَکبیرَةٌ إلاّ عَلَى الْخاشِعینَ»:(۱)
از صبر و استقامت و نماز، براى پیروزى بر حوادث یارى جویید، که این امرِ نماز بزرگ و دشوار است مگر براى آنانکه از قلبى خاشع در برابر حق برخوردارند.
"المیزان" در توضیح این آیه مى فرماید: استعانت ینى مدد جستن، و آن در جایى است که انسان به تنهایى نتواند از عهده مشکلات و حوادث برآید، و چون در واقع مددکارى جز خدا نیست بنابراین مدد و کمک در برابر مشکلات عبارت است از ثبات و مقاومت و اتصال و توجه به ذات مقدس پروردگار، و این همان صبر و نماز است، و در حقیقت این دو بهترین وسیله براى این موضوعند، زیرا صبر و شکیبایى هر مشکل عظیمى را کوچک مى سازد، و توجه به خدا و پناه بردن به او روح ایمان را در انسان بیدار مى کند و او را متوجه مى سازد که تکیه گاهى دارد بس محکم و وسیله اى دارد ناگسستنى.
«وَ لَنَبْلُوَنَّکمْ بِشَىء مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْص مِنَ الأْمْوالِ وَ الأْنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصّابِرینَ. الَّذینَ إذا أصابَتْهُمْ مُصیبَةٌ قالُوا إنّا للهِ و اِنّا إلَیهِ راجِعُونَ. اُولئِک عَلَیهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ و اُولئِک هُمُ الْمُهْتَدُونَ»:(۲)
و البته شما را به سختیها، چون ترس و گرسنگى و نقصان در اموال و نفوس و آفات زراعت، بیازماییم و بشارت و مژده آسایش ده به آنان که در حوادث جهت حفظ کرامت و ایمان خود صبر مى کنند. صابران آنانند که چون به حادثه سخت و ناگوار دچار شوند استقامت ورزیده و گویند: ما به فرمان خدا به جاهن آمده و به او رجوع مى کنیم (که حادثه در این سفر از خدا تا به خدا، تحمّلش در راه خدا براى ما آسان است). آن گروه مخصوص به درود و لطف و رحمت خاص حقّند، و آنها به حقیقت هدایت یافتگانند.
«وَ تَمَّتْ کلَمِةُ رَبِّک الْحُسْنى عَلى بَنى إسْرائیلَ بِما صَبَرُوا...»:(۳)
و احسان خداوند بر بنى اسرائیل به حدّ کمال رسید به پاداش صبرى که در پیشامدها کردند.
«وَ اصْبِرُوا إنَّ اللهَ مَعَ الصّابِرینَ»:(۴)
همه شما در راه خدا و در طریق بندگى و دورى از معصیت و در برابر پیشامدها پایدار و صبور باشید که خداوند همراه صابران است.
«وَ اتَّبِعْ ما یوحى إلَیک وَاصْبِرْ حَتّى یحْکمَ اللهُ وَ هُوَ خَیرُ الْحاکمینَ»:(۵)
اى رسول من، از آنچه به وسیله وحى به تو مى رسد متابعت کن و در این راه استقامت و صبر داشته باش تا خداوند میان تو و دشمنانت حکم کند، که او بهترین حکم فرمایان است.
«وَاصْبِرْ فَإنَّ اللهَ لایضیعُ أجْرَ الْمُحْسِنینَ»:(۶)
اى رسول من، بر آزار جهالت امّت و بر اجراى دستورات من، بخصوص نماز، صبر پیشه کن، که خداوند مزد نیکوکاران را ضایع نمى کند.
«إنَّهُ مَنْ یتَّقِ وَ یصْبِرْ فَإنَّ اللهَ لایضیعُ الْمُحْسَنینَ»:(۷)
(یوسف وقتى تعجب برادرانش را از آن همه مقاماتى که به دست آورده بود دید، فرمود:) آرى، بحقیقت که
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. بقره، ۴۵.
۲. بقره، ۱۵۵ ۱۵۷.
۳. اعراف، ۱۳۷.
۴. انفال، ۴۶.
۵. یونس، ۱۰۹.
۶. هود، ۱۱۵.
۷. یوسف، ۹۰.
هر کس تقوا پیشه کند و در برابر حوادث صبر و استقامت ورزد، پس خداوند مزد نیکوکاران را ضایع نمى کند.
«وَ الَّذینَ صَبَرُوا ابْتِغاءِ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَ أقامُوا الصَّلاةَ وَ أنْفَقُوا مِمّا رَزَقْناهُمْ سِرّاً وَ عَلانِیةً وَ یدْرَؤُونَ بِالحسنَةِ السَّیئَةَ اُولئِک لَهُمْ عُقْبَى الدّارِ»:(۱)
و آنان که در طلب رضاى حق صبر مى کنند، و نماز بپا مى دارند، و از آنچه به آنان عنایت کردیم در پنهان و آشکار به مستحق انفاق مى نمایند، و در عوض بدیهاى مردم نیکى مى کنند، اینان هستند که در قیامت منزلگاه نیکو دارند.
«وَالَّذینَ هاجَرُوا فِى اللهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِى الدُّنْیا حسنَةً وَ لأَجْرُ الآْخِرَةِ أکبَرُ لَوْ کانُوا یعْلَمُونَ. الَّذینَ صَبَرُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ یتَوَکلُونَ»:(۲)
آنان که پس از تحمّل ستمها از کافران و دشمنان در وطن خود، خالصانه به سوى خدا مهاجرت کردند، در دنیا به آنان جایگاه نیکو مى دهیم، در صورتى که اگر بدانند اجرى که در آخرت به آنان عطا خواهیم کرد بسیار بهتر و نیکوتر است. این اجر بزرگ در دنیا و آخرت به کسانى عطا مى شود که در راه خدا در برابر تمام پیشامدها صبر کردند، و در تمام امور به حضرت حق توکل نمودند.
بنه کینه و دور باش از هوا *** مبادا هوا بر تو فرمانروا
سخن چین و بى دانش و بى هنر *** نباد که یابد به پیشت گذر
ز نادان نیابى جز از بدترى *** نگر سوى بى دانشان ننگرى
چنان دان که بى شرم و بسیار گوى *** نبیند به نزد کسى آبروى
خرد را مِه و خشم را بنده دار *** مشو تیز با مرد پرهیزکار
همه بردبارى کن و راستى *** جدا کن ز دل کمّى و کاستى
بپرهیز تا بد نگردى به نام *** که بدنام گیتى نگیرد به کام
ز راه خرد هیچگونه متاب *** پشیمانى آرد دلت را شتاب
سر بردباران نیاید به خشم *** ز نابودنیها بتابند چشم
وگر بردبارى ز حد بگذرد *** دلاور گمانى به سستى برد
نه تیزى نه سستى به کار اندرون *** خرد باد جان تو را رهنمون
«ما عِنْدَکمْ ینْفَدُ وَ ما عِنْدَاللهِ باق وَ لَنَجْزِینَّ الَّذینَ صَبَرُوا أجْرَهُمْ بِأحْسَنِ ما کانُوا یعْمَلُونَ»:(۳)
آنچه از مال و جاه و زینت و پول و زمین دنیاست و به آن دل خوش دارید از دست رفتنى است، و آنچه از ثواب و اعمال نیک نزد خدا دارید ابدى و همیشگى است، البته اجرى که به صابران بدهیم اجرى است بسیار بهتر از عملى که بجاى مى آورند.
«إنَّهُ کانَ فَریقٌ مِنْ عِبادى یقُولُونَ رَبَّنا آمَنّا فَاغْفِرْلَنا وَارْحَمْنا وَ أنْتَ خَیرُ الرّاحِمینَ. فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِیاً حَتّى أنْسَوْکمْ ذِکرى وَ کنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَکونَ. إنّى جَزَیتُهُمُ الْیوْمَ بِما صَبَرُوا أنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ»:(۴)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. رعد، ۲۲.
۲. نحل، ۴۱ ۴۲.
۳. نحل، ۹۶.
۴. مؤمنون، ۱۰۹ ۱۱۱.
همین که طایفه اى از بندگان شایسته من روى به من آورده عرض کنند: الهى به تو ایمان آوردیم، تو از گناهان ما درگذر و در حقّ ما لطف و مهربانى فرما، که تو بهترین مهربانان هستى; شما کافران و دشمنان حقّ و حقیقت، آن بندگان را به مسخره گرفتید تا آنجا که باعث شدند تا یاد من از خاطر شما برود و بر آن خدا پرستان خندیدید، من هم امروز که روز قیامت است جزاى صبر بر سخریه شما را به بندگان خواهم داد و آنان امروز سعادتمندان و رستگاران عالمند.
«وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفاً تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الأْنْهارُ خالِدینَ فیها نِعْمَ أجْرُ الْعامِلینَ. الَّذینَ صَبَرُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ یتَوَکلُونَ»:(۱)
آنان که به حضرت حق ایمان آوردند و کارهاى شایسته انجام دادند، البته آنها را به عمارات عالى بهشتى که زیر درختانش نهرها جارى است منزل دهیم، که در آن زندگى ابدى کنند، چه نیکوست مزد نیکوکاران عالم. آنان که در راه دین خدا و طاعت و مصیبت و ترک معصیت استقامت و صبر پیشه کردند و بر لطف و عنایت حضرت محبوب تکیه کردند.
«فَاصْبِرْ إنَّ وَعْداللهِ حَقٌّ وَ لا یسْتَخِفَّنَّک الَّذینَ لا یوقِنُونَ»:(۲)
در راه حق براى تداوم فرهنگ الهى و به دست آوردن رشد و کمال براى خود صبر و استقامت کن، که البته وعده خدا در اینکه صابران را به فوز و فلاح مى رساند حقّ و حتمى است، و مراقب باش مردم بى یقین، با اعمال و اخلاق و تبلیغات شوم خود مقام وقار و عظمت و شخصیتت را براى از کوره در بردنت به سبکى و خفّت نکشانند.
«قُل یا عِبادِ الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکمْ لِلَّذینَ أحْسَنُوا فى هذِهِ الدُّنْیا حسنَةٌ وَ أرْضُ اللهِ واسِعَةٌ إنَّما یوَفَّى الصّابِرُونَ أجْرَهُمْ بِغَیرِ حِساب»:(۳)
اى رسول من بگو: اى بندگانى که به خدا ایمان آورده اید، خدا را در تمام امورتان بپرهیزید، که هر کس متّقى و نیکوکار است در دنیا هم نصیب او نیکویى و خوشى است، و زمین خدا بسیار پهناور است، که خداوند صابران را به حدّ کمال و بدون حساب پاداش خواهد دارد.
«وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حریراً»:(۴)
و جزاى ایشان بر آن صبر و ایثارشان بهشت و لباس حریر بهشتى است.
الهى به مستان صهباى فیض *** نهنگ آشنایان دریاى فیض
به شادابى جام گوهر نثار *** که شبنم نگار گل است و بهار
به آزادى دست ساغر به دست *** که هرگز درِ فیض بر کس نبست
به سرگرمى پاى میخانه سیر *** ز سوداى آن گنج ویرانه سیر
به رخساره زرد ارباب درد *** که چون آفتاب است در زیر گرد
به شب زنده داران ناموس دل *** که بر عرش بستند فانوس دل
کز این دیر دلگیر نادلگشاى *** به میخانه وحدتم ره نماى
به رنجم ز شورابه آب و گل *** که زهرم برآمیخت با خون دل
ز تخلىّ آن هر رگم بر تن است *** چو مارى که از زهر آبستن است
ز لب طعم زهر هلاهل بشوى *** پر و بال این مرغ بِسمل بشوى
جگر خشک شورابه کثرتم *** نفس ترکن از باده وحدتم
به آن آب پاک اى خداوند پاک *** بشو دامن دلقم از حیض تاک
چو اعرابیم گویى و آب شور *** که در یوزه دارم شراب طهور
لبم را به یک قطره شرمنده کن *** به یک جرعه خمیازه ام خنده کن
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. عنکبوت، ۵۸ ۵۹.
۲. روم، ۶۰.
۳. زمر، ۱۰.
۴. دهر، ۱۲.
از حضرت صادق((علیه السلام)) روایت شده:
اَلصَّبْرُ رَأْسُ الإْیمانِ:(۱)
صبر و شکیبایى سرِ ایمان است.
و نیز از آنجناب نقل شده:
اَلصَّبْرُ مِنَ الإْیمانِ بِمَنْزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الْجدِ، فَإذا ذَهَبَ الرَّأْسُ ذَهَبَ الْجدُ، کذلِک إذا ذَهَبَ الصَّبْرُ ذَهَبَ الإْیمانُ:(۲)
صبر نسبت به ایمان به منزله سر است نسبت به بدن، پس چون سر برود تن هم مى رود، همچنین وقتى صب رفت ایمان هم رفته است.
از حضرت باقر((علیه السلام)) روایت شده:
اَلصَّبْرُ صَبْرانِ: صَبْرٌ عَلَى الْبَلاءِ حسنٌ جَمیلٌ، و أفْضَلُ الصَّبْرَینِ الْوَرَعُ عَنِ الْمَحارِمِ.(۳)
صبر بر دو صبر است: صبر بر بلا که نیکو و زیباست، و بهترین دو صبر، ورع از محرّمات است.
از حضرت صادق((علیه السلام)) روایت بسیار مهمّى در مسأله صبر به مضمون زیر وارد شده که توجه به آن تکلیف هر مسلمانى است:
امام((علیه السلام)) به حفص بن غیاث فرمود: اى حفص، هر کس صبر کند اندکى صبر کرده (زیرا زمان اقامت انسان در دنیا بسیار کم است) و هر که جزع. بیتایى کند اندکى بیتابى کند. سپس فرمود: اى حفص، در کار و برنامه ات صبر پیشه کن، زیرا خداوند محمّد((صلى الله علیه وآله)) را مبعوث کرد و او را به صبر و نرمش دستور داد و فرمود:
"صبر کن بر آنچه دشمنان مى گویند و با کمال اراده راهت را ادامه بده، و به خوبى و خوشى از آنان کناره کن; مرا با نعمت خوارگانى که تو را تکذیب کنند بازگذار".(۴)
"دفع کن بدانچه نیکوتر است بدى را، تا به ناگاه آن که میان تو و او دشمنى است گویا دوستى صمیمى باشد. و برنخورند بهشت و رضوان را جز آن کسانى که صبر کردند، و بر نخورد به آن جز صاحب بهره فراوان".(۵)
پس رسول خدا در برابر آنهمه شدائد و مصائب صبر کرد تا به او تهمتهاى بزرگى زدند: ساحر، مجنون، کذّاب. از آن پس سینه او تنگ شد و دلبستگى عجیبى به خاطر بدبختى مردم براى او آمد، خداوند عزّ و جلّ فرمود:
و محقّقاً مى دانیم که دلتنگ شدى از آنچه مى گویند، پس تسبیح گو پروردگارت را و از سجده کنندگان باش".(۶)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "اصول کافى"ج۳، ص۱۴۲.
۲. "اصول کافى"ج۳، ص۱۴۲.
۳. "کافى" ج۳، ص۱۴۷.
۴. مزّمل، ۱۰ ۱۱.
۵. فصّلت، ۳۵ ۳۶.
۶. حجر، ۹۷ ۹۸.
باز هم با کمال وقاحت او را تکذیب نموده و متّهم کردند، چنانکه از آن وضع غمناک شد، خداى عزّ و جلّ اینچنین او را دلدارى داد:
محقّقاً مى دانیم که گفتار اهل مکه و مشرکان قریش تو را غمناک کند، براستى آنها تو را تکذیب نکنند، بلکه ستمکاران آیات ما را انکار کنند. بحقیقت چه پیامبرانى پیش از تو تکذیب شدند، و بر تکذیب امّت صبر کردند و آزار کشیدند تا یارى ما براى آنان رسید".(۱)
اى حفص، پیامبر خود را به صبر و شکیبائى گرفت و آنان جنایت را از حد گذراندند، خدا را به زبان آوردند و او را تکذیب کردند، پیامبر فرمود: من بر خودم و خاندانم و آبرویم صبر کردم و بر معبود خود صبر نتوانم. خداى عزّ و جلّ این آیت بر او فرستاد:
"و محقّقاً آفریدیم آسمانها و زمین را و آنچه در میان آنهاست در شش روز و هیچ خستگى به ما نرسید. پس تو صبر کن بر آنچه مى گویند".(۲)
پیامبر در هر حال صبر کرد تا مژده عترت که پس از امامان هدایتند به او داده شد و آنها را هم خداوند متعال توصیف به صبر کرد:
«وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أئِمَّةً یهْدُونَ بِأمْرِنا لَمّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یوقِنونَ»:(۳)
"از آنان امامان و پیشوایانى که حق را به امر ما هدایت کنند قرار دادیم، براى آنکه در راه حق صبر کردند و در آیات ما مقام یقین یافتند".
در اینجا پیامبر((صلى الله علیه وآله)) فرمود: صبر از ایمان چون سراست براى بدن. خداوند عزّ و جلّ از او قدردانى کرد و این آیت بدو فرستاد:
"عملى شد بهترین پروردگارت براى بنى اسرائیل به واسطه آنکه صبر کردند، و واژگون کردیم آنچه را فرعون و قومش مى ساختند و آنچه را از دستگاه خود مى گستردند".(۴)
رسول خدا فرمود: این مژده و انتقام است. و خداى عزّ و جلّ براى او نبرد با مشرکان را مباح کرد و این آیت را فرستاد:
"بکشید مشرکان را هر کجا یافتیدشان و بگیریدشان و محاصره شان کنید و به هر کمینگاهى بر سر راهشان بنشینید".(۵)
"بکشید آنها را هر جا برخوردید و بر آنها دست یافتید".(۶)
خداوند آنها را به دست رسول خدا و دوستانش کشت و ثواب صبرش را براى او مقرّر داشت با آنچه در آخرت برایش ذخیره کرد. هر که صبر کند و تقرّب به خدا خواهد، از دنیا نرود تا خدا دیده او را درباره دشمنانش روشن کند، با آنچه در آخرت براى او ذخیره کند.(۷)
از حضرت صادق((علیه السلام)) روایت شده:
إذا کانَ یوْمُ الْقِیامَةِ یقُومُ عُنُقٌ مِنَ النّاسِ فَیأْتونَ بابَ الْجَنَّةِ فَیقالُ: مَنْ أنْتُمْ؟ فَیقُولُونَ: نَحْنُ أهْلُ الصَّبْرِ، فَیقالُ لَهُمْ: عَلى ما صَبَرْتُمْ؟ فَیقُولُونَ: کنّا نَصبِرُ عَلى طاعَةِ اللهِ، وَ نَصْبِرُ عَنْ مَعاصِى اللهِ. فَیقُولُ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ: صَدَقُوا، أدْخِلُوهُمُ الْجَنَّةَ. وَ هُوَ قَوْلُ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ:(۸) "إنَّما یوفَّى الصّابِرُونَ أجْرَهُمْ بِغَیرِ حِساب":(۹)
چون روز قیامت شود گروهى از مردم برخیزند و به سوى درِ بهشت روند، به آنان گفته شود: کیستید؟ پاسخ دهند: اهل صبر، سؤال شود: بر چه صبر کردید؟ جواب دهند: بر انجام طاعت حق، و دورى، و دورى از معصیت خدا. پس پروردگار مى فرماید: راست گفتند، آنان را وارد بهشت نمایید. و این است قول خداى عزّ و جلّ "همانا کامل داده مى شود اجر صابران بدون حساب".
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. انعام، ۳۳ -۳۴.
۲. ق، ۳۸ -۳۹.
۳. سجده، ۲۴.
۴. اعراف، ۱۳۷.
۵. توبه، ۵.
۶. بقره، ۱۹۱.
۷. متن روایت در "اصول کافى" ج۳، ص۱۴۳، و "بحار" ج۷۱، ص۶۰ است.
۸. "وسائل"، ج۱۱، ص۱۸۶.
۹. زمر، ۱۰.
از حضرت مولا على بن ابیطالب((علیه السلام)) روایت شده:
اَلصَّبْرُ صَبْرانِ: صَبْرٌ عِنْدَ المُصیبَةِ حنٌ جَمیلٌ، وَ أحْسَنُ مِنْ ذلِک الصَّبْرُ عِنْدَما حَرَّمَ اللهُ عَلَیک. وَ الذِّکرانِ: ذِکرُ اللهِ عِنْدَ الْمُصیبَةِ، وَ أفْضَلُ مِنْ ذلِک ذِکرُاللهِ عَنْدَما حَرَّمَ اللهُ عَلَیک فَیکونُ حاجِزاً:(۱)
صبر دو صبر است: صبر در مصیبت که خوب و پسندیده است، و بهتر از آن صبرى است که در برابر آنچه خداوند حرام کرده بخرج دهى تا از ارتکاب گناه در امان بمانى.
و یاد دو یاد است: یاد خدا در وقت مصیبت، و برتر از آن یاد خداست در برابر آنچه خدا بر تو حرام کرده تا آن یاد مانع تو از کار حرام شود.
حضرت باقر((علیه السلام)) مى فرماید:
لَمّا حَضَرَتْ عَلِىَّ بْنَ الْحُسَینِ الْوَفاةُ ضَمَّنِى إلى صَدْرِهِ وَ قالَ: یا بُنَىَّ، اُوصیک بِما أوْصانى بِهِ أبى حینَ حَضَرَتْهُ الْوَفاةُ وَ بِما ذَکرَ أنَّ أباهُ أوْصاهُ بِهِ: یا بُنَىَّ، اصْبِرْ عَلَى الْحَقِّ وَ إنْ کانَ مُرّاً:(۲)
زمانى که حضرت علىّ بن الحسین را وقت وفات رسید مرا به سینه گرفت و فرمود: پسرم، تو را به آنچه که پدرم حضرت سیدالشهداء به وقت رسیدن شهادت وصیت کرد سفارش مى کنم، و بدانچه یادآور شد که پدرش به او وصیت کرده، و آن این است: فرزندم بر آنچه حقّ است صبر کن گرچه تلخ باشد.
عَنْ أبى عَبْدِاللهِ((علیه السلام)): إنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ أنْعَمَ عَلى قَوْم فَلَمْ یشْکرُوا فَصارَتْ عَلَیهِمْ وَ بالا، وَ ابْتَلى قَوْماً بِالْمَصائِبِ فَصَبَرُوا فَصارَتْ عَلَیهِمْ نِعْمَةً:(۳)
از امام صادق((علیه السلام)) است: خداوندا عزّو جلّ بر مردمى نعمت داد پس شکر نکردند، براى آنان و بال شد و مردمى را گرفتار کرد پس صبر نمودند، براى آنان نعمت شد.
از حضرت صادق((علیه السلام)) است:
مَنِ ابْتُلِىَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ بِبَلاء فَصَبَرَ عَلَیهِ کانَ لَهُ مِثْلُ أجْرِ ألْفِ شَهید:(۴)
هر مؤمنى که گرفتار شود و بر آن گرفتارى صبر کند، براى او مانند اجر هزار شهید است.
از امام ششم((علیه السلام)) روایت شده:
اِصْبِرُوا عَلَى الدُّنْیا فَإنَّما هِىَ ساعَةٌ، فَإنَّ ما مَضى مِنْهُ لا تَجِدُ لَهُ ألَماً وَ لا سُرُوراً، وَ ما لَمْ یجِىءْ فَلا تَدْرى ما هُوَ، وَ إنَّما هِىَ ساعَتُک الَّتى أنْتَ فیها، فَاصْبِرْ فیها عَلَى طاعَةِ اللهِ، وَاصْبِرْ فیها عَنْ مَعْصِیةِ اللهِ:(۵)
در این مدّت زمانى که در دنیا هستید بر حوادث و بلاها و طوفانها و پیشامدهایش صبر کنید، که دنیا ساعتى بیش نیست، زیرا از گذشته آن الم و رنج و درد و سرور و خوشحالى نمى یابى، چون گذشته و رابطه اى فعلا با آن ندارى، نیامده را هم از آن بى خبرى، این تویى و ساعتى که در آن بسر مى برى، در این ساعت بر انجام طاعات و ترک محرّمات صبر کن.
حضرت مفید، آن فقیه بزرگ نقل مى کند:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "کافى" ج۳، ص۱۴۷.
۲. "وسائل"ج۱۱، ص۱۸۷.
۳. "کافى"ج۳، ص۱۴۸.
۴. "کافى"ج۳، ص۱۴۸.
۵. "وسائل"ج۱۱، ص۱۸۷.
أتى رَجُلٌ أبا عَبْدِاللهِ((علیه السلام)) فَقالَ لَهُ: یابْنَ رَسُولِ اللهِ، أوْصِنى، فَقالَ: لایفْقِدُک اللهُ حَیثُ أمَرَک، وَ لا یراک حَیثُ نَهاک. قالَ: زِدْنى، قالَ: لا أجِدُ:(۱)
مردى به محضر مبارک حضرت صادق((علیه السلام)) آمد و عرضه داشت: مرا سفارش فرما. امام((علیه السلام))فرمود: خداوند تو را تارک عبادت، و آلوده به گناه نبیند. عرضه داشت بیشتر بفرمایید، فرمود: غیر از این نیست.
امام صادق((علیه السلام)) مى فرماید: امیرالمؤمنین((علیه السلام)) به مسجد درآمد، ناگاه مردى را غمناک و سر به گریبان دید، به او فرمود: در چه حالى؟ چه خبر است؟ تو را چه مى شود؟ عرضه داشت: پدر و مادر و برادرم مرده اند، مى ترسم، زهره ترک شوم!
حضرت به او فرمود: بر تو باد به تقوا و صبر، تا فرداى قیامت با این دو سرمایه به محضر حق شرفیاب شوى. صبر در امور چون سراست از تن، چون سر از تن جدا گردد تن فاسد شود، و چون در کارها صبر نباشد همه کارها فاسد گردد.(۲)
امیرالمؤمنین((علیه السلام)) از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) روایت مى کند:
اَلصَّبْرُ ثَلاثَةٌ: صَبْرٌ عِنْدَ الْمُصیبَةِ، وَ صَبْرٌ عَلى الطّاعَةِ، وَ صَبْرٌ عَنِ الْمَعْصِیةِ. فَمَنْ صَبَرَ عَلَى الْمُصیبَةِ حَتّى یرُدَّها بِحُسْنِ عَزائِها لَهُ ثَلاثُمِائَةِ دَرَجَة، ما بَینَ الدَّرَجَةِ إلَى الدَّرَجَةِ کما بَینَ السَّماءِ إلَى الأْرْضِ. وَ مَنْ صَبَرَ عَلَى الصّاعَةِ کتَبَ اللهُ لَهُ یتَّمِائَةِ دَرَجَة ما بَینَ الدَّرَجَةِ إلَى الدَّرَجَةِ کما بَینَ تُخُومِ الأْرْضِ إلَى الْعَرْشِ. وَ مَنْ صَبَرَ عَنِ الْمَعْصِیةِ کتَبَ اللهُ لَهُ تِسْعَمِائَةِ دَرَجَة، ما بَینَ الدَّرَجَةِ إلَى الدَّرَجَةِ کما بَینَ تَخُومِ الأْرْضِ إلى مُنْتَهَى الْعَرْشِ:(۳)
صبر سه صبر است: صبر بر مصیبت، و صبر بر طاعت، و صبر از گناه. هر که در مصیبت صبر کند تا آن را به تسلّى خوبى جواب گوید خداوند برایش سیصد درجه نویسد که میان هر درجه تا درجه دیگر به مانند میان آسمان است تا زمین. و هر که بر طاعت صبر کند، خداوند برایش ششصد درجه نویسد که میان درجه اى تا درجه دیگر از عمق زمین است تا عرش. و هر که بر معصیت صبر کند، خدا برایش نهصد درجه نویسد که میان هر درجه تا درجه دیگر از عمق زمین تا پایان عرش باشد.
خواجه نصیرالدین طوسى که از او تعبیر به استاد البشر و عقل حاوى عشر شده، در باب صبر مى فرماید:
صبر: خوددارى از جزع به هنگام رنج و درد و حادثه و بلاست. دارنده این واقعت از امنیت باطن برخوردار است، و زبان شکایت از حضرت حق در حضور خلق ندارد، و اعضاى او چون چشم و زبان و دست و پا از حرکات غیر عادى مصون است.(۴)
انسانى که در حوادث مادّى و معنوى صبر و حوصله و استقامت و پایدارى ندارد تمام امورش بین او و بین حق حجاب است، بدین جهت راهى به سوى مقام قرب و کسب رضایت حضرت دوست ندارد، و به این خاطر از به دست آوردن سعادت دو سرا محروم و از رحمت حضرت ربّ العزّه ممنوع است.
دلا جان در ره جانان حجاب است *** غم دل در جهانِ جان حجاب است
اگر دارى سرى بگذر ز سامان *** که در این ره سر و سامان حجاب است
ز هستى هر چه در چشم تو آید *** قلم در نقش آن کش کان حجاب است
زلال از مشرب جان نوش چون خضر *** که آب چشمه حیوان حجاب است
عصا بفکن که موسى را در این راه *** چو نیکو بنگرى ثعبان حجاب است
به حاجب چون توان محجوب گشتن *** که حاجب بر درِ سلطان حجاب است
به حکمت ملک یونان کى توان یافت *** که حکمت در ره یونان حجاب است
تو را اى بلبل خوش نغمه با گل *** گر از من بشنوى دستان حجاب است
میان عندلیب و برگ نسرین *** هواى گلبن و بستان حجاب است
ز درمان بگذر و با درد مى ساز *** که صاحب درد را درمان حجاب است
حدیث جان مکن خواجو که در عشق *** ز جان اندیشه جانان حجاب است
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "وسائل"ج۱۱، ص۱۸۹.
۲. "کافى"ج۳، ص۱۴۶ ۱۴۷.
۳. "کافى"ج۳، ص۱۴۶ ۱۴۷.
۴. "بحار"ج۷۱، ص۶۸.
امام صادق((علیه السلام)) مى فرماید: آزاد، آزاد است در تمام حالاتش، اگر رنج و مشقّت و درد به او برسد بر آن صابر است، و اگر مصائب کوبنده سنگین بر دشمن و به وقت افتادن در بند بردگى دیگران آزاد است.
به آزادى یوسف صدّیق امین، بندگى عزیز مصر و اسارت و قهر و غلبه دشمن و تاریکى چاه و آنچه به او رسید ضرر نزد. خداوند بزرگ از پى صبر یوسف بر او منّت نهاد تا جایى که جبّار سرکش مصر بنده او شد پس از آنکه کوس مالکیت بر یوسف را مى نواخت. خداوند او را به پیامبرى انتخاب کرد و به سبب او بر امّتى رحمت آورد. اینچنین است استقامت و صبر که خیر و خوبى از پى دارد. اى شیعیان ما صبر کنید و خویش را براى تحمل صبر آماده نمایید تا به اجر و ثواب حضرت حق برسید.(۱)
از حضرت مولى الموحدین((علیه السلام)) روایت شده:
ثَلاثٌ بِهِنَّ یکمُلُ الْمُسْلِمُ: التَّفَقُّهُ فِى الدّینِ، وَ التَّقْدیرُ فِى الْمَعیشَةِ، وَ الصَّبْرُ عَلَى النَّوائِبِ:(۲)
سه چیز است که مسلمان به آن کامل مى شود: دین شناسى، اندازه نگاه داشتن در معیشت، صبر بر ناراحتى ها.
امیرالمؤمنین((علیه السلام)) در وصیت خود به محمد حنفیه فرمود:
إیاک وَ الْعُجْبَ، وَ سُوءَ الْخُلْقِ، وَ قِلَّةَ الصَّبْرِ، فَإنَّهُ لا یسْتَقیمُ لَک عَلى هذِهِ الْخَصالِ الثَّلاثَةِ صاحِبٌ، وَ لایزالُ لَک عَلَیها مِنَ النّاسِ مُجانِبٌ:(۳)
از خودبینى و بداخلاقى و کم صبرى بپرهیز، بحقیقت که با این سه خصلت مصاحب و یارى براى تو نخواهد ماند و به طور دائم مردم از تو کناره گیر خواهند بود.
حضرت زین العابدین((علیه السلام)) فرمود:
أخَذَوا النّاسُ ثَلاثَةً مِنْ ثَلاثَة: أخَذُوا الصَّبْرَ عَنْ أیوبَ((علیه السلام))، وَ الشُّکرَ عَنْ نُوح((علیه السلام))، وَ الْحدَ عَنْ بَنى یعْقُوبَ((علیه السلام)):(۴)
مردم سه چیز را از سه نفر گرفتند: صبر را از ایوب، شکر را از نوح و حسد را از فرزندان یعقوب.
امیرالمؤمنین((علیه السلام)) از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) روایت مى کند:
عَلامَةُ الصّابِرِ فى ثَلاث: أوَّلُها أنْ لا یکسَلَ، وَ الثّانِیةُ أنْ لا یضْجَرَ، وَ الثّالِثَةُ أن لایشْکوَ مِنْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، لأَِنَّهُ إذا کسِلَ فَقَدْ ضَیعَ الْحَقَ، وَ إذا ضَجِرَ لَمْ یؤَدِّ الشُّکرَ، وَ إذا شَکا مِنْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَدْ عَصاهُ:(۵)
نشانه صابر در سه چیز است: اول: کسل و سست و بیحال نمى شود. دوم: دلتنگ و بى قرار نمى گردد. سوم: از خداى خود شکایت نمى کند. زیرا اگر کسل شود حق را (که ادامه راه براى رسیدن به سعادت دنیا و آخرت است) ضایع مى کند، و اگر دلتنگ گردد به شکر بر نمى خیزد، و اگر از حضرت محبوب شکایت کند به راه عصیان رفته است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "کافى"ج۳، ص۱۴۵.
۲. "بحار"ج۷۱، ص۸۵.
۳. "خصال" ج۱، ص۷۲.
۴. "بحار"ج۷۱، ص۸۶.
۵. "بحار" ج۷۱، ص۸۶.
امام صادق((علیه السلام)) از امیرالمؤمنین((علیه السلام)) روایت مى کند:
ثَلاثٌ مِنْ أبْوابِ الْبِرِّ: سَخاءُ النَّفْسِ، وَ طیبُ الْکلامِ، والصَّبْرُ عَلَى الأْذى:(۱)
سه چیز از موارد نیکى است: سخاوت، پاکیزگى سخن و صبر بر آزار مردم.
جابربن عبدالله انصارى از امیرالمؤمنین((علیه السلام)) نقل مى کند:
مِنْ کنُوزِ الجَنَّةِ الْبَرُّ، وَ اِخْفاءُ الْعَمَلِ، وَ الصَّبْرُ عَلَى الرَّزایا، وَ کتْمانُ الْمَصائِبِ:(۲)
نیکى، و پنهان داشتن عمل براى دورى از ریا، و صبر بر ناراحتى ها، و کتمان مصیبت ها از گنجهاى بهشت است.
امام صادق((علیه السلام)) مى فرماید خداوند به داود خطاب کرد: همنشینت در بهشت خلاده دختر أوس است، نزد او برو و این خبر را به او برسان و به جنّت بشارتش ده و او را آگاه کن که قرین تو در آخرت است.
داود در خانه او آکمد و در کوبید، خلاده بیرون شد، داود فرمود: خلاده دختر اوسى؟ عرضه داشت آن که تو او را مى طلبى من نیستم. داود دوباره پرسید، گفت: چرا. إخبار حق را در اختیارش گذاشت، خلاده گفت: شاید دیگرى باشد که با من تشابه اسمى دارد، داود گفت: به من دروغ گفته نشده و من هم دروغ نگفته ام، تو همانى. خلاده گفت: به خدا قسم دروغ نمى گویم، والله در خودم آنچه را نمى یابم.
داود فرمود: از باطنت به من خبر ده، عرضه داشت: دردى به من نمى رسد به هر صورت که باشد و مرضى عارضم نمى گردد و گرسنگى به من هجوم نمى آورد مگر اینکه صبر مى کنم و رفعش را از او نمى خواهم تا خود حضرت او مشکلم را آسان نماید، من بر آنچه مى گذرد خدا را شکر و سپاس مى گویم. داود فرمود: به آسان نماید، من بر آنچه مى گذرد خدا را شکر و سپاس مى گویم. داود فرمود: به همین خاطر به آن مقام رسیده اى. آنگاه حضرت صادق((علیه السلام))فرمود: به خدا قسم این است دینى که خداوند براى بندگان شایسته خود پسندیده است.(۳)
اى معلّم دلنواز، اى طبیب عاشق مداوا، اى حکیم على الاطلاق، اى هستى بخش، اى رحمت واسعه، اى دستگیر بیچارگان، اى ساقى شراب طهور، این نیازمندان دردمند را از شراب عشق و محبّت و رحمت و عاطفت بچشان، باشد که دل مضطرب به امان آید، و آلودگیها از جان و قلب برطرف گردد، مستىِ معنا تمام هستى و وجودشان را تسخیر کند تا جز تو نبینند و غیر تو ندانند و بجز تو نخواهند و نخوانند و منهاى صبر و استقامت در راه تو و براى تو اخلاقى براى آنان نماند.
مغنّى دلم تشنه ساز توست *** که آب خضر دُرد آواز توست
شرابى که دُردش فزاید حیات *** خوش آن دل که بر صاف آرد برات
مغنّى سر از خواب مستى برآر *** به ناخن رگ خفتگان را بخار
فرو کن به هر دل سرِ ناخنى *** چو دهقان بگِل در نشان گلینى
چه گلبن؟ گلش مست بى خمار *** چه گل؟ خارِ او نغمه آبدار
مغنّى صبوحى است بیدار شو *** فروزنده نغمه تار شو
به مى تار طنبور را آب ده *** غبارم به سیلاب مضراب ده
کزین تنگنا رخت بالا برم *** وزین سیل راهى به دریا برم
مغنّى یکى زخمه بر تار زن *** به چشمى که خوابش برد خار زن
به مضراب تر کن رگ خشک ساز *** چو مژگان عارف ز اشک نیاز
بر این چشم ناخفته هر اخترى *** نماید چو قفل درِ خیبرى
به اعجاز انگشت خیبر گشا *** سر شب چو قفل از مى این درگشا
مغنّى است جبریل و وحیش سرود *** که در شأن صاحبدل آمد فرود
گرت گوش دل محرم راز اوست *** دواند چو مى ریشه در مغز و پوست
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "بحار"ج۷۱، ص۸۹.
۲. "بحار"ج۷۱، ص۹۵.
۳. "بحار"ج۷۱، ص۹۷.
۵. قلّت قناعت
قناعت در برابر حرص است، و آن حالتى است که از توجه به حضرت حق، و عبرت گرفتن از زندگى حریصان و قارون ها، و یاد مرگ و برزخ و قیامت و حساب و کتاب و بهشت و جهنّم، و درس گرفتن از زندگى پاکان و اهل قناعت، و متذکر بودن این معنى که عمر کوتاه و دنیا زودگذر و مال از دست رفتنى است به دست مى آید.
اگر کسى به معانى ملکوتى و آسمانى واقعیات بالا توجه ننماید در درجه اوّل دچار حرص سپس بخل و آنگاه غفلت از حق مى گردد و با دست خویش وسایل هلاکت خود، و از بین رفتن خیر دنیا و آخرت را فراهم مى نماید. مى دانیم که مسأله حلال و حرام در تمام امور زندگى در صد و چهارده کتاب الهى بخصوص قرآن مجید، و فرمایشات انبیاء و ائمه طاهرین((علیهم السلام)) مطرح است. کسى که در همه امور، خود را مقید به حلال الهى کند، و با کمال حدّیت از حرام بپرهیزد او ر قانع، وگرنه حریص مى خوانند اگر درِ فیوضات مادّى به روى اهل قناعت باز شود، باز هم میانه روى در زندگى را از دست نمى دهند، و از اسراف و افراط پرهیز کرده و مازاد بر نیاز زندگى خود را در راه خدا، در امور خیر و کمک به بندگان الهى صرف مى کنند.
کسى که در تمام شئون زندگى اعم از مادى و معنوى و دنیایى و اجتماعى و خانوادگى و رابطى و حقوقى به حق خود قانع است، از بندگان شایسته خدا است. ارزش قناعت، این صفت والاى ملکوتى، زمانى براى شما معلوم مى گردد که بخش هیجان حرص را که در قسمت اول دعا در سطور گذشته به طور مفصل بر اساس آیات قرآن و روایات توضیح داده شد مطالعه کنید.
من بعد از شرح جامعى که در جمله اول دعا در باب حرص نگاشته ام نیاز به توضیح مفصل در باب قناعت نمى بینم. همین قدر معلوم است که اگر کسى در امر شهوت به حلال خدا قناعت کند آراسته به ورع و تقوا و حفظ نفس و تزکیه باطن مى شود، و از گناهان کبیره اى چون زنا، زناى محصنه، لواط، استمناء، چشم چرانى، در پى ناموس دیگران رفتن، که هر یک به تنهایى ممکن است زندگى را به باد دهد و انسان را مستحقّ عذاب ابد کند، در امان مى ماند. شما به آیاتى که در قرآن مجید در باب گناهان بالا آمده است و به روایات و اخبار که خِزْى دنیا و آخرت آلودگان به این معاصى را توضیح مى دهد، مراجعه کنید تا به اهمیت و ارزش قناعت بیشتر واقف شوید.
اگر کسى در مسأله مال به حلال خدا که از طریق فعالیت مشروع بدست مى آید قناعت کند، از حرص، بخل، تکبّر، نخوت، غصب، ربا، دزدى، انسان گردد و آدمى را براى همیشه به عذاب سخت قیامت دچار کند، در امان مانده و به خیر دنیا و آخرت مى رسد و اگر کسى در شئون اجتماعى و خانوادگى و رابطى به حق خود قناعت ورزد از ظلم و ستم بر دیگران و غضب و خشم، و سلطه جویى و فرعون منشى مصون مانده و عاقبت خوشى در این جهان و آن جهان پیدا خواهد کرد:
«تِلْک الدّارُ الآْخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذینَ لا یریدُونَ عُلُوّاً فِى الأْرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقینَ»:(۱)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. قصص، ۸۳.
ما این عالم آخرت را با تمام لذّات و خیرات و خوبیهایش براى آنان که در زمین اراده سرکشى فساد ندارد مخصوص گردانیم و حسن عاقبت از براى اهل تقواست.
من هر زمان به این آیه شریفه برمى خورم یاد داستان عجیبى مى افتم که یکى از شاگردان دوره اول درس مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حایرى برایم حکایت کرد. او از قول حاج شیخ نقل کرد که من و حاج میرزا حسین نائینى از شاگردان برجسته استاد بزرگ فقه واصول مرحوم حاج سید محمّد فشارکى بودیم. پس از وفات میرزاى بزرگ، حضرت آیت الله حاج میرزا حسن شیرازى، به در خانه استاد رفتیم، استاد در را باز کرد و به چهارچوب در تکیه زد و گفت: شما را چه حاجت است؟ عرضه داشتیم: ما شما را بعد از میرزا اعلم علماى شیعه مى شناسیم، از شما مى خواهیم که خود را براى مرجعیت و ریاست بر مسلمین آماده کنید. استاد با شنیدن سخن ما اشک در چشمش حلقه زد و آیه بالا را تلاوت کرد و در را بست و به اندرون خانه رفت!
ما نعره به شب زنیم و خاموش *** تا در نرود درونِ هر گوش
تا بو نبرد دماغ هر خام *** بر دیگ وفا نهیم سرپوش
بخلى نبود ولى نشاید *** این شهره گلاب و خانه موش
شب آمد و جوش خلق بنشیت *** برخیز کز آنِ ماست سرجوش
امشب ز تو قدر یافت و عزّت *** بر دوش ز کبر مى زند دوش
یک چند سماع گوش کردیم *** بردار سماع جان بیهوش
اى تن دهنت پر از شکر شد *** پیشت گله نیست هیچ مخروش
اى چنبر دف رسن گسستى *** با چرخه و دلو و چاه کم کوش
چون گشت شکار شیر جانى *** بیزا شد از شکار خرگوش
خرگوش که صورتند بى جان *** گرمابه پر از نگار منقوش
با نفس حدیث روح کم گوى *** وز ناقه مرده شیر کم دوش
تا صبح وصال در رسیدن *** در کش شب تیره را در آغوش
ازیاد لقاى یار بى خواب *** از خواب شد ستمان فراموش
شب چیست؟ نقاب روى مقصود *** کاى رحمت و آفرین بر آن روش
این نکته بسیار مهم را باید بدانیم که قناعت در فرهنگ اسلام تضادى با فعالیت و کار و کوشش و زحمت و حرکت در امور دنیایى ندارد. انسان قانع بدون اینکه دنیا را معبود و بت خود قرار دهد و آن را هدف ببیند، دنبال همه نوع فعالیت مشروع است و از برکت قناعت به حق خود در ضمن آن همه حرکت، لحظه اى از یاد خدا و قیامت و حقوق مردم غافل نیست، که قناعت در حقیقت سدّى در برابر حرام و حصنى حصین در مقابل اغواگریهاى شیطان و اعوان و انصار اوست که مى خواهند دنیا را سبب و وسیله فریب انسان قرار دهند تا آدمى از یاد حقایق باز بماند و یکپارچگى همّت و اراده اش خرج مال دنیا گردد.
اهل قناعت بیکار نبوده و بیکار نیستند، اهل قناعت دنیاى خود را مزرعه آخرت قرار مى دهند، اهل قناعت از آنچه به دست مى آورند به اندازه نیاز خود و زن و فرزند و حاجاتشان استفاده مى کنند و در پرداخت مازاد آن در چهار چوب خمس و زکات و صدقات و انفاق هیچ تعلّلى نمىورزند.
اهل قناعت در عین وارد بودن به خرید و فروش و تجارت، با تمام وجود غرق در یاد حق هستند و صبح شامشان به خدمت به حق و خلق مى گذرد. دنیادارى و بیع و تجارت و صنعت و کشاورزى و دامدارى و آبیارى و هنر و کسب براى اهل قناعت بگونه اى است که اسلام همه آنها را براى آنان عبادت به حساب آورده است.
خانه اهل قناعت همچون مسجد، و حرف و نفس آنان به منزله تسبیح حق، و شب و روزشان غرق در نور لطف و رحمت الهى و بیع و تجارتشان نردبان ترقّى به سوى خیر دنیا و آخرت است، و این همه را قرآن کریم با کمال صراحت در سوره مبارکه نور بیان فرموده است:
«فى بُیوت أذِنَ اللهُ أنْ تُرْفَعَ وَ یذْکرَ فیهَا اسْمُهُ یسَبِّحُ لَهُ فِیها بِالْغُدُوِّ وَ الآْصالِ، رِجالٌ لاتُلْهیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیعٌ عَنْ ذِکرِاللهِ وَ اِقامِ الصَّلاةِ وَ إیتاءِ الزَّکاةِ یخافُونَ یوْماً تَتَقَلَّبُ فیهِ الْقُلُوبُ وَ الأْبْصارُ، لِیجْزِیهُمُ اللهُ أحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ یزیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللهُ یرْزُقُ مَنْ یشاءُ بِغَیرِ حِساب»:(۱)
مشکلات الهى و چراغ هدایت حق در خانه هایى است که خداوند اذن داده که دیوارهاى مادّى و معنوى آن را بالا برند و مرتفع سازند تا از دستبرد دشمنان و شیاطین و هوسبازان در امان باشد، خانه هایى که ذکر خدا در آن شود و آیات الهى و حقایق وحى را براى رسیدن به رشد و کمال در آن بخوانند، در این خانه ها هر صبح و شام تسبیح خدا مى گویند مردانى که نه تجارت آنها را از یاد خدا و و برپاداشتن نماز و اداى زکات باز مى دارد و نه خرید و فروش. آنها از روزى مى ترسند که دلها و دیده ها در آن دگرگون و زیر و رو مى شود; تا خداوند به بهترین عملى که کرده اند پاداششان دهد و از فضل خود به آنان بیفزاید و خداوند هر که را خواهد بى حساب پاداش مى دهد.
آرى هر کانونى که به فرمان خدا بر پا شده و نام خدا در آن برده شود و هر صبح و شام مردم با ایمانى که زندگى مادى آنها را به خود مشغول و از یاد خدا غافل نمى کند به تسبیح و تقدیس در آن مشغولند، چنین خانه هایى مرکز مشکات انوار الهى و ایمان و هدایت است.
در واقع این خانه ها چند ویژگى دارد:
نخست اینکه به فرمان خدا بنیاد شده. دیگر اینکه پایه ها و دیوارهایش آنچنان محکم و مرتفع است که آن را از نفوذ شیاطین حفظ مى کند. و دیگر اینکه مرکز یاد خداست، و سرانجام اینکه مردانى از آن پاسدارى مى کنند که صبح و شام به تسبیح خدا مشغولند و جاذبه هاى دنیاى فریبنده آنها را از حق غافل نمى سازد. این خانه ها با این ویژگیها سرچشمه هدایت و ایمان است.
ذکر این نکته نیز لازم است که در این آیه هم "تجارت" آمده و هم "بیع" با اینکه به نظر مى رسد هر دو یک معنى داشته باشد ولى ممکن است تفاوت این دو از این نظر باشد که تجارت اشاره به یک کار مستمر و مداوم است ولى بیع براى یک مرحله و به صورت گذرا است.
توجه به این امر نیز ضرورى است که نمى فرماید آنها مردانى هستند که به سوى تجارت و بیع نمى روند بلکه مى گوید که تجارت و بیع، آنها را از یاد خدا، بر پاداشتن نماز و اداى زکات غافل نمى کند.(۲)
چنین انسانهایى که بدین صورت مورد لطف و عنایت و رحمت و محبت حق قرار گرفته اند، و بدین سان در قرآن مجید از آنان یاد شده و آنان را مرکز پخش ایمان و هدایت معرفى کرده، مى شود آراسته به صفات حسنه و اخلاق حمیده و بخصوص در عین بیع و تجارت و درآمد مالى منقّش به نقش الهىِ قناعت نباشد؟!
آرى قناعت که حالتى است نفسانى و معلول و محصول توجه به واقعیات الهیه و حقایق ملکوتیه هیچ تضادى با کسب و کار و بیع و تجارت و دنبال دنیا رفتن ندارد. این صفت، دارندگانش را از دیگران در پاکى و آلودگى در تمام شئون حیات ممتاز مى گرداند.
اسلام با عزلت، سستى، کسالت، بیکارى، بیعارى و در عین حال با فعالیت و کوشش و حرکت در مسیر غیر خدا که محصولى جز آلوده شدن به حرام ندارد، سخت و شدید مخالف است. آرى باید هر روز به دنبال سر و صورت دادن به معیشت رفت و در برخورد با مال و ثروت از قناعت کمک گرفت و چهارچوب حیات را با تمام شئونش خرج خدمت به حق و خلق کرد. آنجا که انسان حس مى کند امور مادى مى خواهد وى را از یاد خدا غافل کند، و قدمش را به عرصه گاه حرام ببرد، باید با تمام وجود ایستادگى کند و در این نقطه بسیار بسیار مهمّ و خطرناک به حصار الهى قناعت پناه ببرد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. نور، ۳۶ ۳۸.
۲. "تفسیر نمونه"ج۱۴، ص۴۸۲.
الا چند از پى دنیا کشى رنج *** تو را کنج قناعت بهتر از گنج
ز خوان رزق اندک توشه اى گیر *** قناعت کن ز عصیان گوشه اى گیر
چه از رزق مقدّر بیش جویى *** چه از روز مقرّر پیش جویى
ز تقدیر خدا بیزارى است این *** ز خود رأیى خدا آزارى است این
اگر شخصى به قدر بهره خویش *** شود از خوان نعمت قسمت اندیش
ولى آن بنده دور از سعادت *** نگردد قانع و جوید زیادت
یقین کز مهر او افسرده گردد *** از او یکبارگى آزرده گردد
تو هم اى بنده قانع باش و خرسند *** مشو در بند آزار خداوند
ز دنیا گر به اندک توشه سازى *** نسازى خرمن و با خوشه سازى
نبیند رنج گردون خرمن تو *** شود از خوشه پر دُر دامن تو
به دست خوشه چین یک خوشه پر *** به از صد رشته پر دانه دُر
به بویى گر شوى قانع ز گلزار *** نگیرد آستین و دامنت خار
تو را دارد طمع چون عنکبوتى *** که هر سو مى تنى از بهر قوتى
تمام عمر باید ساخت دامت *** که ناگه یک مگس افتد به کامت
چه کام است این که ناکامى از این به *** اگر خون دل آشامى از این به
سگ مسکین به بوى استخوانى *** نشیند سالها بر آستانى
کشد هر آستان دردسر از تو *** رواى ناکس که سگ هم بهتر از تو
سر خویش از طمع در پا مینداز *** قناعت کن به گردون سر برافراز
در تفسیر آیه شریفه زیر:
«مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکر أوْ اُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیینَّةُ حَیاةً طَیبةً...»:(۱)
هر کس از زن و مرد عمل شایسته انجام دهد، در صورتى که اهل ایمان به خدا و قیامت باشد، او را هر آینه در زندگى پاک و خوش و با سعادت قرار مى دهیم،
آمده: مراد از حیات طیبه رزق حلال است. این قول از ابن عباس و سعید بن جبیر و عطا روایت شده، که البته رزق حلال محصول صفت عالى قناعت است.
و از رسول خدا((علیه السلام)) روایت شده که: مراد از حیات طیبه قناعت و رضا و خوشنودى به داده خداست. و از حضرت مولا على((علیه السلام)) آمده: حیات طیبه قناعت است.(۲)
از حضرت امیرالمؤمنین((علیه السلام)) روایت شده:
طُوبى لِمَنْ ذَکرالْمَعادَ، وَ عَمِلَ لِلْحِسابِ، وَ قَنَعَ بِالْکفافِ، وَ رَضِىَ عَنَ اللهِ:(۳)
خوشا به حال کسى که به یاد قیامت و روز بازگشت باشد، و براى حساب کار کند، و به اندازه خویش در باب روزى قناعت ورزد، و از حضرت حق راضى و خوشنود باشد.
در "نهج البلاغه" در ضمن خطبه قاصعه مى فرماید:
وَ لکنَّ اللهَ سُبْحانَهُ جَعَلَ رُسُلَهُ اُولى قُوَّة فى عَزائِمِهِمْ، وَ ضَعَفَةً فیما تَرَى الأْعْینُ مِنْ حالاتِهِمْ، مَعَ قَناعَة تَمَلأُ الأْبْصارَ وَ الأْسْماعَ أذىً:(۴)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. نحل، ۹۷.
۲. "میزان الحکمة" ج۸، ص۲۷۸.
۳. "نهج البلاغه"فیض، حکمت ۴۱ و خطبه ۲۳۴.
۴. "نهج البلاغه"فیض، حکمت ۴۱ و خطبه ۲۳۴.
اما خداى سبحان پیامبرانش را از حیث عزم و اراده قوى، و از نظر ظاهر فقیر و ضعیف گردانید، ولى توأم با قناعتى که دلها و چشمها را از بى نیازى پر مى کرد، هر چند فقر و ضعف ظاهرى آنها چشمها و گوشها را از ناراحتى لبریز مى ساخت.
روایات بسیار مهمّ زیر از حضرت مولا((علیه السلام)) وارد شده:
ألْهِمْ نَفْسَک الْقُنُوعَ:(۱)
قناعت را به خورد نفس بده.
نِعْمَ حَظُّ الْمَرْءِ الْقَناعَةُ:(۲)
چه نیکوست لذّت مرد را قناعت!
اِنْتَقِمْ مِنْ حِرْصِک بِالْقُنُوعِ کما تَنْتَقِمُ مِنْ عَدُوِّک بِالْقِصاصِ:(۳)
از حرصت با قناعت انتقام بگیر، چنانکه از دشمنت با قصاص انتقام مى گیرى.
أشْکرُالنّاسِ أفْنَعُهُمْ، وَ أکفَرُهُمْ لِلنِّعَمِ أجْشَعُهُمْ:(۴)
شاکرترین مردم قانع ترین آنان، و ناسپاس ترینشان نسبت به نعمتها طمع کارترین آنهاست.
کفى بِالْقِناعَةِ مُلْکاً وَ بِحُسْنِ الْخُلْقِ نَعیماً.(۵)
پادشاهى در قناعت است، و حسن خلق نعمت بزرگى است.
ما أحْسَنَ بِالإْنْسانِ أنْ یقْنَعَ بِالقَلیلِ وَ یجُودَ بِالْجَزیلِ:(۶)
چه نیکوست انسان را که به اندک قانع باشد، و به بیشتر جود و احسان نماید.
مَنْ قَنَعَتْ نَفْسُهُ، أعانَتْهُ عَلَى النَّزاهَةِ وَ الْعِفافِ:(۷)
کسى که نفسش آراسته به قناعت شود، در پاکى و عفّت به کمک صاحبش بر خواهد خاست.
مِنْ شَرَفِ الْهِمَّةِ لُزُومُ الْقَناعَةِ:(۸)
از بلندى همّت، ملازمت با قناعت است.
مِنْ عِزِّ النَّفْسِ لَزومُ الْقِناعَةِ:(۹)
از عزّت نفس التزام به قناعت است.
اَلْقِناعَةُ سَیفٌ لاَینْبُو:(۱۰)
قناعت شمشیرى است که کند نمى شود.
خِیارُ اُمَّتِى الْقانِعُ، وَ شِرارُهُمُ الطّامِعُ:(۱۱)
بهترین امّتم قانع، و بدترین آنها طمع ورز است.
امام باقر((علیه السلام)) مى فرماید: امام على بن ابیطالب((علیه السلام)) از خرمایى نوش جان فرمود، سپس آب میل فرمود، آنگاه به شکمش زد و گفت: آن کس که شکم او را به آتش ببرد از خدا دور باد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "میزان الحکمة" ج۸، ص۲۷۹.
۲. "میزان الحکمة" ج۸، ص۲۷۹.
۳. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۷۹.
۴. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۷۹.
۵. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۸۰.
۶. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۸۰.
۷. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۸۰.
۸. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۸۰.
۹. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۸۰.
۱۰. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۸۰.
۱۱. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۸۰.
روایات زیر از رسول خدا و ائمه طاهرین((علیهم السلام)) در باب قناعت آمده:
اَلْقَناعَةُ مالٌ لاینْفَدُ:(۱)
قناعت ثروتى است که پایان ندارد.
اَلْقِناعَةُ تُغْنى:(۲)
قناعت بى نیاز کننده است.
طَلَبْتُ الْغِنى فَما وَجَدْتُ إلاّ بِالْقِناعَةِ، عَلَیکمْ بِالْقِناعَةِ تَسْتَغْنُوا:(۳)
بى نیازى خواستم جز در قناعت نیافتم، قناعت کنید بى نیاز شوید.
اَلْقِناعَةُ غُنْیةٌ، وَ الاِْقْتِصادُ بُلْغَةٌ:(۴)
قناعت بى نیازى است، و میانه روى زندگى رساننده (به هدف) است.
اَلْقانِعُ غَنِىٌّ وَ إنْ جاعَ وَ عَرِىَ:(۵)
قانع بى نیاز است گرچه گرسنه و برهنه باشد.
اَلْقَناعَةُ رَأْسُ الْغِنى:(۶)
قناعت رأس ثروت است.
لا کنْزَ أغْنى مِنَ الْقَناعَةِ:(۷)
گنج و ثروتى بى نیاز کننده تر از قناعت نیست.
مَنْ قَنِعَ بِما رَزقَهُ اللهُ فَهُوَ مِنْ أغْنَى النّاسِ:(۸)
آن کس که به روزى پاک و حلال خدا قناعت کند از بى نیازترین مردم است.
أوْحَى اللهُ تَعالى إلى داوُدَ((علیه السلام)): وَضَعْتُ الْغِنى فِى الْقَناعَةِ وَ هُمْ یطْلُبُونَهُ فى کثْرَةِ الْمالِ فَلا یجِدُونَهُ:(۹)
خداوند بزرگ به داود وحى کرد: ثروت را در قناعت گذاشته ام، مردم در زیادى مال مى جویند ولى نمى یابند.
اِنْزِلْ ساحَةَ الْقَناعَةِ بِاتِّقاءِ الْحِرْصِ، وَ ادْفَعْ عَظیمَ الْحِرْصِ بِإیثارِ الْقَناعَةِ:(۱۰)
با نگهدارى خود از حرص در عرصه گاه قناعت قرار گیرد، و حرص بزرگ را با به میدان آوردن همه وجودت در مرحله قناعت دفع کن.
لَنْ تُوجِدِ الْقَناعَةُ حَتّى یفْقَدَ الْحِرْصُ:(۱۱)
بدون از بین رفتن حرص، هرگز به قناعت دسترسى نیست.
ینْبَغى لِمَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ أنْ یلْزَمَ الْقَناعَةَ وَ الْعِفَّةَ:(۱۲)
سزاوار است انسان خودشناس ملازم قناعت و پاکى شکم و شهوت باشد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۸۰.
۲. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۸۰.
۳. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۸۰.
۴. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۸۰ ۲۸۱.
۵. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۸۰ ۲۸۱.
۶. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۸۰ ۲۸۱.
۷. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۸۰ ۲۸۱.
۸. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۸۰ ۲۸۱.
۹. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۸۱ ۲۸۲.
۱۰. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۸۱ ۲۸۲.
۱۱. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۸۱ ۲۸۲.
۱۲. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۸۱ ۲۸۲.
ثَمَرَةَ الْقَناعَةِ الْعِزُّ:(۱)
میوه قناعت عزّت و آبرو است.
اِفْنَعْ بِما اُوتیتَهُ یحِفَّ عَلَیک الْحِسابُ:(۲)
به آنچه داده شدى قناعت ورز، تا حساب قیامت بر تو سبک و آسان گردد.
مَنْ رَضِىَ مِنَ اللهِ بِالْیسیرِ مِنَ الْمَعاشِ رَضِىَ اللهُ مِنْهُ بِالْیسیرِ مِنَ الْعَمَلِ:(۳)
هر کس به داده اندک حق در امر معاش خشنود باشد، خدا به عمل اندک او رضایت خواهد داد.
أنْعَمُ النّاسِ عَیشاً مَنْ مَنَحَهُ اللهُ سُبْحانَهُ الْقَناعَةَ، وَ أصْلَحَ لَهُ زَوْجَهُ:(۴)
در بهترین ناز و نعمت در زندگى آن کسى قرار دارد که خداوندِ پاک قناعت روزیش فرموده و زوجه و همسرش را صالح و شایسته قرار داده است.
اَلْقَناعَةُ أهْنَأٌ عَیش:(۵)
قناعت خوشگوارترین زندگى است.
مشو به ملک سلیمان و مال قارون شاد *** که ملک و مال بود در ره حقیقت باد
کنند خلق جهانت چو سوسن آزادى *** اگر چو سرو سهى گردى از جهان آزاد
کجا به دست تو افتد ممالک جمشید *** بدین صفت که نگینت به دست دیو افتاد
از این سراچه خاکى درِ طمع در بند *** چرا که هیچ کس از وى ندیده است گشاد
جهان سِفله اگر با کسى وفا کردى *** ز کیقباد کجا منتقل شدى به قباد
کسى که آمد و بنهاد رسم سردارى *** به عاقبت نشنیدى که رفت و سر بنهاد
اگر عمارت شدّاد شد بهشت برین *** ببین که بر چه طریقش بهشت و شد شدّاد
به پیره زال جهان دل مده که در همه عمر *** نبوده است دمى پور زال از او دلشاد
مگو حکایت شیرین که خسرو از غم او *** هلاک گشت به تلخىّ و جان شیرین داد
خروش و ناله برآید ز کوه سنگین دل *** گرش به گوش رسد شرح محنت فرهاد
چو خسروان جوانبخت صید گور کنند *** سپهر پیر ز بهرام گورش آید یاد
اگر خلیفه نه چشمش ز خاک پر بودى *** ز دیده دجله بر اندى ز حسرت بغداد
بتاب از آن گل سورى چو باد بستان روى *** که این عروس نکرده است خوى با داماد
بیا و برگ سفر ساز و زاد ره برگیر *** که عاقبت برود هر که او ز مادر زاد
از این دریچه به ناکام درفتد مزدور *** وز این حظیره به ناچار بگذرد استاد
هر آن بنفشه که بینى به بوستان خواجو *** بود ز چین سر زلف لعبتى نو شاد
غلام همّت آنم که بهر راحت خلق *** نهد چو بانىِ این بقعه گوشه اى بنیاد
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۸۲ ۲۸۳.
۲. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۸۲ ۲۸۳.
۳. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۸۲ ۲۸۳.
۴. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۸۲ ۲۸۳.
۵. "میزان الحکمة"ج۸، ص۲۸۲ ۲۸۳.
۶. تند خویى و بداخلاقى
مسأله بداخلاقى و تندخویى و به تعبیر حضرت سجّاد((علیه السلام)) شَکاست خُلق از قوى ترین عوامل سیه روزى و تیره بختى و سوزنده ریشه سعادت و سلامت و بر باد دهنده خیر دنیا و آخرت است.
لزومى در تفسیر و تشریح این عنوان دیده نمى شود، زیرا هر یک از چهل و چند عنوانى که در دعاى مورد شرح قرار دارد مصداقى از همین عنوان است، بنابراین تفسیر اصل دعا، در حقیقت تفسیر مفصّل همین عنوان است.
۷. اصرار و پافشارى شهوت
لغت و کلمه شهوت به معناى: اشتها، خواستن، میل، میل به غذا و میل به مسأله شهوت جنسى آمده. خواسته و میلى که خداوند بزرگ از باب مصلحت در کارگاه وجود انسان قرار داده در صورتى که با تعالیم وحى و قواعد تربیتى انبیاء و ائمه طاهرین و حکماء و عرفاى اهل حال کنترل نشود و در این عرصه گاه، ریاضت شرعیه براى خرج شدن میل در امور مثبته تحمل نگردد، سر به تجاوز و شهوت جنسى زده و به تعبیر قرآن مجید تبدیل به هواى نفس مى گردد.
طوفان هوا انسان را در مسأله مال مبدّل به قارون و در مسأله مقام تبدیل به فرعون و هیتلر و آتیلا و نرون و امثالهم و در مسأله شهوت جنسى تبدیل به حیوان درنده و خطرناکى مى سازد که حتى به محارم خود هم رحم نخواهد کرد، و در برنامه شکم مبدّل به غاصب، دزد، محتکر، ثروت اندوز، مشروب خوار و خلاصه حرام خوار خواهد نمود.
وقتى انسان از شناخت موقف و موقعیت و جایگاهش در آفرینش غافل بماند، زمانى که بشر از حقایق ملکوتیه دور بماند، آنگاه که انسان از مالک حقیقى و صاحبش حضرت حق و مسأله با عظمت مرگ و برزخ و قیامت و حساب و کتاب غفلت کند، آدمى وقتى از رشته خیر و سلامت، و درستى و سعادت و خدمت به همنوعان در بى خبرى فرو رود براى زندگى و حیاتش محورى جز شهوت باقى نمى ماند.
شهوتى که به دور از تربیت و کنترل است، از انسان چه مى خواهد؟! مال خواهى و مقام خواهى و شهرت خواهى، و لذّت خواهى، و جولان شهوت جنسى را به چه صورت از انسان مى طلبد؟! در چنین موقعیتى کدامیک از حسنات اخلاقى در وجود مرد و زن پابرجا مى ماند، و کدامیک از رذائل و سیئات اخلاقى از ضربه زدن به شخصیت الهى انسان کنار مى ماند؟
من فکر مى کنم نظرى به وضع مرد و زن در آمریکاى فعلى و اروپا و کشورهایى که تابع آنها هستند، شما را بهضرر و ضربه هاى سعادت سوز شهوت بى قید و شرط بیشتر واقف کند و توجهى به حیات انبیاء و امامان و پاکان، شما را بیشتر به عظمت کنترل شهوات که تنها راه به سوى سلامت و به دست آوردن خیر دنیا و آخرت است مطلّع نماید.
اکثریت جوامع و ملل تا اوائل قرن رنسانس در کنترل شهوات کم اراده و ضعیف بودند، جنایان جنسى در حدى البته در بیشتر موارد به صورت پنهان و به دور از چشم دیگران در جهت حفظ آبرو و موقعیت وجود داشت، ولى عصر رنسانس و بخصوص از زمانى که یهودیان و دانشمندان آنان تحت عنوان روانشناس و اقتصاددان و جامعه شناس، میدان تاخت و تاز در حیات انسان پیدا کردند همان اراده کم و ضعیف را که گاهى حافظ شرف بود در پهنه گاه زندگى دچار نمودند که در تاریخ حیات انسان سابقه نداشت. تسلط فرهنگ بى بند و بارى بر اثر روابط بین المللى بر ممالک آسیا و اروپا، گروه کثیرى از مردم این نواحى را هم مانند آن حیوانات وحشى به چاه جهنّمى فساد کشید.
دست اندرکاران جهان مى بایست با قواعد الهى و منطقى و عقلى اراده ضعیف مردم را نسبت به کنترل شهوات تقویت مى کردند تا جهان تبدیل به گلستانى از واقعیات و حقایق مى شد، و هر کس در هر برنامه اى قانع به حق خود زندگى مى کرد ولى با کمال تأسف اکثر دست اندرکاران در تمام ممالک روى زمین، وجود خودشان را قوّت اراده بى نصیب و در بسیارى از برنامه ها غرق در شهوات بى قید و شرط بودند و جهانیان از باب النّاسُ عَلى دینِ مُلُوکهِمْ به این فضاحت و رسوایى درافتادند.
کار فضاحت انسان در مسأله هوا و هواپرستى و شهوت و شهوات به جایى رسیده که براى اقناع خود، به دست دست اندکاران علوم مادى، منکر فضائل اخلاقى شده و حقایق انسانى و خصال ملکوتى را که با ذات بشر و فطرت او عجین است و خمیرمایه شرف و کرامت و فضیلت اوست امورى اعتبارى و معلول محدودیت هاى ساختگى و جهات مادى دانستند.
جوّى که بر زندگى و حیات غریبان با جملات پر زرق و برق و کلماتى که لباس علمى به آن پوشانده بودند حاکم شد کارى کرد که اروپا از قید اخلاق آزادى یافت، زیرا آن را بار گرانى مى دانست که مردم بدون اختیار و از روى تقلید کورکورانه از دوران تاریک بشریت به ارث برده اند. اروپاییها اظهار کردند: قیود اخلاقى تنها به درد ایام کودکى بشر مى خورد، یعنى آن روزى که هواپیما وجود نداشت و نمى شد با یک گردش سریع و مدت چند ساعتى، جهان را بمباران کرد، روزگارى که انسان غیرت داشت و ناموس و عِرض خود را در اختیار حیوانات گرسنه قرار نمى داد، همچنین دورانى که ما نادان بودیم و نمى فهمیدیم که انرژى جنسى تنها یک موضوع بیولوژیکى است و هیچ گونه ارتباطى با اخلاق ندارد!
این شرف فروخته ها، و برده هاى شهوت مى گویند: تمایلات جنسى فقط یک بحث حیوانى است که آدمى باید مثل سگ و سایر چهارپایان آن را بکار برد. بنابراین دیگر کنترل و محدودیت اخلاقى معنایى ندارد، ما آن ایامى که مقید به حدود اخلاقى بودیم، در نفاق بسر مى بردیم و مردم اجتماع را شریف مى پنداشتیم، ولى سزاوار آن است که دل و روح و جسم خود را همیسه بیالاییم و با پیروى از طبایع حیوانى خویش، خود را از دورویى نجات بخشیم.
در هر حال امروز عصر تمدن است و ما از همگى این قیود رهایى یافته و روحمان اگر باز هم روحى داشته باشیم از تاریکى هاى گذشته پاک شده است، دیگر از این پس بدون هیچ باکى به تمایلات خود پاسخ مى دهیم، و هر نرى که به هر ماده اى برسد مى تواند بیدرنگ بر فراز او بجهد. البته این ناموس زندگى است که در وجود هر نر و ماده نهفته و در اثر ترشحات شیمیایى بدنِ دو جنس مخالف نسبت به هم تحریک مى گردند. آهاى عقب ماندگان نادان، ترشح شیمیایى چه ربطى به اخلاق دارد؟
باز همین بدمستان آلوده و عربده جوهاى پست مى گویند: ترشحات بدن سبب پیدایش احساسات روانى است، و سپس آنانى که از روانشناسى و مطالب بیولوژى خبرى ندارند براى این احساسات ارزش ذاتى قائل شده و فضیلت اشخاص را با آن تعیین مى کنند!
آیا هنگامى که سگى به روى ماده اش مى رود، رعایت اخلاقى مى کند; آیا در آنجا احساسات نقشى دارند و آیا مى توان گفت که این سگ بهتر از آن سگ دیگر بوده و در این کار شریف تر یا خبیث تر عمل کرده است؟
شما انسانها دو پا بى شک مانند همین سگهایید که چون آتش شهوت در بدنتان مشتعل شد، در اجراى آن نباید هیچگونه تردیدى داشته باشید. آیا مگر اجداد حیوانى شما در این باره تردیدى داشتند، آیا مگر ایشان خجالت مى کشیدند و از اجراى تقاضاى غریزه دست نگاه مى داشتند؟ شما نیز همه بیایید و هر زنى را که پسند کردید از او بهره جنسى ببرید و اگر زیر بار نرفت و از تقاضاى شما امتناع ورزید، سایر دوشیزگان دورش جمع شده و وى را بر جمودش استهزا کنند.
معابر عمومى و خیابانها براى اجرى مقاصد شهوى بلامانع است، اگر عبور و مرور و سر و صداى دیگران شما را از لذّت باز مى دارد مى توانید به بیشه ها و جنگل ها و کنار دریا و اطراف رودخانه ها بروید و مانند اجداد برهنه خود هر کارى که دلتان خواست انجام دهید.
این است مکتب شهوترانان آمریکا و اروپا که در رأس سیاست و اقتصاد و دانش و علم در جهان امروز بسر مى برند. نظر شما که در ارتباط با عقل و وجدان و ایمان به خدا و شرف و کرامت خانوادگى هستید چیست؟
اکنون اینان با تمام وقاحت و افتضاح و رسوایى که در تمام جهان کوسش زده شده مربّى بشر گردیده و مى خواهند با اعطاى آزادى نامحدود، او را از واپس زدگى احساسات نجات بخشند!
به دختر و پسر گفتند: همه جا مى توانید براى ارضاى تمایلات شهوى خود بروید، دیگر کسى از وجدان خود یا از اجتماع و حکومت و یا خدا نباید شرم کند و بدانید که هر چه مى کنید کارى پسندیده و خوب است!
مردم نیز به لذّت و عیش پرداختند، سپس دنیا در انتظار این معجزه شد که روزى غریزه هاى گرسنه سیر شوند و بدنهاى پرهیجان به آرامش گرایند و در نتیجه، زندگى و اجتماع انسانها بهبودى یابد. آیا واقعاً چنین معجزه اى به وقوع پیوست؟
تجربه ثابت کرده است که غذاى زیاد به هیچ وجه حرص غریزه را فرو نمى نشاند بر عکس آنچنان آن را مشعل ساخته که گاهى کار آدمى به دیوانگى مى رسد. این سخنى منطقى است و تمام آراء نظرى نیز بر آن اتفاق کرده اند. شواهد این مطلب را از زندگى مردم آمریکا به دست مى آوریم، مردمى که در تمام شهوات آزادى بدون قید را پذیرفته و دو اسبه در تاخت و تازند.
اگر آزادى بلاشرطط در امور جنسى و تسهیلات فراوان براى رسیدن به این هدف، کار غریزه را به سامان مى رسانید، نباید دیگر این اوضاع فجیعى که حاکى از روزگار محرومیت انسانهاست (به قول این آزاد شده ها) دوباره به چشم بخورد. همین طور نباید بشنویم که در آمریکا وقتى که پسر و دختر با هم برخورد مى کنند با حرارت شدیدى حرکات عشقبازى از آنان سر مى زند. باید چنین بشنویم که جوانان آمریکایى هنگام ملاقات با دختران بسیار متین بوده و با آن که جرقه شهوت از درون چشمهایشان بیرون مى جهد، باز متانت خود را از دست نمى دهند، فقط با زبان حال مى گویند: بیا و به کار مشروع بشتاب. همین مطلب به تنهایى کافى است که ثابت کند: غریزه با بى بند و بارى و آزادى مطلق اصلاح نمى گردد.
تصور نکنید ملل غرب شب و روزشان در کار و فعالیت است، نه، اگر اینان اوقات خود را غرق در کار و فعالیت کرده اند پس شب نشینى ها و مجالس قمار و اوقاتى که در سینماهاى آنچنانى مى گذرانند چیست؟ اینها تمایلات سرکش حیوانى است که با آزادى جنون آمیز نتوان آن را علاج کرد.
از این هم بگذریم، این عکس هاى عریان که سینماها و مجلاّت و روزنامه ها و حتى آگهى هاى تبلیغاتى را پر کرده است و بر در و دیوار هر خانه و محفلى نصب شده براى چیست؟ چرا دختران و پسران از این عکس هاى منافى عفّت استقبال مى کنند؟ این آزادى جنون آمیز، غریزه را اصلاح ننموده و شعله آزش بیشتر زبانه کشید.
تمدن جدید غرب که بر مادیت محض بنیان گذارده شده در موضوع زندگى و روان توجیهات نارساییى کرده است، از قبیل توجیهات اقتصادى در تاریخ، توجیهات مادى در احساسات انسان، توجیهات جنسى در سایر شئون مختلف زندگى، سپس این امور که به عنوان علم به خورد انسان جاهل داده شده باعث گردید که شخصیت انسان لکه دار گردد و ما در تمام مقدسات وى نظر تشکیک بیفکنیم. اندیشه خانواده و روابط عاطفى افراد نیز که در محیط خانواده به دست مى آید در ضمن این کشاکش مورد حمله قرار گرفته است.
سپس براى اینکه این اوضاع شوم را با نظرات علمى نیز تثبیت کنند از دانشمندانِ در اختیار خود خواستند تا به نام بحث و انتقاد علمى به یاوه سرایى و ابراز نظریه هایى بى اساس اشتغال ورزند. این دانشمندان پول پرست و مقهود شهوت، و خادمان استعمار و استثمار تا آنجا که نیرو داشتند بشر را آلوده معرفى کردند، به طورى که گویى از طرف قواى مرموز موظف بودند که در این راه مبالغه کنند.
کار را به جائى رساندند که با تلقینات پى در پى و به عنوان مسائل علمى فریاد مى زدند که: امروز عصر تمدن است و دیگر دوران بر بریت گذشته و براى زن و مرد قیود قبل از عصر تمدن معنا ندارد. اکنون باید همه بدانند که وضع دنیا برگشته و همه بخصوص جنس زن از اسارت رهایى یافته، به تنهایى مى تواند براى خود کاسبى کند. آرى زن آزاد شده و دیگر آن اضطراب گذشته در کار نیست، بنابراین نیازى ندارد که خود را منحصر به یک مرد بداند، شبى در آغوش جوانى که عشقش به او کشیده مى خوابد و فردا شب که از او سیر شد به دامان مردى دیگر که عضلاتى قوى دارد مى آرمد، کسى نیز حق ندارد که او را از کارهایى که دلش مى خواهد و انجام مى دهد باز دارد!
شما را به هر چه در نزدتان مقدس است قسم، ملاحظه کنید چه جوّى وچه میدان و عرصه گاهى براى شهوات مرد و زن ساخته اند! در چنین محیط متمدّنى دستورات دینى و اخلاقى و سایر مقرّرات اجتماعى همه و همه امورى دست و پا گیر و جهنّمى هستند.
بنا به عقیده ایشان اخلاق تابع اوضاع اقتصادى است و هر نظامى براى خود مقرّرات خاصى در زمینه اخلاقیات مردم دارد. در این دوره که در شرق و در غرب سیستم هاى اقتصادى تحوّل یافته ناچار "اخلاق" نیز به شکل جدیدى آشکار گردیده، مثلا همه به زن حق داده اند که در فعالیت هاى اقتصادى کاملا آزاد باشد. بدیهى است که به دنبال این آزادى فاحشه گرى نیز بلامانع خواهد بود.
اهل ذوق فرموده اند: بزرگترین خوشبختى بشر عشق است و سپس در اطراف آن به بیاناتى شیوا و مطالبى سحرانگیز پرداخته اند. واقعاً مطلب هم همین طور است ولى به شرط آنکه انسان در مراحل طبیعى عشق حرکت کند و بخواهد در زندگى یار مناسبى براى خود اتخاذ نماید. ولى اگر عشق، سراسر زندگى آدمى را احاطه کرد همچنانکه غرب افسار گسیخته اکنون به این حالت درآمده است، دیگر آن نور درخشنده خدایى نیست و آن جذّابیت روحى که در کتب عرفان خوانده ایم در آنیافت نمى گردد، بلکه عشقى است که تنها لذّت جسمانى و انگیزش غریزه شهوانى را منظور کرده، و ما از نظر ارزش روانى هرگز به صلاحمان نیست که براى چنین عشق هایى خود را به زحمت و آز مبتلا کنیم.
این عشق سراپا شهوت، سرگرمى روزمره دختران و پسران جهان غرب گردیده است. آیا اینان با این قبیل عشقها خوشبخت مى شوند؟ آیا در گردباد هوسها و کوران بادهاى متخالف شهوت ممکن است آدمى لحظه اى آسوده بیارمد؟ انسان اگر خود را به دست چهره هاى فریبا اسیر گردانید و هر طرف که باد شهوت وزید خود را در مسیر آن قرار داد، باید در انتظار شداید بزرگى باشد، زیرا هر روز چیزهایى مى بیند که به خیال خود مى تواند تمایلات را با آن اشباع کند ولى هنوز با او انس نگرفته چیز تازه ترى به چشمش مى خورد که ظاهرى جذّابتر دارد، به همین طریق قهراً هر لحظه فکر انسان به سویى متوجه است و با این وضع دیگر قرار عاطفى کجاست تا با آن چراغ خوشبختى بیفروزیم؟
مسیح روح را مریم حجاب است *** بهشت وصل را آدم حجاب است
دلا در عاشقى محرم چه جویى *** که پیش عاشقان محرم حجاب است
برو خود همدم خود باش اگر چه *** برِ صاحبدلان همدم حجاب است
مکش جعدش که پیش روى جانان *** شَکنج طرّه پرخم حجاب است
ز هستى درگذر زیرا که در عشق *** نه هستى، شور و مستى هم حجاب است
اگر دم در کشى عیسىّ وقتى *** که در راه مسیحا، دم حجاب است
به خون در کعبه یابد غسل کردن *** که آب چشمه زمزم حجاب است
به خاتم ملک جم نتوان گرفتن *** که پیش اهل دل خاتم حجاب است
زیم حاصل نگردد گوهر عشق *** که در راه حقیقت یم حجاب است
اگر مرد رهى بگذر ز عالم *** که نزد رهروان عالم حجاب است
برو خواجو که پیش روى بلقیس *** اگر نیکو ببینى جم حجاب است
در اجتماع آلوده غرب که واجدان و انصاف و عواطف انسانى و احساسات ملکوتى در آتش شهوات آزاد سوخته، پسر و دختر با هم آمیزش مى کنند، ولى بدون آنکه دلبستگى دائمى نسبت به هم در فکرشان خطور کند، تنها آمیزش آنان یک ساعت است و پس از آنکه مواد جنسى را دفع نمودند، از یکدیگر فاصله گرفته و از پى کار خود مى روند.
از چنین حالت پستى که حتى حیوانات از آن ابا دارند باید به خدا پناه ببریم. در جهان حیوانات روابط نر و ماده تنها بر پایه پهوت نیست، عوامل فطرى دیگر هم وجود دارد که میان آنها ایجاد انس و الفت مى کند. آیا غرى متحمل و منحط حاضر است که بر خود گواهى دهد که به قدرى شرافت انسانى را تنزّل داده که در موضوع عواطف از کبوتر و میمون نیز پست تر گردیده است؟! اینهمه حوادث انتحار جوانان و هیجانات روحى و بیماریهاى عصبى که دکان روانشناسان را رونق بخشیده است؟ آیا اینها دلیل نیست که نظام بى بند و بار مادى، با فطرت هماهنگ نبوده و همواره بر خلاف طبایع و سنن اصیل انسانى قدم برمى دارد؟!
مرد به زن حتیاج دارد و زن نیز نیازمند به مرد است، ولى این احتیاج تنها به خاطر رفه غریزه شهوت نبوده، بلکه هر یک از آن دو تحت "احساساتى" از قبیل انس و دوستى و همزیستى قرار گرفته و به سوى یکدیگر کشیده مى شوند. مرد نمى تواند شکل کامل این احساسات را در وجود مردى دیگر بیابد، و نه زنى در وجود زن دیگر. همچنین نمى توان با اضطراب و هیجان، آنها را در میان کوچه و خیابان تأمین کرد. آخر چگونه دو نفر رهگذر که پس از جدایى همدیگر را دیگر نخواهند دید میانشان دوستى عمیق برقرار مى شود؟ دو شخصى که مانند دو قطار هستند که فقط در وسط راه از پهلوى هم عبور مى کنند چگونه با هم انیس و یار مى گردند!
احساسات لطیفى که از درون روان فرد مى جوشد، باید در فضایى آرام و مکانى ثابت و مستقر به جریان افتد، وگرنه آتش غریزه آنچنان تند و شعلهور مى شود که با وجود هرگونه وسائل زندگى و سامان وضع اقتصادى، باز انسان ناراحت و ناراضى و مضطرب خواهد بود.
زن و مرد نیازمند به ایجاد تفاهم و داشتن هماهنگى در بین خود هستند، تا با تبادل مشاعر و عواطف به همدیگر کمک کنند و راز موفّقیت خویش را در تکاپوى زندگى به دست آورند. همیشه کلید حلّ مشکلات به دست دو قلب پیوسته به هم سپرده شده است. انسان مجرد که از مجانست و همزیستى عاطفى کناره گرفته است هرگز از زندگى بهره درستى ندارد.
اینها و واقعیاتى است که گاهى قوه خیال، مصادیق آن را به قالب شعر مى ریزد، ولى آنها در حقیقت شهر نیستند، حقایق علمى اند که در ادوار مختلف زندگانى بشر همواره مورد تأیید و گواهى انسانها بوده اند. بنابراین ثابت شد که استقرار عواطف یکى از مهمترین نیازمندیهاى روانى زن و مرد است و تمام لذایذ بدنى و شئون آزادى در امر اقتصاد نمى تواند جایگزین آن گردد.
همچنین در این راه خطرناکى که دنیاى غرب دیوانهوار به آن افتاده و اطرافش را امواج پرخروش ناکامیها و رنجها فراگرفته است، ممکن نیست که قرار عاطفى عاید انسان گردد. عواطف فقط در محیط خانواده به آرامش مى گراید، ولى اینان زندگى خود را در خیابان و معابر گذرانده و حتى با ازدواج نیز نتوانسته اند خود را از این سرگردانى و دلهره رها سازند.
طوطیان مشرق زمین مى گویند: این ترقّى و پیشرفت را نگاه کنید، ببیند در تمدّن غرب پس از آنکه دختر و پسر همدیگر را آزمایش کردند و زیر و روى هم را خوب بالا آوردند آنگاه با هم ازدواج مى کنند، بدیهى است که با چنین شرایط آنان موفق مى شوند که خانواده ثابتى براى خود ترتیب دهند.
آدم از سفاهت این احمقها به خنده مى افتد، اینان چرا تاکنون نفهمیده اند که طلاق در ایالات آمریکا از همه جاى دنیا بیشتر رواج دارد، به طورى که گاهى رقم آن درصد بسیار زیادى است! ولى طلاق در یک کشور مسلمان بى تمدن و عقب افتاده، هنوز در شدیدترین وضع بحرانى خود به این رقم سرسام آور نرسیده است.
چرا طلاق باید تا این حدّ جنون آمیز شیوع داشته باشد؟ علّت شیوع آن همین آشفتگى هاى اوضاع جنسى است که هیچ گونه کنترلى درباره آنها مقرّر نداشته اند، آقا و خانم هر دو به خیابان و محفل و کنار دریا معتاد شده اند و دیگر فضاى محدود خانه برایشان لذتى ندارد، آنان مى خواهند هر چه زودتر از عذاب این قید ناراحت کننده خود را رها گردانند!
به عبارت روشنتر: مردى که عادت کرده به دنبال هر جمالى که دانش خوست برود، و زنى که هر جا مایل باشد بیدرنگ خود را بدانجا مى کشد، دیگر از محیط آرام و یکنواخت خانواده کیفى نمى برند، اینان مى خواهند با عوامل گوناگونى غریزه خود را تحریک و هر شبى، آغوش جدیدى را استقبال کنند و چون قدم به مرحله زناشویى مى نهند، پس از مدتى که گذشت زن و شوهر از دست هم خسته شده و حس مى کنند که مزاجشان دیگر با هم سازگار نیست، در این هنگام به بهانه اى از هم جدا مى شوند و به نقطه دیگرى روى مى برند.
این بود نتیجه طبیعى براى هر نظامى که هدف خود را فقط لذت بردن از مظاهر شهوى قرار مى دهد. بشر هیچ گاه تمام اوصاف مطلوب خود را در وجود یار نمى یابد و قهراً افراد دیگرى نیز با او تماس پیدا مى کند که اوصاف زنده تر و جلوه هاى فریبنده ترى دارند. اگر زن و شوهر به هم قانع نباشند و تمام مشاعر و احساسات خود را وقف یکدیگر ننمایند، هرگز در زندگى زناشویى خوشبخت نمى شوند.
شیوع امراض عصبى و روانى در این میدان بى بند و بارى به اندازه اى است که تاکنون بشریت به این وضع مخوف نرسیده، حتى در آن دوران که در جنگل و غار بسر مى برد!(۱)
آقاى کاظم زاده ایرانشهر که سالیان درازى از عمر خود را در اروپا سپرى ساخت، و از نزدیک با جوامع غربى تماس داشت و تقریباً به روحیات و وضع آنان آشنا بود، و در همانجا هم از دنیا رفت در دو کتاب تربیتى خود اشکالات زیادى به اوضاع اجتماعى و نظام تمدّن غرب گرفته، و وضع اسف بار فحشا و منکرات را در جوامع غربى از قول خود غربى ها معلول مسائلى مى داند که قسمتى از گفتار او در سطور زیر مى خوانید:
دلایل علمایى که تزیید احتیاجات و ترقیات و اختراعات را (که جداى از تربیت الهى است) مایه بدبختى بشر مى دانند و سبب انحطاط تمدّن غرب مى شمارند به قرار ذیل است:
اول: تمدن غرب به وسیله تزیید عدد ماشین آلات، کارهاى دستى و حرفه هاى خصوصى خانگى را از دست مردم گرفته و میلیونها کارکن را چنانکه امروز مى بینیم بى کار و کسب گذاشته و دچار گرسنگى و بدبختى و اسارت ساخته است، به طورى که بعضى از مردم ماشین ها را بلاى ناگهانى تصویر و یا آلت شیطانى فرض مى کنند که نان و کارایشان را از دستشان گرفته و مى گیرند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "انسان بین مادیگرى و اسلام"ص۲۴۲.
بعضى از متفکرین به این عقیده گرویده اند که اگر قسمتى از ماشین ها را در یک مملکت که دو سه کرور کارگر بیکار دارد از کار بیندازند براى آن عدّه بیکار، کار پیدا خواهد شد. این مسأله بیکارى که از عوامل بسیار مهم بروز انواع مفاسد است و فعلا در شرق اصلا موضوعى ندارد، امروز در غرب یکى از مهم ترین مسائل حیات سیاسى و اقتصادى و اجتماعى شده است، ولى ممالک مشرق زمین نیز ناچار بزودى با این مسأله روبرو خواهند شد.
دوم: این ترقّیات ئ اختراعات مادى به قدرى احتیاجهاى زندگى زندگى بشر را زیاد کرده است که هر شخص کارکنى تمام وقت خود را باید صرف رفع این احتیاجها کند، تا به قدر کافى وسیله یک زندگى متوسط را فراهم آورد.
بدین قرار مردم مانند حیوانات بارکش تمام روز باید کار کنند و دیگر نه حالى و نه فرصتى براى تفکر و اشتغال با تربیت روحى و با صنایع ظریفه و علوم معنوى، یعنى براى تغذیه روح و عقل خود دارند، و بدین وجه نمى توانند حسّاً و فکراً غیر شهرى ها و نیز کارگران همیشه در جهالت مانده، و وقت خودشان را باید صرف فراهم آوردن خوراک و پوشاک و غیره سازند و اگر یک روز دست از کار بکشند بى نان و بى چراغ خواهند ماند.
سوم: این اختراعات فنّى ناچار سرمایه را در دست یک عده اشخاص مخصوصى جمع مى کند، و فرقه کارگران و ارباب حرفت را اجیر و اسیر ایشان مى سازند، و آنگاه آن کارهاى دستى که در خانه ها و به دست پیرزنان و مردان علیل بعمل آورده مى شد از میان رفته، این فرقه را هم محتاج نان کرده به گردن حکومت مى اندازند، به طورى که حکومت مجبور به ساختن دارالمعجزه ها و بیمارستانها و پرستارخانه ها و صرف مخارج کلّى براى نگهدارى ضعفا و فقرا مى گردد.
ولى بدتر از همه، این حال قسمت بزرگى از افراد ملّت را مزدور کارخانه ها و بنده ماشین آلات و بلکه مبدل به ماشین مى سازد و هر روز که ماشین ها کار ندارند و یا نخواهند کار کنند، این مزدوران هم بیکار و بى نان مى مانند.
این حال به تدریج حسّ استقلال و آزادى را که بزرگترین نعمت خدادادى به بشر است، در قلوب طبقه کارگران که اکثریت نفوس ممالک متمدنه را تشکیل مى دهند نابود مى سازد و ایشان را از فعالیت آزادانه و کسب نان و مایحتاج خود به دست خود محروم مى دارد.امروز ماشین فرمانرواى گروه کارگر و برزگر گشته و این طبقه از مردم محتاج مرحمت و مروّت این حکمران جبّار بى زبان گردیده است.
چهارم: جمع شدن سرمایه ها در دست اشخاص معدود سبب مى شود که ایشان به مقتضاى حرص بشرى که حدود ندارد براى تزیید منافع و تموّل خود به قدر کافى حقوق به مزدوران و کارگران را مجبور به تشکیل مؤسسه ها و انجمن ها و اتحادیه هاى کارگران کرده، براى حفظ حقوق و منافع خود ایشان را وادار به پروردن حسّ کدورت و نفاق و کینه و حسد و خصومت خواهد نمود. به این سبب تخم عداوت در دلهاى افراد یک طبقه بزرگ ملّت نسبت به طبقه دیگر کاشته مى شود و ایشان را دشمن یکدیگر ساخته باعث جنگها و شورشها و تعطیل اشتغال و فساد اخلاق مى گردد.
پنجم: این اختراعات بى حدود و تزیید احتیاجهاى زندگى نه تنها کارگران را اسیر کارخانه و ماشین مى سازد، بلکه چون مزدى که کارگران مى گیرند کافى براى رفع احتیاجهاى زندگى یک خانواده نمى شود از این نظر نه تنها زن کارگر بلکه گاهى دختران و پسران او هم مجبور مى شوند که در بیرون از خانواده کار کنند تا وسائل زندگى را فراهم آورند، به این سبب رشته ارتباط و محبّت خانوادگى که رکن اساسى هر جامعه مى باشد از هم گسیخته مى گردد. تربیت اولاد ناقص مى ماند و به جهت محرومى ایشان را آتش مقدّس محبت مادرى که از کانون دل مادر شعلهور مى شود مانند نباتات و گلهاى وحشى باز مى آیند.
محبّت و اطاعت و فداکارى و حسّ حرمت از میان اعضاى خانواده رخت برمى بندد، بخصوص که زن و مرد و دختر و پسر در محیط هاى مختلف روزها را بسر مى برند و با اشخاص مختلف مصاحبت و مخالطت مى نمایند و به تدریج تابع عقاید و افکار متضاد سیاسى و دینى و اجتماعى مى شوند و بدین وسیله رشته الفت و یگانگى و همدردى و تعاون و مسئولیت متقابل بکلّى گسیخته مى گردد و افراد خانواده به همدیگر ناآشنا گشته، به چشم بیگانه به هم نگاه مى کنند و فقط از راه ناچارى و ضرورت و فقر با هم در یکجا زندگى مى نمایند و مثل اینکه مسافرین بیگانه اى هستند که در یک کشتى با هم سفر مى کنند و هیچ رابطه محبت و علاقه و ارتباط قلبى و روحى در میان ایشان نسبت به یکدیگر فقط از راه رسوم و عادات معموله و بى اراده مى باشد نه از راه محبّت خالص و پاک قلبى و یگانگى.
در نتیجه این حالات ناگوار زندگى مادى و روحى، زیستن در خانه براى افراد آن سخت و تلخ گشته، زن و مرد و فرزندان بیشتر اوقات از همدیگر جدا مى مانند و در میخانه ها و قهوه خانه ها و جاهاى تعیش و قماربازى و یا در مجالس سیاسى بسر مى برند، و بخصوص مرد تا نصف شب در خارج مانده مست و بیخود با حالت پریشان و غم آلود و با احساساتى پر از نفرت و غضب و حیوانیت به خانه برمى گردد و آسایش چند ساعتى خانواده را بر هم مى زند.
این حال ناچار شیرازه خانواده را از هم مى گسلد و سبب ابتلا به الکل و امراض مسریه و فساد کلى اخلاق گشته، هیئت جامعه را مسموم و بنیان خانواده را رخنه دار و روح فعّال و قدرت معنوى نژاد و ملت را علیل و ضعیف مى سازد. مشاهده حال یک چنین خانواده، هر انسان با حسّ و با بصیرت را از زندگى بیزار و از تمدن متنفّر مى کند.
ششم: این ازدیاد احتیاجهاى زندگى و اینهمه تأسیسات و طبقه بندیها و اتحادیه هاى کارگران و سرمایه داران و رقیبان و فتنه جویان و حریصان نفع پرست که همواره درصدد استفاده از ضعف و ناتوانى دیگران در کمینند، تولید زد و خوردهاى سخت و انقلابهاى داخلى کرده حکومتها را وادار به زیاد کردن ادارات و ورین و بخصوص تزیید قوه نظمیه و دفاعیه مملکت مى کند و از این جهت قسمت بزرگى از مردم را از کار تولید ثروت به وسیله زراعت و تجارت و حرفت بازداشته اجیر کاغذ و قلم مى سازد، و چون حقوقى که حکومت به ورین خود مى دهد براى رفع احتیاجهاى تازه و بیشمار زندگى و براى تسکین حرصها و آرزوهاى تازه پیدا شده کافى نمى باشد، ناچار فساد اخلاقى مانند رشوه گرفتن و دزدى و تقلّب و دروغ و خیانت در میان ورین حکومت انتشار و رواج پیدا مى کند و این اخلاق خانه برانداز کم کم به مقتضاى تقلید عوام از بزرگان و ورین دولت به طبقات دیگر ملّت نیز سرایت مى نماید و مردم براى پیش بردن کارهاى خود مجبور از تعقیب و تقلید این اخلاق مى شوند و بدین قرار حالت روحیه جامعه و ملّت، ضعیف و دچار مرض مزمن فساد اخلاق مى گردد و درخت تناور شرافت و نجابت او از درون، گرفتار نیش هاى کرمهاى اجتماعى گشته رو به پوسیدن مى گذارد. بدین ترتیب اسباب ویرانى و پریشانى و انقراض تمدن فراهم مى شود.
هفتم: این اوضاع حکومتها را مجبور مى سازد که براى جلوگیرى از هرگونه شورش و انقلابهاى داخلى و براى کندن ریشه ناراضیان و دشمنان سیاسى و براى پرداختن حقوق اجزا و ادارات زیاد شده خود، از یک طرف آزادى کامل در فحشا و هوسرانى و خوشگذرانى و استعمال مسکرات و انواع بازیها و نفس پرستى ها به ملت بدهد تا او را بیهوش و مشغول و سرگرم سازد، و از طرف دیگر نیز مالیات هاى زیاد بگیرد و فشارهاى سخت به مردم وارد آورد.
به این واسطه به طور غیرمستقیم افراد ملت بخصوص جوانان را که قوه تمیز و تعقّل هنوز در ایشان تکامل نیافته است به فساد اخلاق و ترک قوه ضبط نفس به شهوترانى و دزدى و تقّلب و گول زدن و غارت و ظلم و خیانت وادار مى نماید و ارزش شرافت و مردانگى و فضیلت را از دل ایشان بیرون مى کند.
هشتم: از آنجا که نفس انسانى بیشتر مایل به هوا و هوس و شهوت و پیروى اخلاق مذمومه مى باشد، و از آنجا که اخلاق فاسده زودتر از اخلاق نیک نفوذ و سرایت پیدا مى کند، و از آنجا که توده ملت به آسانى تقلید از افکار و عادات جدید که موافق تمایلات نفسانى او باشد مى نماید، و از آنجا که قوّه تعقّل و تمیز در توده ملت بیش از اندازه به قبول نفدذ و تأثیرات خارجى یا بیگانه آماده و مستعد است، از این جهت در نتیجه این اوضاع که شرح داده شد طبقات پایین ملت نیز بیش از همه اسباب و وسایل هوسرانى را حسن استقبال مى کند.
و چون در نتیجه انتشار علوم مادى و طبیعى پایه ایمان و اعتقاد مردم نیز سست گشته و احکام دین و تعلیمات اخلاقى نیز قدرت و نفوذ خود را کم کرده و از دست داده است، بنابراین توده ملّت بزودى مغلوب پنجه قواى حیوانى مى گردد و چون نه مانه خارجى و نه رادع باطنى مانند وجدان در جلوى خود مى بیند خود را بکلى تسلیم دیو شهوت و فواحش مى سازد و این حال طورى تا اعماق دل و ریشه مغز او نفوذ مى رساند که اساساً نه تنها از دین و مذهب و مکارم اخلاق روگردان مى شود، بلکه اینها را جزو خرافات و اوهام مى شمارد و اعتقاد به خداوند و ایمان به وجود احکام آسمانى و هدایت فرستادگان خدا و وجود نوامیس روحى و باطنى و وجدانى را قصه و افسانه مى پندارد و بى دینى و افراط در هوسرانى و آزادى در فحشا و صرف مسکرات را از شرایط تربیت و آزادى و تمدن و کمال مى شمارد و مایه افتخار و امتیاز خود مى انگارد.
نهم: در نتیجه این حالات و اوضاع سیاسى و اجتماعى و دینى، آتش مقدس آسمانى یعنى وجدان اخلاقى در کانون دل توده ملت خاموش مى گردد و آن آمر باطنى یعنى عقل خدایى که نگهبان و دارنده نظم و آسایش انسان مى باشد در پس پرده یأس و نومیدى پنهان مى ماند و میدان تسلّط و حکمرانى را به نفس حیوانى بازمى گذارد.
آنگاه روح علوى و ملکوتى انسان که رهنماى حقیقى اوست از اجراى وظایف خود ناامید گشته دم فرو مى بندد و انسان به حال حیوان بارکش و بلکه بدتر از آن مى افتد، زندگانى را عبارت از پیروى کورکورانه تمایلات طبیعت حیوان خود مى داند و فقط براى تسکین هوا و هوس خود کار مى کند و تنها از ترس پلیس و محکمه و حبس و زجر، خوددارى از دزدى و ظلم و غارت و تقلّب و خیانت مى نماید، نه براى اینکه این حال به خودى خود بد است و شایسته مقام و شرافت انسانى او نیست.
دهم: در زیر تأثیر این عوامل و مؤثرات خارجى و داخلى و سیاسى و اجتماعى که بیشتر آن محصول عقاید و فلسفه ماده پرستى است، توده ملت زندگى را فقط عبارت از خوردن و خوابیدن پنداشته و تمدن را عبارت از آراستن بدن و تعقیب حظوط و لذایذ جسمانى مى شمارد و فضایل اخلاقى را جزو آثار عتیقه مى داند که فقط براى تماشا و وقت گذرانى و تعجّب نمودن از کوتاهى نظر و سادگى اسلاف، خوب و مفید مى باشد.
شجاعت را در گول زدن دیگران و در غارت کردن مال ضعیفان و یتیمان مى بیند و تقلّب و چاپلوسى و تملّق و نادرستى را عین هوشیارى و ذکاوت مى پندارد و بر حال مردم متدین و با فضیلت و با عفّت مى خندد و ایشان را استهزاء مى کند و نیکبختى را فقط در بر آوردن حاجات نفس حیوانى خود مى داند.
بهترین نمونه و عبرت بخش ترین مثال براى این حال همانا اوضاع اجتماعى و اقتصادى و اخلاقى و دینى ملّتهاى متمدن کنونى غرب است، زیرا در اینجا مى بینیم که هرگز به قدر امروز مردم این ممالک در کوشش و کارکردن ساعى نبوده اند، و هرگز این ملتها تا این درجه داراى ثروت و عظمت و شکوه و جلال و ترقى مادى نبوده اند، و هرگز به اندازه کنونى حکومتهاى با قدرت و با نفوذ فرمانروایى نداشته اند، و هرگز دایره اختراعات و کشفیات فنى و وسائل زندگى و ترقیات مادى و اقتصادى ملتها تا این پایه وسعت پیدا نکرده بوده است، ولى با وجود این، بیکارى و بدبختى و گرسنگى و ظلم و بیقرارى و اضطراب و ناامنى و کینهورزى و غارتگرى و خونریزى و خودکشى و نارضایى و فساد اخلاق نیز در هیچ قرنى و دورى تا این اندازه فراوان و حکمران نبوده است.(۱)
راستى هوا و هواپرستى، شهوت و شهوترانى، مستى و بى خبرى و به فرموده حضرت زین العابدین، در قسمت هفتم دعاى مورد شرح، اصرار و پافشارى در شهوت چه مى کند و چه آتشى به خرمن حیات انسان مى اندازد!
پروردگارا، اگر در مسأله شهوات، شهوت غریزى، شهوت مال خواهى، شهوت مقام، شهوت خوراک، لطف و عنایتت دست ما را نگیرد به چاهى از بدبختى و پستى و نکبت درافتیم که نجات از آن براى ما ممکن نباشد.
سالها شد که مهر عالم سوز *** تیغ کین تیز مى کند هر روز
وه که تا مهر چرخ بود کبود *** در کبودىّ چرخ مهر نبود
جانب هر که بنگرم به نیاز *** ننگرد جانب من از سرِ ناز
در ره هر که سر نهم به وفا *** پا نهد بر سرم ز راه جفا
چند بیداد بینم از هر کس *** اى کس بى کسان به دادم رس
چند پامال عام و خاص شوم *** دست من گیر تا خلاص شوم
همّتى ده که بگذرم ز همه *** رو به سوى تو آورم ز همه
سوى خود کن رخ نیاز مرا *** به حقیقت رسان مجاز مرا
زلف خوبان مشوّشم دارد *** لعل ایشان در آتشم دارد
از بتان چون در آتشم شب و روز *** روز حشرم بدین گناه مسوز
مهوشانم چو سوختند به ناز *** ز آفتاب قیامتم مگذار
بس بود این که سوختم یک بار *** وَقنا رَبَّنا عَذابَ النّار
آتش از چون منى چه افروزد *** بلکه دوزخ ز ننگ من سوزد
گنهم بخش و طاعتم بپذیر *** که همین دارم از قلیل و کثیر
در شب تیره چون دهم جان را *** همرهم کن چراغ ایمان را
اتحادى نصیب کن با من *** که ندانم که آن تویى یا من
چون زبان داده اى بیانم بخش *** در بیان سخن زبانم بخش
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "اصول اساسى فن تربیت" ص۱۷۹.
به نظر مى رسد، سخن در باب شهوت، سخنى کوتاه نیست. بررسى تمام جوانب آن و بلاهاى مهلکى که براى انسان به ارمغان آورده نیازمند چندین چند کتاب است. آنچه در صفحات گذشته خواندید قطره اى از دریا بود. در پایان تفسیر این جمله به روایاتى چند در این باب قناعت کرده و به بخش دیگر مى پردازم.
امیرالمؤمنین((علیه السلام)) به نقل کتاب پرقیمت "غررالحکم" مى فرماید:
إنَّ طاعَةَ النَّفْسِ و َمُتابَعَةَ أهْوِیتِها اُسُّ کلِّ مِحْنَة، وَ رَأْسُ کلِّ غَوایة:
بدرستى که اطاعت نفس و پیروى از هواهاى آن ریشه هر بلا و رأس هر گمراهى است.
اَلْهَوى، هَوِىٌّ إلى أسْفَلِ السّافِلینَ:
خواهشهاى غلط، کشاننده انسان به پست ترین درجات است.
قالَ زَیدُ بْنُ صُوحان: یا أمیرَالْمُؤْمِنینَ، أىُّ سُلْطان أغْلَبُ وَ أقْوى؟ قالَ: الْهَوى:
زید بن صوحان به امیرالمؤمنین((علیه السلام)) عرضه داشت: چه پادشاهى نیرومندتر و غالب تر است؟ حضرت فرمود: هواى نفس.
اَلْهُوى قَرینٌ مُهْلِک:
هواى نفس، همنشینى هلاک کننده است.
اَلشَّهَواتُ سُمُوماتٌ قاتِلاتٌ:
شهوات سَمهاى کشنده اند.
اَلشَّهَواتُ مَصائِدُ الشَّیطانِ:
شهوات دامهاى شیطان است.
اُهْجُرُوا الشَّهواتِ فَإنَّها تَعُودُکمْ إلى رُکوبِ الذُّنُوبِ وَ التَّهَجُّمُ عَلَى السَّیئاتِ:
از شهوات دورى کنید، که شما را به گناهان سوق مى دهد و آلوده به بدیها مى نماید.
اُوصیکمْ بِمُجانَبَةِ الْهَوى یدْعُو إلَى الْعَمى، وَ هُوَ الضَّلالُ فِى الآْخِرَةِ وَ الدُّنْیا:
شما را به دور شدن از هوا سفارش مى کنم، که هوا کشاننده به کوردلى است، و کوردلى گمراهى در دنیا و آخرت است.
مِنَ اتَّبَعَ هَواهُ أعْماهُ وَ أصَمَّهُ، وَ أذَلَّهُ وَ أضَلَّهُ:
هر کس متابعت از هوا کند، به کورى و کرى و ذلّت و گمراهى دچارش مى کند.
رَأْسُ الدّینِ مُخالَفَةُ الْهَوى:
سرِ دین مخالفت با خواهشهاى غلط نفسانى است.
مِلاک الدّینِ مُخالَفَةُ الْهَوى:
نشانه دیندارى مخالفت با هواى نفس است.
رَدْعُ النَّفْسِ عَنِ الْهَوَى الْجِهادُ الأْکبَرُ:
بازگرداندن نفس از هوا جهاد اکبر است.
إنَّ أفضَلَ النّاسِ عِنْدَاللهِ منْ أحْیا عَقْلَهُ، وَ أماتَ شَهْوَتَهُ، وَ أتْعَبَ نَفْسَهُ بِصَلاحِ آخِرَتِهِ:(۱)
برترین مردم در پیشگاه حق کسى است که عقلش را زنده کند و شهوت نابابش را بمیراند، و نفس را در جهت آبادى آخرت به مشقّت طاعت اندازد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. تمام روایات در "میزان الحکمة"ج۱۰، ص۳۷۳ به بعد نقل شده.
۸. غلبه حمّیت و تعصّب بیجا
حمّیت و عصبیت به معناى پافشارى و اصرار در امر باطل و ضدّ حقیقت است و این حالتْ خویى بس ناپسند و عاملى براى ورود در انواع گناهان و منشأ بسیارى از بدبختى ها در خانواده و اجتماع است.
طرفدارى از ناحق در هر زمینه اى که باشد امرى ناپسند و بسیار زشت و مورث غضب حضرت حق است. انسان در هر حالتى و هر موقعیتى و نسبت به هر کسى با تمام وجود باید طرفدار حق باشد، گر چه این طرفدارى به ضرر او انجام شود.
از امام چهارم((علیه السلام)) درباره عصبیت سؤال شد، حضرت فرمودند:
اَلْعَصَبِیةُ الَّتى یأْثُم عَلَیها صاحِبُها أنْ یرَى الرَّجُلُ شِرارَ قَوْمِهِ خَیراً مِنْ خِیارِ قَوْم آخَرینَ، وَ لَیسَ مِنَ الْعَصَبِیةِ أنْ یحِبَّ الرَّجُلُ قَوْمَهُ وَ لکنْ مِنَ الْعَصَبِیةِ أنْ یعینَ قَوْمَهُ عَلَى الظُّلمِ:(۱)
عصبیتى که دارنده آن معصیتکار است، آن است که شخص بَدان قوم خود را بهتر از نیکان قوم دیگران ببیند. البته محبت انسان به اقوامش از عصبیت نیست، عصبیت کمک دادن به اقوام در راه ظلم و ستمکارى است.
آنان که در زمینه هاى باطل و ناحق حمّیت و عصبیت به خرج مى دهند، به فرموده حضرت زین العابدین سخط حضرت حق را به رضایت مخلوق مى خرند. قرآن مجید حمّیت و عصبیت بیجا را از شئون کفر دانسته و این حالت حیوانى را که مولود جهل و غرور و خشم و غضب است در سوره فتح مردود دانسته:
«إذْ جَعَلَ الَّذینَ کفَرُوا فى قُلُوبِهِمُ الْحَمِیةَ حَمِیةَ الْجاهِلِیةِ فِأْنْزَلَ اللهُ سَکینَتَهُ عَلى رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنینَ وَ ألْزَمَهُمْ کلِمَةَ التَّقْوى وَ کانُوا أحَقَّ بِها وَ أهْلَها وَ کانَ اللهُ بِکلِّ شَىْء عَلیماً»:(۲)
در آیه شریفه اشاره به ماجراى حدیبیه است. نخست به یکى از مهم ترین عوامل بازدارنده کفّار از ایمان به خدا و پیامبر((صلى الله علیه وآله)) و تسلیم در مقابل حق و عدالت اشاره کرده مى گوید: "به خاطر بیاورید هنگامى که کافران در دلهاى خود نخوت و خشم جاهلیت را قرار دادند"، و به خاطر آن مانع ورود پامبر((صلى الله علیه وآله)) و مؤمنان به خانه خدا و انجام مراسم عمره و قربانى شدند و گفتند اگر اینها که در میدان جنگ پدران و برادران ما را کشته اند وارد سرزمین و خانه هاى ما شوند و سالم بازگردند، عرب درباره ما چه خواهد گفت و چه خواهد گفت و چه اعتبار و حیثیتى براى ما باقى مى ماند؟!
این کبر غرور و تعصّب و خشم جاهلى، حتى مانع از آن شد که هنگام تنظیم صلحنامه حدیبیه نام خدا را به صورت: بسم الله الرحمن الرحیم بنویسند، بیاورند، با اینکه آداب و سنن آنها مى گفت که زیارت خانه خدا براى همه مجاز، و سرزمین مکه حرم امن است، حتى اگر کسى قاتل پدر خویش را در آن سرزمین یا در مراسم حج و عمره مى دید مزاحم او نمى شد.
آنها با این عمل هم احترام خانه خدا و حرم امن او را شکستند و هم سنّت هاى خود را زیر پا گذاشتند و هم پرده ضخیمى میان خود و حقیقت کشیدند، و چنین است اثرات مرگبار حمّیت هاى جاهلیت.
حمّیت در اصل از ماده "حَمى" بر وزن حمد به معنى حرارتى است که از آتش یا خورشید یا بدن انسان و مانند آنبه وجود مى آید. و به حالت خشم و همچنین نخوت و تعصّب خشم آلود نیز حمّیت مى گویند. این حالتى است که بر اثر جهل و کوتاهى فکر و انحطاط فرهنگى مخصوصاً در میان اقوام جاهلى، (و جوامع دچار جاهلیت قرن بیستم) فراوان است و سرچشمه بسیارى از جنگها و خونریزیهاى آنها مى شود.
در مقابل آن، خداوند حالت سکینه و آرامش را بر رسول خود و مؤمنان نازل فرمود. این آرامش که مولود ایمان و اعتقاد به خداوند و اعتقاد بر لطف او بود، آنها را به خونسردى و تسلّط بر نفس دعوت کرد و آتش خشمشان را فرو نشاند، تا آنجا که براى حفظ اهداف بزرگ خود حاضر شدند جمله بسم الله الرحمن الرحیم را که رمز اسلام در شروع کارها بود بردارند و بجاى آن بسمک اللّهمّ که از یادگارهاى دوران گذشته عرب بود در آغاز صلحنامه بنگارند، و حتى لقب رسول الله را از کنار نام گرامى محمد((صلى الله علیه وآله)) حدف کنند، و حاضر شدند که بر خلاف عشق و علاقه سوزانى که به زیارت خانه خدا و مراسم عمره داشتند از همانجا به سوى مدینه باز گردند، و شترهاى خود را بر خلاف سنّت حجّ و عمره در همانجا قربانى کنند و بدون انجام مناسک از احرام درآیند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "کافى" ج۲، ص۳۰۸.
۲. فتح، ۲۶.
آرى حاضر شدند دندان بر جگر بگذارند و در برابر همه این ناملایمات صبر و شکیبایى بخرج دهند، در صورتى که اگر حمّیت جاهلیت بر آنها حاکم بود هر یک از اینها کافى بود که آتش جنگ را در آن سرزمین شعلهور سازد. آرى فرهگ جاهلیت (یعنى فرهنگ جداى از خدا) دعوت به حمّیت و تعصّب و خشم جاهلى مى کند، ولى فرهنگ اسلام به سکینه و آرامش و تسلّط بر نفس.
آنگاه مى فرماید: خداوند آنها را به کلمه تقوا ملزم ساخت، یعنى روح تقوا را در قلوبشان افکند و آنها از هر کس سزاوارتر و شایسته تر و اهل و محل آن بودند. به هر حال مسلمانان در آن لحظات حساس گرفتار خشم و عصبانیت و تعصّب و نخوت نشدند و سرنوشت درخشانى را که خداوند در ماجراى حدیبیه براى آنها رقم زده بود با آتش جهل و خشم نسوزاندند، زیرا مى گوید: مسلمانان از همه سزاوارتر به اقوا بودند و اهل و محل آن.
بدیهى است از یک مشت جمعیت خرافى و نادان و بت پرستان جز حمّیت جاهلیت انتظار نمى رفت، ولى از مسلمانان موحّدى که سالیان دراز در مکتب قرآن پرورش یافته بودند چنین خلق و خوى جاهلى غیر منتظره بود، آنچه از آنها انتظار مى رفت همان سکینه و وقار و تقوا بود که در حدیبیه به نمایش گذاردند، هر چند نزدیک بود بعضى از تند خویان ناشکیبا که شاید رسوباتى از گذشته را با خود داشتند این سدّ نیرومند را بشکند و جنجالى برپا کنند، اما سکینه و وقار پیامبر((صلى الله علیه وآله)) همچون آبى بر این آتش ریخته شد و خاموش گشت.
در پایان آیه مى فرماید: و خداوند به هر چیزى عالم و آگاه بوده و هست. او هم نیات سوء کفار را مى داند و هم پاکدلى مؤمنان راستین را، در اینجا سکینه و تقوا نازل مى کند و در آنجا حمّیت جاهلیت را مسلّط مى سازد، که خداوند هر قوم و ملّتى را به مقدار شایستگى هایشان مشمول لطف و رحمت خود مى سازد و یا خشم و غضبش.
به هر حال شک نیست که وجود چنین حالتى در فرد یا جامعه باعث عقب ماندگى و سقوط آن جامعه است، پرده هاى سنگینى بر عقل و فکر انسان مى افکند و او را از درک صحیح و تشخیص سالم بازمى دارد و گاه تمام مصالح او را به باد فنا مى دهد.
بهترین راه مبارزه با این خوى زشت و طریق نجات از این مهلکه بزرگ تلاش و کوشش براى بالابردن فرهنگ و فکر و ایمان هر قوم و جمعیت است. در حقیقت داروى این درد را قرآن مجید در همین آیه مورد بحث بیان کرده، آنجا که در نقطه مقابل آن از مؤمنانى بحث مى کند که داراى سکینه و روح تقوا هستند، بنابراین آنجا که ایمان و سکینه و تقواست حمّیت جاهلیت نیست، و آنجا که حمّیت جاهلیت است ایمان و سکینه و تقوا نیست.(۱)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "تفسیر نمونه" ج۲۲، ص۹۵.
نور جان در ظلمت آباد بدن گم کرده ام *** آه از این یوسف که من در پیرهن گم کرده ام
وحدت از یاد دوئى اندوه کثرت مى کند *** در وطن ز اندیشه غربت وطن گم کرده ام
چون نم اشکى که از مژگان فرو ریزد به خاک *** خویش را در نقش پاى خویشتن گم کرده ام
از زبان دیگران درد دلم باید شنید *** کز ضعیفى ها چو نى راه سخن گم کرده ام
موج دریا در کنارم از تک و پویم مپرس *** آنچه من گم کرده ام نایافتن گم کرده ام
گر عدم حایل نباشد زندگى موهوم نیست *** عالمى را در خیال آن دهن گم کرده ام
تا کجا یا رب نُوى دوزد گریبان مرا *** چون گل اینجا یک جهان دلق کهن گم کرده ام
شوخى پرواز من رنگ بهار نازکى است *** چون پرطاوس خود را در چمن گم کرده ام
چون نفس از مدّعاى جست و جو آگه نِیم *** این قَدَر دانم که چیزى هست و من گم کرده ام
هیچ جا بیدل سراغ رنگهاى رفته نیست *** صد نگه چون شمع در هر انجمن گم کرده ام
حمّیت و عصبیت در صورتى که در مسیر حق به کار گرفته شود از نظر اولیاء دین ممدوح است. اخلاقىِ بزرگ، و عارف نامدار، ملاّ مهدى نراقى مى فرماید: غیرت و حمّیت عبارت است از سعى در محافظت آنچه نگاهبانى آن لازم است. و آن نتیجه شجاعت و بزرگى و قوّت نفس و از ملکات شریفه است و مردانگى به آن تحقق مى یابد و فاقد آن از مردان به شمار نمى رود.
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) فرمود:
إنَّ اللهَ یغارُ، وَ الْمُؤْمِنُ یغارُ، وَ غَیرَةُ اللهِ أنْ یأْتِىَ الرَّجُلُ الْمُؤْمِنُ ما حَرَّمَ اللهُ عَلَیهِ:(۱)
خداوند غیرتمند است و مؤمن داراى غیرت است، و غیرت خدا این است که مؤمن مرتکب کارى شود که خدا حرام کرده است.
امام صادق((علیه السلام)) فرمود:
إنَّ اللهَ تَعالى غَیورٌ وَ یحِبُّ الْغَیرَةَ، وَ لِغَیرَتِهِ حَرَّمَ الْفَواحِشَ ظاهِرَها وَ باطِنَها:(۲)
خداى تعالى غیرتمند است و غیرت را دوست دارد و از سرِ غیرت اوست که تمام گناهان ظاهرى و باطنى را حرام نموده است.
و از جهت مقتضاى حمّیت در دین این است که در نگهدارى آن از بدعت هاى مبتدعان، و دعوى اهل باطل بکوشد، و آنان را که مرتد شوند قصاص نماید، و اهانت اهل اهانت را به دین و همچنین شبهات اهل انکار را دفع نماید، و در ترویج احکام دین مجاهدت نماید، و در بیان حلال و حرام خدا سعى بلیغ کند، و در امر به معروف و نهى از منکر مسامحه ننماید.
و مقتضاى غیرت و حمّیت در حرم و ناموس این است که از مقدمات و موجبات انحراف ناموس خود غفلت نکند، و اهل خود را از مردان بیگانه و رفتن به مراکزى که بیم فساد آنان مى رود حفظ نماید.
و مقتضاى حمّیت نسبت به اولاد این است که از زمان حمل تا آنجا که لازم باشد از همه شئونش اعم از شیر خوردن از زن شایسته، و تأمین غذاى حلال، و انتخاب نام نیکو، و تربیت شایسته، و گرفتن همسر خوب براى او محافظت کند.
و حمّیت نسبت بع مال این است که از حلال کسب کند و در راه مشروع بدون افراط و تفریط و اسراف و تبذیر خرج نماید.
براى تفصیل و تفسیر مسائل بالا به کتاب با عظمت "جامع السعادات" جلد اول صفحه ۲۳۸ به بعد مراجعه نمایید.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "جامع السعادات" ج۱، ص۲۳۹.
۲. "جامع السعادات" ج۱، ص۲۳۹.
۹ ۱۰. پیروى از هوا و مخالفت با هدایت
مسأله هواى نفس و آثار مرگبار متابعت از آن در بخش الحاح شهوت در جمله هشتم دعاى مورد تفسیر، و ضربه هاى مهلک مخالفت با هدایت حق به طور مفصّل در جلد اوّل "دیار عاشقان" و جسته و گریخته در سایر مجلدات گذشته به تحریر کشیده شد، از این جهت نیاز به توضیح دوباره ندارد، فقط باید بدانیم که پیروى از هوا مورث هلاکت ابدى و مخالفت با هدایت، علّت شقاوت همیشگى و باعث در افتادن انسان در دوزخ است.
۱۱. خواب غفلت
انسان مرکب از جسم و روح عقل و قلب و حالات معنوى و مادى است. جسم جهت گذران امور دنیا، و قلب و روح و عقل جهت راه یافتن به ملکوت عالم و شناخت حق و ارتباط گرفتن با انبیاء و امامان و معاد روز قیامت است.
انسان براى رسیدن به رشد و کمال و به دست آوردن حالات الهى و ربّانى و تبدیل شدن به منبع خیر، باید هر یک از نواحى وجود خویش را با کمک هدایت الهى رعایت نماید. بى توجهى به خویش که نتیجه اش بى توجهى به نظام خلقت و ربوبیت حضرت ربّ العزّه و نبوت انبیاء و امامت امامان و حقوق مردمان است، در فرهنگ دین به عنوان خواب غفلت ملاحظه شده.
شما حساب کنید گرفتاران خواب غفلت در معرض چه بلاها و حوادث و گناهان و سیئاتى هستند، و از چه خیرات و مبرّات و فیوضات و برکاتى محرومند. اگر انسان خویشتن خویش را بشناسد، حیات ابدى خود را بیش از هر چیزى مى بیند و نسبت به او مهر مىورزد ،و اگر به حیات ابد دل نمى بندد براى آن است که خودش را نمى شناسد، و آنچه باعث شد خودش را نشناسد سرگرمى او به عالم طبیعت و لذائذ حسى آن است. هر چه انسان به لذائذ حسى تن در بدهد از شناخت خویش غافل مى شود، و هر چه از خویشتن غافل بماند، هم از مبدأ آفرینش خود غفلت مى کند و هم از معاد و بازگشت خویش غافل مى ماند.
قرآن کریم سرّ غفلت انسان از مبدأ را همان غفلت انسان از خویشتن خویش مى داند و مى فرماید: چون انسان خود را فراموش کرد خداى خود را فراموش کرد، و چون خود را نشناخت و به یاد خود نبود و نیست قیامت را فراموش کرد و به یاد روز جزا نیست. در پایان سوره یس چنین آمده:
«وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلا وَ نَسِىَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ یحْیى الْعِظامَ وَ هِىَ رَمیمٌ»:(۱)
و براى ما مثل زد کسى که آفرینش خود را فراموش کرد، درباره قیامت تردید دارد و آن را بعید از عقل و دور از امکان مى پندارد.
اگر نفس خود را ببیند، نه آنکه او را بفهمد، بلکه با علم حضورى خود را مشاهده کند، که ذاتش عین ربط به خداست، حتماً مربوط الیه که خداى سبحان است به مقدار شهودش مشهود او مى شود. اگر کسى خود را ببیند یقیناً خداى خود را با چشم جان مشاهده خواهد کرد، چون خود را مشاهده مى کند و خودش حقیقتى است عین ربط به خداى سبحان، پس خداوند را هم مى بیند، لکن نه با چشم حسّى، زیرا: لا تَدْرِکهُ الأْبْصارُ وَ هُوَ یدْرِک الأْبصارَ،(۲) بلکه با حقایق ایمانى و دیده جان، چنانکه در کلمات نورانى امیرالمؤمنین((علیه السلام)) آمده است. و این شناخت فطرى همان شناخت حضورى و شهودى است.
بنابراین اگر کسى خود را ببیند خداى خود و قیامت خود را هم مى بیند، چون خودش هم از طرف آغاز پیدایش به مبدأ غائى مرتبط است و هم از طرف انجام خلقت به مبدأ غائى وابسته است، هم به "هُوَ الأوّل" مرتبط است، هم به "هُوَ الأوّل". پس چگونه ممکن است کسى نفس خو در را مشاهده کند و خدا را که "هُوَ الأوّل" است مشاهده نکند و مبدأ خویش را نبیند! و چگونه ممکن است جان خود را مشاهده بکند و خدا را که "هُوَ الآخِر" است مشاهده نکند و معاد خویش را نشناسد.(۱)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. یس، ۷۸.
۲. انعام، ۱۰۳.
با توجه به سطور بالا، آثار مخرّب و مهلک خواب غفلت بیشتر روشن مى شود، خواب غفلتى که منشأ جدایى از حق و قیامت است، آن فرقت و جدایى که زمینه آلوده شدن انسان به تمام معاصى درونى و بیرونى است.
روایات بسیار مهمى در این باب از منابع نور و هدایت نقل شده که به قسمتى از آن اشاره مى شود:
از حضرت مولى الموحدین((علیه السلام)) روایت شده:
اَلْغَفْلَةُ أضَرُّ الأْعْداءِ:(۲)
زیانبارترین دشمنان غفلت است.
اَلْغَفْلَةُ ضَلالُ النُّفوسِ وَ عِنْوانُ النُّحُوسِ:(۳)
غفلت گمراهى نفوس، و دیباچه نحسى هاست.
اَلْغَفْلَةُ تَکسِبُ الاِْغْتِرارِ، وَ تُدْنى مِنْ الْبَوارِ:(۴)
غفلت، آورنده غرور و نزدیک کننده به هلاکت است.
وَیلٌ لِمَنْ غَلَبَتْ عَلَیهِ الْغَفْلَهُ، فَنَسِىَ الرِّحْلَةَ وَ لَمْ یسْتَعِدَّ:(۵)
واى بر کسى که غفلت بر او پیروز گردد، پس حرکت و رفتن خود را از دنیا فراموش نموده و آماده جهان آخرت نگردد.
إحْذَرْ مَنازِلَ الْغَفْلَةِ وَ الْجَفاءِ، وَ قلَّةَ الأْعوانِ عَلى لاعَةِ اللهِ:(۶)
از منازل غفلت و آزار رسانى و کمى یاور بر طاعت خداوند بپرهیز.
اَلا مُسْتَیقِظٌ مِنْ غَفْلَتِهِ قَبْلَ نَفادِ مُدَّتِهِ؟!(۷)
آیا کسى نیست که قبل از سپرى شدن عمرش از خواب غفلت بیدار شود؟
مالى أراکمْ أشْباحاً بِلا أرْواح، وَ أرْواحاً بِلا أشْباح، وَ نُسّاکاً بِلا صَلاح، وَ تُجّاراً بِلا أرْباح، وَ أیقاظاً نُوَّماً، وَ شُهوداً غُیباً:(۸)
چه شده که شما را چون پیک بى جان و جان بى پیکر مى بینم؟ (کنایه از اینکه بعضى چون مردگان بى چشم و گوش، و برخى با چشم و گوش ولى دنیاپرست). چه شده که شما را عبادت کنندگان بى تقوا، و تاجران بدون سود، و بیداران چون خواب، و حاضران چون غایب مى نگرم.
چنین مسائلى در وجود انسان، بى شک و تردید معلول خواب غفلت است.
اُوصیکمْ بِذِکر ِالْمَوتِ وَ إقْلالِ الْغَفْلَةِ عَنْهُ، وَ کیفَ غَفْلَتُکمْ عَمّا لَیسَ یغْفِلُکمْ؟!(۹)
شما را به یاد مرگ سفارش مى کنم و اینکه غفلت خود را نسبت به این مسأله کم کنید، چگونه غافل هستید از چیزى که از شما غفلت ندارد.
أیهَا النّاسُ غَیرُ الْمَغْفُولِ عَنْهُمْ، وَ التّارِکونَ الْمأْخُوذُ مِنْهُمْ، مالى أراکمْ عَنِ اللهِ ذاهِبینَ، وَ إلى غَیرِهِ راغِبینَ؟(۱۰)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "تفسیر موضوعى"آملى،ج۵، ص۱۹۶.
۲. "میزان الحکمة"ج۷، ص۲۵۸.
۳. "میزان الحکمة"ج۷، ص۲۵۸.
۴. "میزان الحکمة"ج۷، ص۲۵۸.
۵. "میزان الحکمة"ج۷، ص۲۵۸.
۶. "میزان الحکمة"ج۷، ص۲۵۸.
۷. "میزان الحکمة"ج۷، ص۲۶۱.
۸. "نهج البلاغه" فیض خطبه ۱۰۷.
۹. "نهج البلاغه" خطبه ۱۸۷.
۱۰. "نهج البلاغه" شرح ابن میثم، خطبه ۱۷۴.
اى مردمى که از حقایق غافل بوده و از شما غافل نیستند! اى کسانى که بر اثر فریب دنیا طاعت خدا و رسول را ترک کرده و بزودى آنچه را دارند از ایشان خواهند گرفت، چه شده شما را مى بینم از خدا دورى جسته و به غیر او ره آورده و دوستى نموده اید؟!
فَیالَها حَسْرَةً عَلى ذى غَفْلَة أنْ یکونَ عُمْرُهُ عَلَیهُ حُجَّةً، وَ أنْ تُؤدّیهُ أیامُهُ إلى شَقْوَة:(۱)
پس چه بسیار است حسرت براى دارنده غفلت به اینکه عمرش بر او حجت است، و ایام حیاتش او را به شقاوت مى رساند.
لقمان بزرگوار به فرزندش فرمود:
وَ لِلْغافِلِ ثَلاثُ عَلامات: اَللَّهْوُ وَ السَّهْوُ وَ النِّسْیانُ:
براى غافل سه نشانه است: سرگرمى، اشتباه فراموشى.
ار امیرالمؤمنین((علیه السلام)) است:
کفى بِالْمَرْءِ غَفْلَةً أنْ یضَیعَ عُمْرَهُ فیما لاینْجیهِ:
در مسأله غفلت براى مرد همین بس است که عمرش را در آنچه مایه نجات او نیست خرج کند.
عطار در کتاب "لسان الغیب" در شرح حال دنیاى از دست رفتنى و مغروران به این دنیا مى فرماید:
این جهان دارد هزاران قرن یاد *** تخت شاهان را بسى داده به باد
میهمان در این جهان پرگشته است *** بر سر خاک کسان بنوشته است
نیست او را باک از مردم کشى *** در خوشىّ خویش دارد ناخوشى
نیست او را باک از مهمان خود *** گرچه بنهادست اینجا خوان خود
او ندارد ذرّه اى پرواى کس *** این ندا در کاروان داده جرس
خون مهمان خورده و پرواش نیست *** اندر این جنگى چنین پرواش نیست
او بود دزد و بگیرد کاروان *** چون جرس بردارد او ناگه فغان
هر که خورده لقمه از احسان او *** در عوض داده است اینجا جان او
با چنین کس چون نشیند کس به دیر *** بگذرد از او در این وادى به سیر
از چنین فرهاد کش دورى گزین *** تا به حور آن جهان گردى قرین
باز ره از قید این دنیا دمى *** کاندر این دنیا تو نقد آدمى
همنشینى کن تو با وارستگان *** بگذر از باغ نو نورستگان
خلق را آگاهى درگه نیست *** در بهشت جاودانشان راه نیست
رو گریز از صحبت جاهل دمى *** یک دمى بنشین به پیش محرمى
صحبت اهل جهانت گیج کرد *** زار ماندستى الا اى هیچ مرد
صحبت اهل جهانت خوار کرد *** واندرین عالم تو را مردار کرد
این جهان دارد بسى ماتم زده *** خان و مان جمله را بر هم زده
گر تو مردى از جهان پرهیز کن *** بهر قتلش تیغ تقوا تیز کن
گر تو مرد او نه اى بگریز از او *** روز و شب مى باش در پرهیز از او
هر چه جاندار است قربان وى است *** حکم عزرائیل فرمان وى است
واصلان چون گوى از این میدان برند *** جان فداى صاحب این جان کنند
پیش واصل این جهان چون ذرّه اى است *** نُه فلک با چرخ گردون قطره اى است
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "میزان الحکمة"ج۷، ص۲۶۳.
۱۲. مشقّت بى قاعده
فرهنگ پاک الهى چه در برنامه هاى مادى و چه در برنامه هاى معنوى با تحمّل مشقّت هاى طاقت فرسا که کارگاه وجود انسان را به سرعت از کار بیندازد به شدت مخالف است. هیچ نیازى نیست که انسان براى آبادى آخرت آنچنان خود را به زحمت ورنج عبادت شبانه روزى دچار کند به طورى که دنیایش تباه و معیشتش فاسد گردد، و حرام است که تمام وقت را جهت ثروت و مال و به چنگ آوردن دنیا مصرف کرد، در حدّى که آخرت از دست برود و داغ ننگ شقاوت ابدى به پیشانى جان بخورد.
اقتصاد و عدالت را باید در دو زمینه مادى و معنوى، البته برابر با دستورات حضرت محبوب رعایت کرد.
حضرت باقر((علیه السلام)) در روایت بسیار مهمى مى فرماید:
إنَّ اللهَ بَرَّأَ مُحَمَّداً((صلى الله علیه وآله)) مِنْ ثَلاث: أنْ یتَقَوَّلَ عَلَى اللهِ، أوْ ینْطِقَ عَنْ هَواهُ، أوْ یتَکلَّفَ:(۱)
خداوند متعال محمد((صلى الله علیه وآله)) را از سه چیز سالم و پاک نگاهداشت: از نسبت دادن برنامه اى به حضرت حق، از سخن گفتن از روى هواى نفس، و از به مشقّت انداختن خویش.
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) فرمودند:
نَحْنُ مَعاشِرَ الأْنْبِیاءِ وَ الأْوْلِیاءِ براء مِنَ التَّکلُّفِ:(۲)
ما گروه انبیاء و اولیاء الهى از تکلّف ومشقّت بى قاعده بیزاریم.
در دعاهاى اسلامى آمده:
وَارْحَمْنى أنْ أتَکلَّفَ مالایعْنینى:(۳)
به من رحمت آر، از اینکه خود را در امورى که به سودم نیست به مشقّت بیندازم.
امیرالمؤمنین((علیه السلام)) مى فرماید:
إنَّ اللهَ افْتَرَضَ عَلَیکمْ فَرائِضَ فَلا تُضَیتّعُوها، وَحَدَّلَکمْ، حُدُوداً فَلا تَعْتَدُوها، وَ نَهاکمْ عَنْ أشْیاءَ فَلا تَنْتَهِکوها، وَ سَکتَ لَکمْ عَنْ أشْیاءَ وَ لَمْ یدَعْها نِسْیاناً فَلا تَتَکلَّفُوها:(۴)
خداوند بر شما واجب نموده واجبات شرعیه را، پس آنها را ضایع مکنید، و معین نموده حدودى پس از آنها تجاوز ننمایید، و شما از چیزهایى بازداشته پس پرده حرمت آنها را ندرید، و براى شما از چیزهایى خاموشى گزیده و آنها را از رو نسیان ترک نفرموده، پس در بدست آوردن آن خود را به مشقّت نیندازید.
از امام صادق((علیه السلام)) روایت شده:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "بحار"ج۲، ص۱۷۸.
۲. "میزان الحکمة" ج۸، ص۴۲۸.
۳. "میزان الحکمة" ج۸، ص۴۲۸.
۴. "نهج البلاغه" حکمت ۱۰۲.
لا تُکرِهُوا إلى أنْفَسِکمُ الْعِبادَةَ:(۱)
عبادات را نزد خود ناخوشایند مدارید.
از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) است:
یا عَلِىُّ، إنَّ هذَا الدّینَ مَتینٌ فَأ.ْغِلْ فیهِ بِرِفْق وَ لا تُبَغِّضْ إلى نَفْسِک عِبادَةَ رَبِّک:
یا على، به حقیقت که این دین متین و محکم و استوار است، با مدارا در آن وارد شو، و عبادت حضرت حق را مبغوض خویش مگردان.
جایى که مشقّت بى قاعده در امور دینیه روانیست و قرآن و روایات از آن نهى مى کنند به طریق اَولى در امور دنیویه جایز نمى باشد. در هر صورت مؤمن نباید بر خود و بر دیگران بار سنگین و مبدأ و منشأ کلفت و سختى باشد.
دلا سود عالم زیانى نیز زد *** هماى سپهر استخوانى نیرزد
بر این خوان هر روزه این قرص زرّین *** برِ اهل معنى به نانى نیرزد
چو فانى است گلدسته باغ گیتى *** به نوباوه بوستانى نیرزد
چراغى کز او شمع مجلس فروزد *** به درد دل دودمانى نیرزد
زبان درکش از کار عالم که عالم *** به آمد شد ترجمانى نیرزد
به قاف بقا آشیان کن چو عنقا *** که این خاکدان آشیانى نیرزد
زمانى بیا تا دمى خوش برآریم *** که بى ما زمانه زمانى نیرزد
برافروز شمع دل از آتش عشق *** که شمع خرد شمعدانى نیرزد
چو خواجو گر اهل دلى جان برافشان *** چه یارى بود کاو به جانى نیرزد
۱۳. اختیار باطل بر حق
فکر مى کنم بتوان گفت تمام مفاسدى که در تمام روزگاران دامن حیات انسان را لکه دار کرد و از او که ذاتاً موجودى پاک و لایق خلافت رب الافلاک بود، حیوانى وحشى، درنده اى بى نظیر، آلوده اى ظالم و بدمستى زنگى ساخت، انتخاب باطل بر حق نور بر ظلمت و سلامت بر مرض و دنیا بر آخرت و حقیقت بر غیرحقیقت بود.
این اختیار و انتخاب، ناشى از هواى نفس، و طغیان غرائز و شهوات و خودخواهى و عافیت طلبى، و تکبر و غرور است. انتخاب نمرود بر ابراهیم، فرعون بر موسى، ستمگران یهود بر عیسى، ابوسفیان بر احمد((صلى الله علیه وآله))، مُعاویه بر على((علیه السلام)) و حضرت مجتبى، و یزید پلید بر حضرت سیدالشهداءو..... چه ستم سنگین و ظلم قبیحى بود که بر پیکره انسانیت در طول تاریخ فرود آمد.
عجیب است که بعضى از آدمیان در حالى که حقیقت حق را که همراه با دلیل و برهان و حجت از آفتاب روشن تر است و بدون شک ضامن سعادت دنیا و آخرت است رها کرده، و براى عیش و نوش چند روزه به اختیار باطل و انتخاب شیطان دست مى زنند.
اگر این مسأله نبود، عدالت همه شئون حیات انسان را فرامى گرفت و حق به حقدار مى رسید و انسانیت و کرامت اوج خود را نشان مى داد.
راستى که این نقطه عجیب لغزشگاه وحشتناکى است و باید با تمام وجود از حضرت ذوالجود خواست که ما را از بلاى آن حفظ فرماید، و بر ما نرسد روزى که به خاطر شکم و شهوت و پُست و مقام، حق را رها کرده به باطل گرایش پیدا کنیم.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "ریاش السالکین" ص۱۲۵.
دلا نزد کسى بنشین که او از دل خبر دارد *** به زیر آن درختى رو که او گلهاى تر دارد
در این بازار عطاران مرو هر سو چو بیکاران *** به دکان کسى بنشین که در دکان شکر دارد
ترازو گر ندارى پس تو را زو ره زند هر کس *** یکى قلبى بیاراید تو پندارى که زر دارد
تو را بر در نشاند او به طرّارى که مى آید *** تو منشین منتظر بر در که آن خانه دو در خانه دارد
به هر دیگى که مى جوشد میاور کاسه و منشین *** که هر دیگى که مى جوشد درون چیزى دگر دارد
نه هر کلکى شکر دارد، نه هر زیرى زبر دارد *** نه هر چشمى نظر دارد، نه هر بحرى گهر دارد
بنال اى بلبل دستان، ازیرا ناله مستان *** میان صخره و خارا اثر دارد اثر دارد
بنه سرگر نمى گنجى که اندر چشمه سوزن *** اگر رشته نمى گنجد از آن باشد که سر دارد
چراغ است این دل بیدار، به زیر دامنش مى دار *** از این باد و هوا بگذر خوایش شور و شر دارد
چو تو از باد بگذشتى مقیم چشمه اى گشتى *** حریف همدمى گشتى که آبى بر جگر دارد
چو آبت بر جگر باشد درخت سبز را مانى *** که میوه نو دهد دایم درون دل سفر دارد
۱۴. مداومت بر گناه
گناه و معصیت معلول و محصول تخلّف از فرامین و دستورات حضرت حق و انبیا و ائمه و اولیاء الهى است. گناه آتشى است که با دست خود انسان بر خرمن فضائل و حسنات و حالات ملکوتى و احوالات ربّانى اش مى افتد. گناه همچون خوره اى است که از بر ریشه انسانیت مى افتد و تا از پاانداختن درخت کرامت از پا نمى نشیند. انبیاء و اولیا از هر نوع گناهى اعم از کبیره و صغیره مردم را نهى مى کردند و به گناهان بزرگ وعده حتمى عذاب مى دادند.
گناهکار مسرف بر نفس است و خداوند مردم مسرف را دوست ندارد:
«وَ لا تُسْرِفُوا إنَّهُ لا یحِبُّ الْمُسْرِفینَ»:(۱)
و اسراف نکنید که خداوند به طور قطع مسرفان را دوست ندارد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. انعام، ۱۴۱.
مسرف که طبلى توخالى، و اعمال و اخلاقش شیطانى، و رفتار و اطوارش حیوانى، و غیر پوکى و پوچى ندارد، از هدایت حق تا زمانى که آلوده به گناه است محروم و بى بهره مى باشد.
«إنَّ اللهَ لا یهْدى مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کذّابٌ»:(۱)
خداوند مردم مسرف بسیار دروغگو را هدایت نمى کند.
بزرگان دین همچون شهید ثانى و شیخ بهائى و امثال این دو بزرگوار در کتب فقهى و دینى خود، بر اثر آیات و روایات، خطرات سنگین گناه را بازگو کرده و مردم را از کبیره و صغیره آن نهى کرده اند.
این مسائل وقتى است که انسان پافشارى و اصرار و مداومت بر گناه نداشه باشد، ولى زمانى که در عرصه مدامت بیفتد خطر همه جانبه مى شود تا جایى در تمام روزنه هاى رحمت به روى انسان بسته گشته و عذاب ابد براى آدمى مهیا مى گردد.
«بَلى مَنْ کسبَ سَیئةً وَ أحاطَتْ بِهِ خَطیئَتُهُ فَاُولئِک أصْحابُ النّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ»:(۲)
آرى هر کس اعمال زشت اندوخت، و خطاهایش همه جوانب وجود او را گرفت، چنین کس اهل دوزخ است و برا همیشه در آن آتش ماندنى است.
نجات براى کسانى است که از گناه و اصرار و مداومت بر آن دست بردارند و به گفته قرآن مجید وروایات به توبه حقیقى که همان ترک گناه و تدارک و جبران کمبودهاى عبادتى گذشته است برخیزند.
«وَ الذینَ إذا فَعَلُوا فاحِشَةً أوْ ظَلَمُوا أنْفُسَهُمْ ذَکرُوا اللهَ فَاسْتَغْفِرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ یغْفِرُ الذُّنُوبَ إلاَّ اللهُ و َلَمْ یصِرُّوا عَلى ما فَعَلُوا وَ هُمْ یعْلَمُونَ. اُولئِک جَزاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنّاتٌ تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الأْنْهارُ خالِدینَ فیها وَ نِعْمَ أجْرُ الْعامِلینَ»:(۳)
مردم نیک و پرهیزکار آنانى هستند که هرگاه کار ناشایسته اى از ایشان سرزند و ستمى بر خویش کنند، خدا را به یاد آرند و از گناه خویش توبه و استغفار نمایند، که مى دانند جز حضرت محبوب هیچ کس نمى تواند گناه انسان را ببخشد، و آنان هستند که اصرار بر کار زشت نکنند، چون به زشتى و ضرر معصیت آگاهند. آنها هستند که پاداش عملشان آمرزش پروردگار است، و باغهایى که از زیر درختان آنها نهرها جارى است، در آن بهشتها همیشگى و جاویدند و چه نیکوست پاداش نیکوکاران.
اساس راه دین را بر ادب دان *** مقرّب از ادب گشتند مردان
ادب شد اصل کار و وصل و هجران *** هم او شد مایه هر درد و درمان
نشاید بى ادب این ره بسر برد *** نشاید هیچ کس را داشتن خُرد
به چشم حرمت و تعظیم در پیر *** نگه کن در همه کاین هست توقیر
به روزى هر که باشد مهتر از تو *** چنان مى دان که هست او بهتر از تو
به جان مى کوش در تعظیم هر پیر *** که تا در دل نیابى زحمت از پیر
ادب با خالق و خلقان نگه دار *** که تا کشت امیدت بر دهد بار
نگهدار ادب شو در همه حال *** که تا مقبول باشد از تو اعمال
چو اعمال تو با آداب باشد *** تو را صدگونه فتح الباب باشد
همیشه بى ادب مهجور باشد *** مدام از حضرت حق دور باشد
عمل چون با ادب همیار باشد *** عمل از نزد حضرت بار نبود
به ترک یک ادب محجوب گردى *** یقین با صد هنر معیوب گردى
چو باشى با ادب یابى معانى *** چو باشى بى ادب زو باز مانى
ادب آمد در این ره اصل هر کار *** همى گویم ادب زنهار زنهار
نگهدار ادب شود در همه حال *** که تا مقبول باشد از تو اعمال
چو اعمال تو با آداب باشد *** تو را صد گونه فتح الباب باشد
همیشه بى ادب مهجور باشد *** مدام از حضرت حق دور باشد
عمل چون با ادب همیار نبود *** عمل را نزد حضرت بار نبود
به ترک یک ادب محجوب گردى *** یقین با صد هنر معیوب گردى
چو باشى با ادب یابى معانى *** چو باشى بى ادب زوباز مانى
ادب آمد در این ره اصل هر کار *** همى گویم ادب زنهار زنهار
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. مؤمن، ۲۸.
۲. بقره، ۸۱.
۳. آل عمران، ۱۳۵ ۱۳۶.
۱۵. کوچک شمردن گناه
گرچه گناهان با توجه به معارف الهیه به کبیره و صغیره، به توسط گروهى از بزرگان تقسیم شده، ولى عده اى از محقّقین از اهل حال معتقدند چون گناه مخالف با حضرت حق است، صغیره بودن آن معنا ندارد، پس هیچ گناهى را نسبت به ذات آن گناه نباید صغیره دانست، و اصولا اعراض از حضرت محبوب به وسیله گناه کوچک نیست.
قرآن مجید دستور مى دهد از تمام گناهان چه ظاهرى و چه باطنى دورى کنید:
«وَ ذَرُوا ظاهِرَ الاِثْمِ وَ باطِنَهُ»:(۱)
و در آیه دیگر مى فرماید: به بدیهاى ظاهر و باطن نزدیک مشوید:
«وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ»:(۲)
امیرالمؤمنین((علیه السلام)) اجتناب از گناه را بهتر از کسب حسنات مى داند.
اِجْتِنابُ السَّیئاتِ أوْلى مِنِ اکتِسابِ الْحسناتِ:(۳)
حضرت مولا((علیه السلام)) مى فرماید:
عَجِبْتُ لاِقْوام یحْتَمُونَ الطَّعامَ مَخافَةَ الأْذى، کیفَ لاَ یحْتَمُونَ الذُّنُوبَ مَخافَةَ النّارِ.(۴)
تعجب مى کنم از مردمى که از ترس ناراحتى و مرض از غذا مى پرهیزند، چگونه از ترس عذاب از گناهان پروا ندارند.
از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) روایت شده:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. انعام، ۱۲۰.
۲. انعام، ۱۵۱.
۳. "میزان الحکمة" ج۳، ص۴۵۰.
۴. "بحار" ج۷۷، ص۱۰۳.
إخْذَرْ سُکرَ الْخَطیئَةِ، فَإنَّ لِلْخَطیئَةِ سُکراً کسُکرِ الشَّرابِ بَلْ هِىَ أشَدُّ سُکراً مِنْهُ،(۱)
از مستى گناه اجتناب کن، که براى گناه همانند مستىِ شراب مستى است و بى خبرى، بلکه حالت بى خبرى و مستى که معلول گناه است از حالت بى خبرى از شراب شدیدتر است، خداى بزرگ مى فرماید: کر و گنگ و کورند، پس ایشان به راه هدایت بازنمى گردند.
على((علیه السلام)) مى فرماید:
اَلذُّنُوبُ داءٌ، وَ الدَّواءُ الاِْسْتِغْفارُ، وَ الشِّفاءُ أنْ لاتَعُودَ:(۲)
گناهان مرض است، استغفار دارو است، و شفاء به این است که به گناه بازنگرى.
آیات و روایات در باب ذنوب و معاصى آنقدر زیاد است که مجموعه آنها همراه با تفسیر و توضیح از چند جلد کتاب تجاوز مى کند. با این وصف آیا مى توان گناهى را کوچک شمرد؟ کوچک شمردن گناه مرض بسیار خطرناکى است که انسان را تا پرتگاه سقوز و هلاکت مى کشاند.
حضرت باقر((علیه السلام)) مى فرماید:
اَلذُّنُوبُ کلُّها شَدیدَةٌ، وَ أشَدُّها ما نَبَتَ عَلَیهِ اللَّحْمُ وَ الدَّمُ:(۳)
تمام گناهان شدید و بزرگ است، و شدیدترین آنها گناهى است که بر آن گوشت و خون بروید.
على((علیه السلام)) مى فرماید:
أعْظَمُ الذُّنُوبِ عِنْدَ اللهِ ذَنْبٌ صَغُرَ عِنْدَ صاحِبِهِ:(۴)
بزرگترین گناهان نزد خدا، گناهى است که به نظر کننده اش کوچک آید.
و نیز آن حضرت مى فرماید:
أشَدُّ الذُّنُوبِ مَااسْتَخَفَّ بِهِ صاحِبُهُ:(۵)
شدیدترین گناهان آن است که کننده اش آن را سبک بشمارد.
امام صادق((علیه السلام)) مى فرماید:
إنَّ اللهِ یحِبُّ الْعَبْدَ أنْ یطْلُبَ إلَیهِ فِى الْجُرْمِ الْعَظیمِ، وَ یبْغِضُ الْعَبْدَ أنْ یسْتَحِفَّ بِالْجُرْمَ الْیسیرِ:(۶)
خداوند دوست دارد بنده اى را که از او جهت جرم بزرگش طلب مغفرت کند، و دشمن دارد عبدى را که گناه مختصرش را کوچک شمارد.
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) به ابن مسعود فرمود:
لا تُحَقِّرَنَّ ذَنْباً وَ لا تُصَغِّرَنَّهُ، وَ اجْتَنِبِ الْکبائِرَ، فِإنَّ الْعَبْدَ إذا نَظَرَ إلى ذُنُوبِهِ دَمَعَتْ عَیناهُ قَیحاً و زدَماً...:(۷)
گناهى را حقیر و کوچک مشمار، و از کبائر دورى گزین، به حقیقت که وقتى عبد در قیامت به گناهانش بنگرد از دو چشمش از شدت ناراحتى چرک و خون سرازیر گردد!
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) مى فرماید:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. ..
۲. "میزان الحکمة"ج۳، ص۴۴۷.
۳. "بحار" ج۷۳، ص۳۱۷.
۴. "میزان الحکمة"ج۳، ص۴۵۳.
۵. "میزان الحکمة" ج۳، ص۴۵۳.
۶. "بحار"ج۷۳، ص۳۵۹.
۷. "بحار"ج۷۱، ص۱۸۲.
إنَّ الْمُؤْمِنَ لَیرى ذَنْبَهُ کأَنَّهُ تَحْتَ صَخْرَةً یخافُ أنْ تَقَعَ عَلَیهِ، وَ إنَّ الکافِرَ لَیرى ذَنْبَهُ کأَنَّهُ ذُبابٌ مَرَّ عَلى أنْفِهِ:(۱)
هر آینه مؤمن گناهش را آنچنان مى بیند که گویى زیر تخته سنگى است، مى ترسد که بر او فرود آید. و کافر گناهش را چنان مى پندارد که مگسى است بر بینى اش عبور مى کند.
حضرت مسیح((علیه السلام)) به یارانش فرمود:
إنَّ صِغارَ الذُّنُوبِ وَ مُحَقَّراتِها مِنْ مَکائِدِ إبْلیسَ، یحَقِّرها لَکمْ وَ یصَغِّرُها فى أعْینِکمْ فَتَجْمِعُ وَ تَکثُرُ فَتُحیطُ بِکمْ:(۲)
به حقیقت که گناهان کوچک و حقیر از خدعه هاى ابلیس است، آنها را در نظر شما خوار و کوچک مى کند، پس بدین صورت بارى سنگین از گناهان جمع مى شود و زیاد مى گردد تا جایى که تمام جوانب وج.د شما را مى گیرد و درهاى رحمت الهى را به روى شما مى بندد.
موسى بن جعفر((علیه السلام)) مى فرماید:
اَلصَّغائِرُ مِنَ الذُّنُوبِ طُرُْقٌ إلَى الْکبائِرِ، وَ مَنْ لَمْ یخَفِ اللهَ فِى الْقَلیلِ لَمْ یخَفْهُ فِى الْکثیرِ:(۳)
گناهان کوچک راهى به سوى گناهان بزرگ است، و کسى که خدا را در گناهان کم نترسد در گناهان بزرگ نمى ترسد.
امیرالمؤمنین((علیه السلام)) مى فرماید:
أشَّدُّ الذُّنُوبِ عِنْدَ اللهِ سُبْحانَهُ ذَنْبٌ اسْتَهانَ بِهِ راکبُهُ:(۴)
سخت ترین گناهان در پیشگاه حق، گناهى است که انجام دهنده اش آن را سبک بشمارد.
آمرزش من از تو خدا غریب نیست *** از بنده جرم و عفو ز مولا غریب نیست
وهّابى و جوادى و مُعطىّ و دوالمنن *** بنوازى ار به لطف گدا را غریب نیست
افتاده ام به خاک درت از ره نیاز *** راهى دهم به عالم بالا غریب نیست
سودى نمى رسد به تو از طاعت کسى *** گر بگذرى ز جرمِ بَرایا غریب نیست
از بنده دور نیست که جرم و خطا کند *** بخشیدن از خداى تعالى غریب نیست
اقرار مى کنم که گناهان خویشتن *** رحمى کن اى کریم و ببخشا غریب نیست
گر معصیت سزا نبود معصیت مبین *** بیچارگى ببین ز تو اینها غریب نیست
از من غریب نیست که سوزم در آتشت *** ور تو دهى به نزد خودت جا غریب نیست
از حدّ خود زیاده اگر مى کنم طلب *** در حضرت کریم تمنّا غریب نیست
فیض است و درگه تو از این در کجا رود *** الحاح بر در تو خدایا غریب نیست
درام محبت نبىّ و دگر خاندان او *** گر در جوارشان دهیم جا غریب نیست
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "میزان الحکمة" ج۳، ص۴۵۷.
۲. "بحار" ج۷۸، ص۳۰۷.
۳. "بحار" ج۷۳، ص۳۵۳.
۴. "میزان الحکمة"ج۳، ص۴۵۳.
۱۶. سنگین شمردن طاعت
عبادات و طاعات از باب عنایت حق به انسان، و به اقتضاى مصلحت دنیا و آخرت آدمى واجب شده است. عبادات و طاعات، واجبات و محرّمات، به صورتى نیست که انسان از عهده انجامش برنیاید. فرامین و دستورات حضرت حق مادون قدرت انسان جعل شده، به طورى که قرآن مجید بر این معنا صراحت دارد:
«لا یکلِّفُ اللهُ نَفْساً وُسْعَها»:(۱)
خداوند هیچ بنده اى را مکلّف نساخته مگر به اندازه وسع و توانایى او.
قرآن مجید عبادات و طاعات و خیرات و مبرّات، و عقاید و اعمال و اخلاق حسنه و پسندیده و خلاصه مجموعه مسائل الهى را که عبارت از دین است، بار و مشقّت و رنج و زحمت بر عهده انسان نمى داند:
«وَ ما جَعَلَ عَلَیکمْ فِى الدّینِ مِنْ حَرَج...»(۲)
و در مقام دین (و ارائه واجبات و محرّمات و عقاید و اخلاقیات) بر شما مشقّت و رنج ننهاده است.
دین ضامن خیر دنیا و آخرت، و مایه سعادت امروز و فردا، و حافظ حقوق فرد و خانواده و اجتماع است. دین و دستوراتش مى خواهد انسان را از مقام حیوانیت بیرون آورده و به کمال انسانیت برساند. سنگینى و مشقّت و رنج و زحمت در اجراى برنامه هاى الهى براى کسى است که در برابر حق تواضع و خضوع نداشته باشد و از سعادت و سلامت خود، محض عیش و نوش چند روزه دنیا روگردان باشد. آرى آنان که آخرت را به دنیا فروخته و حق را با باطل معامله کرده و ظلمت را بر نور ترجیح داده اند، طاعات و عبادات را سنگین و با زحمت و همراه رنج و مشقّت حسّ مى کنند، از این جهت از مسائل ملکوتیه و فیوضات ربّانیه روگردان و به سوى اسفل الدرکات جهنّم در حرکت، و وجودشان در دنیا مزاحم دیگران است.
قرآن مجید، این سند حق و حقیقت، درباره آنان که عبادات را ضامن خیر دنیا و آخرت مى دانند و در مذاق آنان از عسل شیرین تر است، مى فرماید:
«إنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ یهْدیهِمْ رَبُّهُمْ بِإیمانِهِمْ تَجْرى مِنْ تَحْتِهِمْ الأْنْهارُ فى جَنّاتِ النَّعیمِ. دَعْواهُمْ فیها سُبْحانَک اللّهُمَّ وَ تَحِیتُهُمْ فیها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أنِ الْحَمْدُللهِ رَبِّ الْعالَمینَ»:(۳)
آنان که ایمان به خدا آورده و عمل شایسته انجام دادند، خداوند به سبب این ایمان و عمل صالح آنها را به راه سعادت و طریق بهشت رهبرى مى کند، تا به باغهاى پر نعمت بهشت که نهرها از زیر درختانش جارى است متنعّم گردند. در آن بهشت زبان شوق به تسبیح و تقدیس حق گشایند که بارالها، تو از هر نقص و آلایش پاک و منزّهى، و پناى آنان در بهشت سلام و آخرین سخنشان حمد پروردگار عالمین است.
قرآن مجید روگردانان از عبادات و طاعات را دچار مرض استکبار مى داند که از پس این مرض به بى دین و جدایى از حقایق و واقعیات گراییده و به دنیا و آخرت خود لطمه و ضربه جبران ناپذیر مى زنند.
«وَاسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ وَ إنَّها لَکبیرةٌ إلاّ عَلَى الْخاشِعینَ»:(۴)
و از خداوند به سبب استقامت و نماز یارى جویید، که نماز جز براى مردم خاشع و خاضع و عاشق سعادت دنیا و آخرت، امرى سنگین و بسیار دشوار است.
در هر صورت سنگین دانستن عبادات و تلقین این معنى که آراسته شدن به حقایق الهیه بسى سخت و دشوار است، انسان را از خدا و کمالات و فضائل دور کرده و تبدیل به حیوانى شریر و موجودى فاسق و فاجر نموده و باعث بسته شدن هشت درِ بهشت و بازشدن هفت درِ جهنّم به روى انسان است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. بقره، ۲۸۶.
۲. حج، ۷۸.
۳. یونس، ۹ ۱۰.
۴. بقره، ۴۵.
مرد حق از دین و دنیا فارغ است *** چونکه این بتخانه دنیا شکست
مرد حق را جُبّه و دستار نیست *** یا بد و نیک جهانش کار نیست
مرد حق خود را به حق پیوسته است *** بر سر تخت سَما بنشسته است
رو که از اسرار مردان غافلى *** مانده اى اینجا به دام جاهلى
اندر اینجا مانده اى در قید تن *** چاک کن بر خویشتن این پیرهن
تو به ناز و نعمت و تن پرورى *** همچو حیوان در شماران خرى
از خرىّ خویش گم کردى تو راه *** لاجرم گیرند از فرقت کلاه
راه حق دارد امانى نه خطر *** اندر و بنشین مکن از خیر و شر
راه حق دارد حقیقت ها بسى *** مرد حق بین اندرو باشد کسى
۱۷ ۱۸. به خود بالیدن ثروتمندان و خوار شمردن ناداران
نازیدن به خود و مباهات نمودن به خویش به خاطر ثروت و مال، در مقابل کوچک شمردن تهیدستان و نیازمندان، حالت بسیار بدى است که گروهى از مردم در تاریخ حیات به آن دچار بوده و اکنون هم به آن دچارند.
این کوردلان غفلت زده و این فراموشکاران بدبخت، به چیزى مى نازند که در گذشته عمرشان از آن تهیدست بوده و در آینده از زمانشان نیز از آن تهیدست مى گردند. اینان به چیزى فخر مى نمایند که اگر به عدالت به دست نیاید و به اقتصاد و قسط و برابر با قوانین الهى خرج نشود، محصولى جز حسرت ابدى و غذاب دائمى و همیشگى نخواهد داشت:
«وَ الَّذینَ یکنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا ینْفِقُونها فى سَبیلِ اللهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذاب ألیم. یوْمَ یحْمى عَلَیها فى نارِ جَهَنَّمَ فَتُکوى بِها جَباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما کنَزْتُمْ لاِنْفُسِکمْ فَذُوقُوا ما کنْتُمْ تکنِزُونَ»:(۱)
و کسانى که طلا و نقره را گنجینه و ذخیره مى نماید و در راه خدا انفاق نمى کنند، اى رسول من آنها را بر این کار به عذاب دردناک بشارت بده. روزى که آن مال و ثروت و طلا و نقره در آتش گداخته شود و پیشانى و پشت و پهلوى آنان را به آن داغ کنند، فرشتگان عذاب به آنها گویند. این است نتیجه آن زر و سیمى که براى خود ذخیره کردید، اکنون بچشید عذاب سیم و زرى که اندوخته مى کردید.
اینان به چیزى مى نازند که قدرت بهره گیرى از همه آن را ندارند و جز خورد و خوراک و پوشاک و مرکب و مسکن و عیش و نوش محدود سودى نصیب آنان از ثروت اندوخته نمى گردد، علاوه بر این به خاطر غرور و نخوتشان نسبت به مال که نمى گذارد مقدار لازم آن را در راه خداوند خرج کنند، آخرتشان بر باد مى رود و حاصلى براى آنان بجاى نمى ماند.
«مَنْ کانَ یریدُ حَرْثَ الآْخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فى حَرْثِهِ وَ مَنْ کانَ یریدُ حَرْث الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وِ ما لَهُ فِى الآْخِرَةِ مِنْ نَصیب»:(۲)
هر کس حاصل مزرعه آخرت را بخواهد ما بر کاشته او بیفزاییم، و هر که حاصل دنیاى محض را طلب کند او را بى نصیب نگذاریم ولى در آخرت حاصلى نخواهد داشت.
اینان به چیزى مى بالند و بر عنصرى فخر مى نمایند و بر مادّه اى دل خوش مى کنند و به خاطر آن بر دیگران کبر مىورزند و عده اى را خوار مى شمارند، که با حادثه اى چون سیل، طوفان، جنگ، آتش سوزى و سرانجام با مرگ از دست مى رود.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. توبه، ۳۴ ۳۵.
۲. شورى، ۲۰.
اینان به چیزى مى نازند که اگر با آن صحیح برخورد نشود مورث بخل، حسد، حرص، طمع، کبر، غرور و نخوت است و این همه، حالات پلید و آلوده اى است که در هر کس ظهور نماید از دید محبت حضرت حق مى افتد و جناب او با وى دشمن مى شود.
اینان به چیزى دلخوشند که از نظر حضرت حق ارزش آن را ندارد که به آن دلخوش شوند و با از دست رفتنش به غم و غصه فرو روند. اینان هماهنگ و تابع کسى هستند که قرآن مجید وى را سمبل جمع ثروت و بخل و کبر و خودبینى و فخر فروشى مى شناسد و او را مستحق عذاب الیم حضرت جبّار مى داند.
قارون بهره عظیمى از ثروت داشت، خزینه ها و صندوقها و انبارهایش انباشته از مال و جنس بود، به طورى که:
«إنَّ مفاتِحَهُ لَتَنُوءُ بِالْعُصْبَةِ اُولِى الْقُوَّةِ»:(۱)
کارکنانش از حمل و نقل کلید انبارها و صندوقهایش به ستوه مى آمدند، و مردان پرقدرت از کشیدن بار سنگین ثروتش عاجز مى ماندند!
قارون در میان قوم خود روزگار را به عیاشى و خوشگذرانى سپرى مى کرد و لباسهاى فاخر مى پوشید و با تجمّل و آرایش از خانه بیرون مى آمد. قصرها براى خود ساخته و در آنجا خدمتگزاران مخصوص بکار گرفته بود و همیشه در تلاش زیاد کردن غلامان و حشم خویش وقت سپرى مى کرد و در پى این بود که از هر لذتى خود را برخوردار و سیر سازد و حرص و عطش خود را فرو نشاند، او مى خواست به آخر حدّ تنعمّ رسیده چشم و دلش سیر شود.
مال دنیا از آغاز، اساس زینت و بهجت دنیا بوده و وسیله زندگى و قوام آن است، ولى این مرد شیطان زده آن رابه وسیله طغیان و مایه تکبّر ساخته و با داشتن آن، غرور و نخوت مى فروخت. بیچاره گمان مى کرد او تافته جدابافته است و کسى نه حق دارد و نه مى تواند همدوش او باشد، تا چه رسد به اینکه او را مقهور خود سازد.
او چنین مى پنداشت که همه مردم مسخّر و زیردست اویند و لذا وقتى صحبت مى کرد باید همه سرها را به زیرافکنند و هر وقت اشاره مى کند باید به خدمتش حاضر باشند. غلامانش همین معانى را معمول مى داشتند، هر وقت صدا مى زد: پسر بیا؟ در شتافتن به سویش از یکدیگر سبقت مى جستند. او توقّع داشت این انسانهاى زیردستش بنده هاى خالص باشند و آن بیچارگان هم این معنا را بر خود واجب دانسته، واى بر آن خدمتگزارى که خیال نافرمانى وى را به دل بگذراند، و محرومیت نصیب آن غلامى که در اطاعتش دیر بجنبد.
قارون در تاریخ بشریت مردى استثنایى و نوظهور نبود، هستند مردمى که راه و رسمشان این است که چون در خود قدرتى دیدند پا از گلیم خود بیرون مى کنند و به مردم ظلم کرده، سلطنت و قدرت خود را بر دیگران تحمیل مى نمایند و علیرغم ایشان جبروت و سطوت خود را بخورد آنان مى دهند.
اى کاش این طبقه توانگر کمى کوتاه مى آمدند و معناى زندگى صحیح را مى فهمیدند و راه روشن آن را مى یافتند. آرى اگر مى یافتند مى فهمیدند که تنها داشتن مال گردن مردم را براى انسان خاضع نمى کند و مردم به طوع و رغبت در برابر انسان سر فرود نمى آورند، بلکه بنده احسانند، وقتى این مردم را مى توان مطیع ساخت که آنان را از خیر خود سرشار نمود و شکم گرسنه شان را سیر گردانید، تنها در این صورت دلها به سوى انسان معطوف گشته و انسان مى تواند خوبیها را جلب و شرور زیادى را از خویش دور سازد و علاقه مردم را متوجه خویش ساخته و آنان را به دور خود گرد آورد.
علاوه بر این مى تواند از این راه رضاى خدا را هم به دست آورده و خوبیهاى مردم را با ثواب و جزاى خدایى تلافیکند و در نتیجه به خیر دنیا و آخرت برسد.
ولى چه باید کرد که مال دنیا چشم دل را کور و غرور ناشى از رزق و برق آن بصیرت ها را از بین مى برد، لذا به هر اجتماعى سر بزنیم از برخى از مردم جز ریاکارى نمى بینیم و جز تعارفاتى حاکى از نفاق نمى شنویم و جز با محرومیت و ناله مظلومان برخورد نمى نماییم.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. قصص، ۷۶.
نمى بینم در این میدان یکى مرد *** زنانند این سبک عقلان بى درد
ندیدم مردِ حق هر چند بردم *** به گرد این جهان چشم جهانگرد
گرفته گَرد گِرداگرد عالم *** نمى بینم سوارى زیر آن گرد
سوارى هست پنهان از نظرها *** زنامحرم زنان پنهان بود مرد
بود مرد آن که حق را بنده باشد *** به داغ بندگى مرد است هر مرد
بود مرد آن که او زد بر هوا پاى *** رگ و ریشه هوس از سر بدر کرد
بود مرد آن که دل کنْد از دو عالم *** به یک جا داد و گشت از خویشتن فرد
بود مرد آن که با حق انس بگرفت *** به او پیوست و ترک ماسوا کرد
بود مرد آن که او رست از من و ما *** برآورد از نهاد خویشتن گرد
بود مرد آن که فانى گشت از خود *** ز تشریف بقاى حق بقا کرد
خداوندا ز فضل خود مدد کن *** که ره یابم به مردى تا شوم مرد
به مردى مى رسى اى فیض و مردى *** به شرط آنکه گردى از خودى فرد
مردم مى دیدند هر چه گرسنگان بیشتر مى شوند او بیشتر در پى جمع آوریثروت مى افتد، و هر چه برهنگان زیادتر مى گردند او با لباسهاى فاخر خود بیشتر تجمّل و آرایش مى کند، علاوه بر اینکه غرور و بزرگى هم مى فروشد و همچنان راه طغیان و ظلم خود را دنبال مى کند. لاجرم جمعى تصمیم گرفتند روح خیر را در او تحریک کرده از آن خواب گرانش بیدار سازند، لذا از درِ خیرخواهى نصیحتش کردند که مال نباید وسیله گمراهى انسان گشته و میان او و احسان به مردم و نادیده گرفتن لغزشهاى محتاجان و خوشدل نمودن و تلطف بر بیچارگان حائل گردد، بلکه بهترین وسیله است براى اینکه انسان بتواند به چنین کارهاى نیکى توفیق یافته نام نیک دنیا و ثواب آخرت را به دست آورد، مضافاً بر اینکه احسان به خلق بهتر از خود انسان مال را نگهدارى کرده، باقى مى گذارد.
سپس اضافه کردند که ما براى مال تو کیسه طمع ندوخته ایم، این تو و آن اموالت، هر چه مى خواهى از آن استفاده کن، ما پیشنهاد دیگرى به تو داریم که خیرش عاید خودت مى شود و آن این است که مگر مقصود تو غیر این است که از رزق طیب حلال دنیا کام برگیرى؟ البته بگیر، لکن فقرا را هم در نظر داشته باش و کامیابى از دنیا محتا جان را از یادت نبرد و به شکرانه اینکه خداوند به تو احسان کرده تو نیز به ایشان احسان کن تا نعمت برایت محفوظ مانده و ثروت برکت کند و از آن فقط خیز بینى و مایه درد سرت نشود.
لکن یک مرد طاغى کجا گوشش بدهکار نصیحت است و چگونه ممکن است اندرز را تا پرده دل او نفوز؟علاقه به مال شراشر دل قارون را پر کرده و جایى براى نصیحت باقى نگذاشته، به علاوه در او علوّ و استکبار ببار آورده، دیگر کجا از افراد خیر خواه حرف مى شنود؟ به نظر او این افراد کسى نیستند که به او دستور دهند و او اطاعتشان کند؟ اصولا به اینها چه ربطى دارد که در کار او مداخله کرده و به رفتارهاى خصوصى او دست اندازى نمایند!
او در ردّ گفتار آنان با کمال خشونت گفت: من احتیاجى به نصیحت و خیر خواهى شما ندارم، عقل من خیلى از عقل شما بیشتر و فکرم بسیار از فکر شما تیزتر است، شما گمان کرده اید هر کسى مى تواند چنین مالى به دست آورد؟ این عقل و فکر من بود که چنین موفقیتى نصیبم کرد، علاوه من نسبت به این مال سزاوارتر از دیگرانم، پس خواهش مى کنم این خیرخواهى را براى خود نگه دارید و با آن امور خود را اصلاح نمایید.
آنگاه براى اینکه دل مردم را بیشتر به درد آورد با تجمّل و جلال و شکوه هر چه تمامتر از خانه بیرون آمده و نمونه اى از بسیار و مشتى از خروار ثروت خود را به رخ مردم کشید. مردم فقیر که او را دیدند با چه لباسهاى فاخر و چه اسبهاى قیمتى بیرون آمده و خدم و حشم وى از عقبش روانند، چشمایشان خیره گشته و همه به تماشایش نزدیک آمده، دلهایشان چاک شد از اینکه او را در آن ناز و نعمت و خود را در این فقر و نکبت ببینند، به یکدیگر مى گفتند:
«یا لَیتَ لَنا مِثْلَ ما اُوتىَ قارُونُ إنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظیم»:(۱)
چه مى شد به ما هم آنچه را که به قارون دادند مى دادند؟ راستى چه بهره عظیمى دارد!
«وَ قالَ الَّذینَ اُوتُوا الْعِلْمَ وَیلَکمْ ثَوابُ اللهِ خَیرٌ لِمَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ لایلقّیها إلاَّ الصّابِرُونَ»:(۲)
ولى آنان که داراى دانش و بصیرت بودند مى گفتند: واى بر شما، این چه سخنى است که مى گویید! جزاى خدا و پاداش کسانى که ایمان آوردند و داراى کردار نیک صالحند، بسیار بهتر از همه اموال قارون است، و این مطلب را جز مردم خوش فهم و پایدار نمى فهمند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. قصص، ۷۹.
۲. قصص، ۸۰.
موسى((علیه السلام)) هر چه به قارون در این خصوص اصرار کرد سود نبخشید و فایده اى نداشت و قارون به گفتار موسى اعتنا نکرد و خود را بالاتر از آن دید که به فرمان حق سرفرود آورد.
موسى پس از مدتى زیاد که قارون را به راه خدا دعوت کرد، و وى را با مواعظ حسنه پند داد ولى از به راه آمدن وى مأیوس شد از خدا خواست تا عذابش را بر او نازل کند و مردم را از فتنه و اغواى وى نجات دهد.
خدا دعاى موسى را مستجاب کرد و زمین را فرمود تا او و خانه او را در خود فرو برد. آن روز از امول و خدم و حشم کسى که او را یارى کند نبود، تنها خدا بود که مى توانست به فریادش برسد ولکن او از خدا کمک نخواست.
«فَخسفْنا بِهِ وَ بِدارِهِ الأْرْضَ فَما کانَ لَهُ مِنْ فِئَة ینْصُرونَهُ مِنْ دُونِ اللهِ وَ ما کانَ مِنَ الْمُنْتَصِرینَ»:(۱)
زمین قارون و اموالش را بلعید و داستانش مایه عبرت قوم موسى و پیروان فقیرش گردید، و چون مردم سرانجام وى را دیدند از آن آرزوهایى که کرده بودند پشیمان گشته و حضرت حق را شکر کردند که مثل قارون نشدند.(۲)
البته این عذاب و خوارى فقط مخصوص قارون نبوده، بلکه بر اساس سنّت حتمیه الهیه دامنگیر هر ثروتمند فخر فروش و متکبر خودبین است.
۱۹. بدرفتارى به زیردستان
سفارشى که فرهنگ پاک اسلام نسبت به زیردستان اعم از فرزندان و کارگران مراکز کار و منازل دارد، در تاریخ مکاتب اعتقادى و سیاسى و اجتماعى سابقه ندارد. قرآن مجید به مطلق نیکوکارى و بخصوص نیکى به زیردستان اصرار و امر واجب دارد.
«وَ أحْسِنُوا إنَّ اللهَ یحِبُّ الْمُحْسِنینَ»:(۳)
و نیکى کنید که به حقیقت، خداوند نیکوکاران را دوست دارد.
«إنَّ اللهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الإْحْسانِ وَ إیتاءِ ذِى الْقُرْبى»:(۴)
خداوند امر به عدالت و نیکوکارى و رعایت نزدیکان دارد.
از امام صادق((علیه السلام)) روایت شده:
وَدینُهُمُ الْوَرَعُ وَالْعِفَّةُ إلى أن قال وَ حُسْنُ الصُّحْبَةِ وَ حُسْنُ الْجَوارِ:(۵)
فرهنگ و آین ائمّه((علیهم السلام)) ورع و عفّت...و نیکو معاشرت کردن با همه و نیکو همسایه دارى است.
از حضرت باقر((علیه السلام)) وارد شده:
أرْبَعٌ مَنْ کنَّ فیهِ بَنَى اللهُ لَهُ بِیتاً فِى الْجَنَّةِ: مَنْ آوَى الْیتیمَ، وَ رَحِمَ الضَّعیفَ، وَ أشْفَقَ عَلى والِدَیهِ، وَ رَفِقَ بِمَمْلُوکهِ:(۶)
چهار خصلت است که در هر کس باشد خداوند خانه اى در بهشت براى او بنا مى کند: پناه دادن به یتیم، ترحّم به ضعیف و ناتوان و آن که زیر دست است، مهربانى به پدر و مادر، و نرمى با آن که در اختیار انسان است.
امام صادق((علیه السلام)) مى فرماید:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. قصص، ۸۱.
۲. تاریخ انبیاء، ص۲۱۷.
۳. بقره، ۱۹۵.
۴. نحل، ۹۰.
۵. "بحار" ج۷۴، ص۱۵۸.
۶. "بحار" ج۷۴، ص۱۴۰.
مَنْ أرادَ أنْ یدْخِلَهُ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ فى رَحْمَتِهِ وَ یسْکنَهُ جُنَّتَهُ، فَلْیحْسِنْ خُلْقَهُ وَلْیعْطِى النَّصَفَةَ مِنْ نَفْسِهِ، وَلْیرْحَمِ الْیتیمَ، وَلْیعِنِ الضَّعیفَ، وَلْیتَواضَعْ للهِ الَّذى خَلَقَهُ:(۱)
کسى که علاقه دارد خداوند او در رحمتش جاى دهد و وارد بهشتش کند، باید که اخلاقش نیکو بماند، از جانب خود به همگان انصاف دهد، به یتیم رحمت آورد، به ضعیف و زیردست کمک کند و براى خداوندى که وى را آفریده تواضع نماید.
روایات و حکایات زیادى در باب اخلاق انبیاء و ائمه((علیهم السلام)) با زیردستانشان وارد شده که در ضمن تفسیر دعاهاى بعد به خواست خدا خواهد آمد.
۲۰. ترک سپاس و شکر نسبت به کسى که نیکویى و احسان نموده
ادب انسانى و اسلامى اقتضا مى کند که انسان در برابر خوبى و احسان دیگران به شکر و سپاس برخیزد. آنان که نیکیهاى دیگران را توجهى نمى کنند و خوبیهاى مردم را نسبت به خود به نظر نمى آورند و در برابر احسان دیگران به سپاس و شکر برنمى خیزند، انسانهایى دور از واقعیت و جداى از حقایق فضائل اخلاقیه اند.
اسلام از انسان مى خواهد خوبى دیگران را به عملى بهتر از عمل آنان یا مثل آن پاسخ گوید:
«وَ إذا حُییتُمْ بِتَحِیة فَحَیوا بِأحْسَنَ مَنْها أوْ رُدَّوها إنَّ اللهَ کانَ عَلى کلِّ شَىْء حَسیباً»:(۲)
هرگاه کسى شما را تحیت گوید باید به تحیتى مثل آن یا بهتر پاسخ دهید، که خدا به حساب هر نیک و بد کاملا خواهد رسید.
در روایات بسیار مهم آمده، سپاس در برابر نیکى دیگران در حقیقت سپاس خدا است:
عَنِ الرِّضا((علیه السلام)) قالَ: مَنْ لَمْ یشْکرَ الْمُنْعِمَ مِنَ الْمَخْلُوقینَ لَمْ یشکرَ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ:(۳)
امام هشتم حضرت رضا((علیه السلام)) مى فرماید: هر کس احسان و انعام و محبّت دیگران را سپاس نگوید، خداوند عز و جل را شکر نگفته است.
در روایت آمده: خداوند به بنده اى از بندگانش در روز قیامت مى فرماید: آیا فلانى را سپاس گفتى؟ عرضه مى دارد: الهى تو را شکر کردم. حطاب مى رسد: چون او را شکر نکردى مرا شکر ننمودى.(۴)
قرآن مجید تشکر از خوبى دیگران را در ضمن یک آیه امر مى فرماید و سفارش مى کند:
«وَ وَصَّینَا الإْنْسانَ بِوالِدَیهِ حَمَلَتْهُ اُمُّهُ وَهْناً عَلى وَهْن وَ فِصالُهُ فیب عامَینِ أنِ اشْکرْلى وَ لِوالِدَیک إلَىَّ الْمَصیرُ»:(۵)
و ما به هر انسانى سفارش کردیم که در حق پدر و مادر نیکى کن، خصوصاً مادر که چون بار حمل فرزند برداشته تا مدت دو سال که طفل را از شیر بازگیرد، هر روز رنج و ناتوانیش افزوده شده است. نخست شکر مرا بجاى آور و سپس پدر و مادر را در برابر آن همه زحمت و رنجى که براى تو متحمل شدند; بازگشت همه به سوى من خواهد بود.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "بحار"ج۶۹، ص۳۷۰ و کلمه "وَلْیعْطِى""وَلْیعْطِ" صحیح است.
۲. نساء، ۸۶.
۳. "بحار"ج۷۱، ص۴۴.
۴. "میزان الحکمة" ج۵، ص۱۵۳.
۵. لقمان، ۱۴.
جوانى سر از رأى مادر بتافت *** دل دردمندش به آذر بتافت
چو بیچاره شد پیشش آورد مهد *** که اى سست مهر فراموش عهد
نه گریان و درمانده بودىّ و خُرد *** که شبها ز دست تو خوابم نبرد
نه در مهد نیروى و حالت نبود *** مگس راندن از خود مجالت نبود
تو آنى که از یک مگس رنجه اى *** که امروز سالار و سرپنجه اى
به حالى شوى باز در قعر گور *** که نتوانى از خویشتن دفع مور
دگر دیده کى بر فروزد چراغ *** چو کرم لحد خورد پیر دماغ
چو پوشیده چشمى ببینى که راه *** نبیند همى وقت رفتن به چاه
تو گر شکر کردى که با دیده اى *** وگرنه تو هم چشم پوشیده اى
معلّم نیاموختت علم و راى *** سرشت این صفت در وجودت خداى
گرت حق ندادى دل حق نیوش *** حقت عین باطل نمودى به گوش
۲۱ ۲۲. یارى ستمگران و خوار کردن ستمدیدگان
عقل شرع و حکم مى کنند که هرگونه کمکى به ستمگران که آنان را در ظلم و ستمشان تشجیع کند و باعث ذلّت و خوارى ستمدیده گردد و ضعیف را زیر بار ظلم آنان به انواع سختیها دچار نماید، به سختى حرام و به شدّت ممنوع است.
آنان که از ستمگران متابعت مى کنند و در هر کارى از آنان فرمان مى برند و دستورات ظالمانه آنان را اجرا مى نمایند، اگر از این ظالمان ستم پیشه و خائنان به انسان و انسانیت دست بردارند، البته آتش ظلم و ستم خاموش و مظلومین از اسارت و مشقّت نجات پیدا مى کنند و به حقوق فردى و خانوادگى و اجتماعى و سیاسى و اقتصادى و فرهنگى خود مى رسند و جهان تبدیل به بوستان عشق و محبّت و صفا و صیمیمیت مى شود.
در زمینه حرمت یارى دادن به ستمگران و خوارشمردن ستمدیده ها، آیات و روایات بسیارى وارد شده که به نمونه اى از آنها اشاره مى شود:
«فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکرى مَعَ الْقَوْمِ الظّالِمینَ»:(۱)
بعد از آنکه به وسیله قرآن، با حقایق الهیه آشنا شدى، دیگر با ستمگران مجالست و معاشرت منما.
«وَ تِلْک عادٌ جَحَدُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ وَ عَصَوْا رُسُلَهُ وَاتَّبَعُوا أمْرَ کلِّ جَبّار عَنید. وَاُتْبِعُوا فى هذِهِ الدُّنیا لَعْنَةً وَ یوْمَ الْقِیامَةِ»:(۲)
و همینند قوم عاد که آیات خدا را انکار کرده و از دستورات انبیاء سرپیچى کردند و تابع دستور هر متکبّر جبّار شدند. اینان در دنیا و آخرت به لعنت و دورى از رحمت حق دچار شدند.
آرى متابعت از ستمگران که محصولش ظلم به مردم و ستمدیدگان و خوارنمودن آنان است، مورث عذاب دنیا و آخرت است.
«وَ لا تَرْکنُوا إلَى الَّذینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکمُ النّارُ وَ ما لَکمْ مِنْ دُونِ اللهِ مِنْ أوْلیاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ»:(۳)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. انعام، ۶۸.
۲. هود، ۵۹ ۶۰.
۳. هود، ۱۱۳.
و شما مردم مؤمن نباید با ستمگران همدست و دوست شوید و به آنان و کردار و عملشان میل پیدا نمایید، وگرنه آتش کیفرى که براى آنان است شما را نیز خواهد گرفت و در آن حال جز خدا هیچ دوستى نخواهید یافت و هرگز کسى شما را یارى نخواهند کرد.
به دانشمندى گفتند: فلان شخص، نویسنده و دفتردار فلان ستمگر شده و تنها کارى که مى کند نوشتن خرج و دخل است، و از این بابت مزد و اجرت دریافت مى نماید، و تأمین زندگى مى کند وگرنه خود و خانواده اش دچار مشکل مى شوند. در پاسخ گفت:
آیا گفتار حضرت موسى آن مرد صالح را در سوره قصص نخوانده اید؟
«قالَ رَبِّ بِما أنْعَمْتَ عَلَىَّ فَلَنْ أکونَ ظَهیراً لِلْمُجْرِمینَ»:(۱)
موسى عرضه داشت: به شکرانه این نعمت که بر من عنایت کردى، من هم هرگز یارى بدکاران نخواهم کرد و معاون ظلم و ستم نخواهم شد.
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) فرمود:
مَنْ دَلَّ جائِراً عَلى جَوْر کانَ قَرینَ هامانَ فى جَهَنَّمَ. وَ قالَ مَنْ تَوَلّى خُصُومَةَ ظالِم أوْ أعانَ عَلَیها ثُمَّ نَزَلَ بِهِ مَلَک الْمَوْتِ قالَ لَهُ: أبْشِرْ بِلَعْنَةِ اللهِ وَ نارِ جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمَصیرُ. وَ قالَ: ألا وَ مَنْ عَلَّقَ سَوْطاً بَینَ یدَىْ سُلْطان جائِر جَعَلَ اللهُ ذلِک السَّوْطَ یوْمَ الْقِیامَةِ ثُعْباناً مِن النّارِ طُولُهُ سَبْعُونَ ذِاعاً یسَلَّطُ عَلَیهِ فى نارِ جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمَصیرُ. وَ نَهى((صلى الله علیه وآله)) عَنْ إجابَةِ الْفاسِقینَ إلى طَعامِهِمْ:(۲)
کسى که ستمگرى را بر ستمى دلالت کند، در جهنّم همنشین هامان خواهد بود. و هر کس مدافع ستمگرى باشد یا وى را بر ظلم و ستمش یارى دهد، چون ملک الموت بر او نازل گردد گوید: تو را به لعنت خدا و آتش جهنّم که بدمکانى است بشارت باد. و هر کس تازیانه دار ظالمان و ستم پیشگان باشد، خداوند آن تازیانه را قیامت تبدیل به اژدهایى از آتش با هفتاد ذرع طول کند تا در جهنّم بر وى مسلّط باشد و جهنم بد بازگشتگاهى است و رسول خدا از اجابت دعوت فاسق حتى براى یک وعده غذا نهى فرمود.
عیسى((علیه السلام)) به بنى اسرائیل فرمود:
لا تُعینُوا الظّالِمَ عَلى ظُلْمِهِ فَیبْطُلَ فَضْلُکمْ:(۳)
به ستمکاران یارى ندهید که خوبیهاى شما نزد خداوند باطل مى شود.
امام صادق((علیه السلام)) از پدرانش، از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) روایت مى فرماید:
إذا کانَ یوْمُ الْقِیامَةِ نادى مُنادً: أینَ الظَّلَمَةُ وَ أعْوانُهُم؟ مَنْ لاقَ لَهُمْ دَواةً، أوْرَبَطَ لَهُمْ کیساً أوْمَدَّ لَهُمْ مُدَّةَ قَلَم فَاحْشُرُوهُمْ مَعَهُمْ:(۴)
چون روز قیامت شود منادى ندا کند، ستمکاران و کمک دهندگانشان کجایند؟ هر کس براى آنان لیقه دوات آماده کرده، یا جیبى دوخته، یا قلمى را براى آنان به دوات زده، آنان را با ستمکاران یکجا قرار دهید.
امام صادق((علیه السلام)) فرمود:
مَنْ أعانَ ظالِماً عَلى مَظْلُوم لَمْ یزَلِ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیهِ ساخِطاً حَتّى ینْزِع عَنْ مَعُونَتِهِ:(۵)
حضرت صادق((علیه السلام)) فرمود: کسى که ستمکارى را در ستم بر مظلومى یارى دهد، دائم در غضب خداست تا از ان عمل زشت دست بردارد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. قصص، ۱۷.
۲. "بحار"ج۷۵، ص۳۶۹.
۳. "بحار" ج۷۵، ص۳۷۰.
۴. "بحار"ج۷۵، ص۳۷۲ و ۳۷۳.
۵. "بحار"ج۷۵، ص۳۷۲ و ۳۷۳.
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) فرمود:
مَنْ مَشى مَعَ ظالِم لِیعینَهُ وَ هُوَ یعْلَمُ أنَّهُ ظالِمٌ فَقَدْ خَرَجَ مِنَ الإْسْلامِ:(۱)
کسى که با ظالمى براى کمک به او حرکت کند در حالى که بداند او مردى ستمگر و ظالم است، از اسلام خارج شده است.
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) فرمود:
شَرُّ النّاسِ الْمُثَلِّثُ. قیلَ: یا رَسُولَ اللهِ وَ ما الْمُثَلِّثُ؟ قالَ: الَّذى یسْعى بِأخِیه إلَى السُّلطانِ فَیهْلِک نَفْسَهُ، وَ یهْلِک أخاهُ، وَ یمْلِک السُّلْطانَ:(۲)
بدترین مردم مثلِّث است. عرضه داشتند: مثلِّث چیست؟ فرمود: کسى که علیه برادر مسلمانش نزد ستمگر سعایت و سخن سخن چینى مى کند و بدین سبب خودش و برادرش و ستمگر را به هلاکت مى اندازد (برادرش را به دست سلطان و خود و سلطان را با عذاب جهنّم).
اعانت مظلوم در برابر ظالم و یارى او جهت نجات از ستم ستمکار از اوجب واجبات در اسلام است، تا جایى که رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) فرمود:
مَنْ أصْبَحَ لایهْتَمُّ بِاُمُورِ الْمُسْلِمینَ فَلَیسَ بِمُسْلِم:(۳)
کسى که صبح کند و اهتمام به امور مسلمانان نورزد، مسلمان نیست.
ابواب زیادى در روایات در مسأله به فریاد رسیدن مظلوم، و رعایت حق ستمدیده، و احترام و تعظیم به مردم مؤمن، و قضاى حاجت ایشان و طرز معاشرت با آنان وارد شده، که مى توانید در این زمینه به کتاب شریف "کافى" جلد دوم و "بحارالانوار" جلدهاى مربوط به باب زندگى از جمله جلد ۷۱ و ۷۴ و ۷۵ مراجعه نمایید.
۲۳. طلب آنچه حقّ انسان نیست
انسان گاهى در امورى، همانند مقام، مال، عنوان، در صورتى که حق او نیست براى به دست آوردنش اهتمام مىورزد و در این زمینه مجبور به پایمال کردن حقوق دیگران مى شود، و این کارى است که آیات و روایات از آن نهى کرده اند و آن را عملى حرام و گاهى خیانت به خدا و رسول او و مردم مؤمن دانسته اند.
حضرت سجّاد((علیه السلام)) در این قسمت از دعا از حضرت حق مى خواهد وى را از طلب آنچه حق او نیست حفظ فرماید. اگر انسان از ابتداى زندگى جلوى طمع ورزى خود را بگیرد، به این بلیه سخت و مصیبت مهلک دچار نمى شود.
امام صادق((علیه السلام)) درباره کسى که مثلا ریاست بر مردم حق او نیست ولى در طلب آن کوشش مى کند مى فرماید:
مَلْعُونٌ مَنْ تَرَأّ، مَلْعُونٌ مَنْ هَمَّ بِها، مَلْعُونٌ کلُّ مَنْ حَدَّثَ بِها نَفْسَهُ:(۴)
از رحمت خدا دور است کسى که بناحق ادعاى ریاست کند، ملعون است آن که اهتمام به آن ورزد، و از رحمت الهى دور است هر کس با خود از ریاست سخن بگوید.
مَنْ طَلَبَ الرّیاسَةَ لِنَفْسِهِ هَلَک، فَإنَّ الرّیاسَةَ لاتَصْلَحُ إلاّهْلِها:(۵)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "بحار"ج۷۵، ص۳۷۷.
۲. "بحار"ج۷۵، ص۳۷۷.
۳. "کافى"ج۲، ص۱۳۱.
۴. "بحار"ج۷۳، ص۱۵۱ و ۱۵۴.
۵. "بحار"ج۷۳، ص۱۵۱ و ۱۵۴.
هر کس براى خود طلب ریاست کند. هلاک گردد، به حقیقت که ریاست جز براى اهلش صلاح نیست.
سایر امورى که نیز حق انسان نیست، اگر آدمى در طلبش برآید و به این خاطر حق دیگران پایمال گردد، از رحمت حق محروم مى شود.
۲۴. از روى نادانى سخن گفتن
آنچه را انسان به آن علم ندارد، وقتى درباره آن وارد سخن مى گردد، یا منتهى به تهمت، یا گمراهى دیگران، یا آشوب در یک خانواده، یا یک اجتماع، یا از بین رفتن مال، یا آبروى یک انسان بى گناه، یا ردّ یک حق و یا استقرار امر باطل مى گردد، که گناه هر کدام از اینها در پیشگاه حضرت حق گاهى از کوهها سنگین تر است.
امام صادق((علیه السلام)) از شخص حکیمى روایت مى کند:
اَلْبُهْتانُ عَلَى الْبَرى أثْقَلُ مِنَ الْجِبالِ الرّاسِیاتِ:(۱)
تهمت زدن به پاکدامن از کوههاى استوار سنگین تر است.
گناه گمراه کردن دیگران بنابر تفسیر حضرت صادق((علیه السلام)) از آیه:
«مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیرِ نَفس أوْ فَساد فِى الأْرْضِ فَکأنَّما قَتَلَ النّاسَ جَمیعاً»،(۲)
از کشتن تمام انسانها سنگین تر است.
و نیز آشوب ایجاد کردن در بین مردم و خانواده ها و باعث شدن ریختن آبروى مردم یا از بین رفتن مال بى گناه، گناهانى بس عظیم و اعمالى بس قبیح است. در این زمینه ها تمام مردم را یک آیه در قرآن مجید بس است که مى فرماید:
«وَ لا تَقْفُ مالَیسَ لَک بِهِ عِلْمٌ إنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کلُّ اُولئِک کانَ عَنْهُ مَسْئُولا»:(۳)
دنبال آنچه به آن علم ندارى مرو (تا نشنوى مگو شنیدم، تا نبینى مگو دیدم، تا ندانى مگو دانستم) که گوش و چشم و دل، همه پرسیده مى شوند.
امام ششم فرمود: تو را از دو خصلت بازمى دارم که در آن دو خصلت مردم تباه شدند: یکى آن که خدا را از روى نادرستى بپرستى، و دیگر آنکه از روى نادانى براى مردم حکمى و فتوائى صادر کنى.(۴)
زرارة بن اعین مى گوید: از حضرت باقر((علیه السلام)) پرسیدم: حق خدا بر بندگان چیست؟ فرمود: اینکه بگویند آنچه مى دانند، و باز ایستند از آنچه نمى دانند:
ما حَقُّ اللهِ عَلَى الْعِبادِ؟ قالَ: أنْ یقُولُوا ما یعْلَمُونَ، وَ یقِفُوا عِنْدَ مالا یعْلَمُونَ.(۵)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. "بحار"ج۷۵، ص۱۹۴.
۲. مائده، ۳۲.
۳. اسراء، ۳۶.
۴. "ریاض السالکین"ص۱۲۸.
۵. "ریاض السالکین" ص۱۲۸.
شرح صحیفه (قهپایی)
و کان من دعائه علیه السلام فى الاستعاذه من المکاره و سیىء الاخلاق و مذام الافعال:
یعنى: آن دعایى است که حضرت سیدالساجدین پناه مى جسته اند به پروردگار خود از امور مکروهه و اخلاق سیئه و افعال ذمیمه.
«الهم انى اعوذ بک من هیجان الحرص».
هاج الشىء- و بابه باع- هیاجا- بالکسر- و هیجانا- بفتحتین-: ثار.
و الحرص: الجشع على الشىء، اى: شده المیل الیه.
یعنى: بار خدایا، به درستى که من پناه مى برم به تو از برانگیخته شدن حرص- که عبارت از شدت میل است به زخارف دنیه ى دنیویه.
«و سوره الغضب».
اى: شده الغضب. و هو ثوران النفس لاراده الانتقام.
(یعنى:) و از حدت خشم- که آن ثوران نفس است بر سرعت انتقام.
«و غلبه الحسد».
الحسد ان یرى الرجل لاخیه نعمه فیتمنى ان تزول عنه و تکون له دونه. و الغبطه ان یتمنى ان یکون له مثلها و لا یتمنى زوالها عنه. قاله ابن الاثیر فى نهایته.
(یعنى:) و پناه مى برم به تو از غالب شدن حسد که آن عبارت از اراده ى زوال نعمت غیر است و آنکه این نعمت حاسد را باشد نه غیر او را. و این ام صفات ذمیمه است. اعاذنا الله منه.
«و ضعف الصبر».
و صبر در لغت حبس نفس است از جزع به وقت وقوع مکروهى. و در عرف، شکیبایى نمودن است بر مکاره و بلیات که از حق سبحانه و تعالى به بنده رسد. و این صفتى است به غایت پسندیده.
یعنى: و پناه مى جویم به تو از ضعف صبر.
«و قله القناعه».
و از کمى قناعت- که آن راضى شدن است به اندک و زیاده نخواستن و تساهل نمودن در امر معاش. و در کلمات حضرت سیدالوصیین وارد است که:
«القناعه مال لا ینفد».
هر که قانع شد به خشک و تر شه بحر و بر است.
«و شکاسه الخلق».
رجل شکس- بوزن فلس- اى: صعب الخلق. و قوله تعالى: (شرکاء متشاکسون)، اى: مختلفون عسر و الاخلاق.
یعنى: و پناه مى برم به تو از بدخویى.
و خلق عبارت است از هیئتى راسخه در نفس که مبدا صدور افعال باشد اعم از افعال حمیده یا ذمیمه.
«و الحاح الشهوه». الالحاح مثل للدوام و المقام. و الح مثل الب. و الحت الناقه، اذا قامت فلم تبرح. و الح السحاب: دام مطره.
(یعنى:) و از دائم و قائم بودن آرزوهاى نفسانى.
«و ملکه الحمیه».
قال ابن فارس: هذا الترکیب یدل على قوه فى الشىء و منه قولهم: ملکت العجین، اذا شددت عجنه و بالغت فیه.
و حمیت عن کذا حمیه- بالتشدید-، اذا انفت منه و داخلک عار.
(یعنى:) و پناه مى برم به تو از شدت حمیت- یعنى ننگ و عار داشتن از چیزها. چه، شدت آن موجب عجب و تکبر است و بسا باشد که به مرتبه اى رسد که خواهد هیچ کس را بر وى سرافرازى نباشد. و این صفتى است مذموم.
«و متابعه الهوى».
و از پیروى کردن هوا و هوس و آرزوهاى ناپسندیده که بیرون از حدود شریعت باشد.
«و سنه الغفله».
و السنه- بکسر السین- هى ابتداء النعاس فى الراس، لکن هنا کنایه عن السکر اللازم للغفله.
(یعنى:) و از بیهوشى غفلت.
«و تعاطى الکلفه».
فلان یتعاطى کذا، اى: یخوض فیه.
(یعنى:) و از خوض نمودن در امور شاقه ى دنیویه و مرتکب شدن آن.
«و ایثار الباطل على الحق».
یقال: آثر یوثر ایثارا، اى: اختار.
(یعنى:) و از اختیار نمودن باطل بر حق.
«و الاصرار على الماثم».
الماثم- بمد الالف على وزن مکارم-: جمع ماثم. و الماثم: الامر الذى یاثم به الانسان، او هو الاثم نفسه، وضعا للمصدر موضع الاسم. قاله ابن الاثیر فى نهایته.
(یعنى:) و از مصر بودن بر امورى که سبب گناهان باشد- یا: بر گناهان.
«و استصغار المعصیه».
استصغره: عده صغیرا.
(یعنى:) و از کوچک شمردن گناه.
«و استکبار الطاعه».
استکبره، اى: عده کبیرا.
(یعنى:) و از بزرگ داشتن طاعت و عبادت.
«و مباهاه المکثرین».
المباهاه: المفاخره. من اضافه المصدر الى المفعول. یقال: اکثر الرجل، اى: کثر ماله.
یعنى: و پناه مى برم به تو از فخر کردن و مفاخرت نمودن مالداران را.
«و الازراء بالمقلین».
«ازراء» بتقدیم الزاء على الراء المهمله. ازرى به، اذا احتقر. و فى بعض النسخ بتقدیم الراء على الزاء المعجمه. یقال: زرى علیه، اى: عابه.
و اقل الرجل، اى: افتقر.
(یعنى:) و از خوار و زبون داشتن- یا: عیب کردن- درویشان و بى مالان را.
«و سوء الولایه لمن تحت ایدینا».
الولایه- بکسر الواو- بمعنى النصره.
یعنى: و پناه مى برم به تو از عدم نصرت- یا: بدى نمودن- مر زیردستان را.
«و ترک الشکر لمن اصطنع العارفه عندنا».
الاصطناع: افتعال من الصنع. و العارفه: العطاء، و التاء للنقل من الوصفیه الى الاسمیه. او بمعنى المعروفه.
(یعنى:) و از ترک شکر کردن آن کسى را که نیکویى کرده باشد و نزد ما نیکویى داشته باشد.
«او ان نعضد ظالما».
عضده- من باب نصر- اعانه.
(یعنى:) یا اینکه یارى کنیم ظالمى را.
«او نخذل ملهوفا».
خذله یخذله- بالضم- خذلانا- بکسر الخاء-، اذا ترک عونه و نصرته.
و «الملهوف: المظلوم: قاله فى الصحاح. و قیل: الملهوف اعم من المظلوم. و لذا اختیر، و الا فسوق النظم یقتضى المظلوم. انتهى کلامه.
(یعنى:) یا ترک مدد کنیم ستم رسیده اى را.
«او نروم ما لیس لنا بحق».
رام الشىء یروم: طلبه. و بابه قال.
(یعنى:) یا طلب کنیم آنچه ما را حقى نباشد در آن.
«او نقول فى العلم بغیر علم».
یا گوییم در جایى که علم باید، سخنانى که نه از روى دانش باشد.
شرح صحیفه (مدرسی)
و کان من دعائه علیه السلام فى الاستعاذه و سیى الاخلاق و مذام الافعال
اللغه:
عاذ یعوذ: کقال یقول عوذ در لغت به معنى پناه بردن و ملتجى شدن حفظ نمودن، استعاذه طلب پناه، و التجاء حفظ نمودن،
سیئى: فیعل من السوء به معنى قبح.
خلق: طبیعت و سجیه.
مذمت: خلاف محمده از اینکه مطلوب در انسان متخلق به اخلاق خدا شدن است تا اینکه قابل شود افاضه ى فیض حق به او شود و آن هم نمى شود مگر اینکه صفت رذیله را از خود سلب نماید و صفت حمیده را کسب کند و لذا امام علیه السلام دعائى دارد در مقام سلب اول و تحصیل ثانى و ثانى را در دعاى مکارم الاخلاق ذکر مى فرمایند.
اللغه:
هیجان: مصدر هاج به جوش آمدن و برانگیختن غبار و لذا تعبیر به اشاره شده است.
حرص: افراط در قوه ى شهویه است و لذا تعبیر شده است بر اینکه زیاده بر اندازه طلب نمودن، بعضى گفته اند بر اینکه حرص توکل ننمودن و راضى به رضاء خدا نشدن است و امر را ایکال بر خود نمودن.
سوره: به فتح سین به معنى تیزى و تندى.
غضب: مقابل حلم یعنى از امر مکروه و نا ملایم نفس زود از جاى در رفتن
حسد: آرزوى زوال نعمت از دیگرى نمودن.
صبر: تحمل مشاق و مکروه و شداید نمودن.
قناعت: راضى شدن به امر یسیر و دون در امر معاش خود،
و بالجمله این الفاظ مستعمله در روایت تمام ایشان معانى ایشان معلوم است، عند العرف و اللغه و الشرع و حاجت به بیان ندارد چنانکه ثبوت این صفات در انسان کمال نقص او است و قبح ایشان از مستقلات عقلیه است و رد و ذمشان در شرع از بابت تاکید و امضاء حکم عقل است و آنچه مطلوب در انسان است دفع این اوصاف از خود نماید و دفع اینها ممکن است و الا قبیح باشد که عباد مکلف شوند به تهذیب اخلاق کما قال صلى الله علیه و آله: «تخلقوا باخلاق الله». مخالفت امام غزالى و قائل شدن بر عدم امکان تغییر خلق ناشى شده است از حماقت او، و وجدان شهادت بر خلاف قول او دهد.
بدان از اینکه واهب العطایا قوت مدرکه که عبارت از نطق است در اصطلاح اعطاء به انسان نمود مى تواند انسان در افعال صادره از خود، و دیگرى تمیز بد و خوب افعال خود دهد در این جهت او را حاجت نباشد به شرع ظاهرى بلکه شرع باطنى کفایت کند و لذا گوئیم اوصاف ذمیمه که امام در این دعاء فرموده عقل مستقل بر آن است ورود روایات از باب تاکید است لکن کلام در این است که در این کلام اوصاف ذمیمه را امام تقیید فرموده است مثل اینکه فرمود: هیجان حرص، حرص را مقید نمود حسد را مقید به غلبه نمود نه مطلق حسد غضب را تقیید نمود به سوره نه مطلق غضب و هکذا و حال آنکه این اوصاف مطلقا معروف است که مذموم است و جواب آن است که تمیز انسان از ملک آنست که خمیره ى انسانى در ذات او خوابیده است از قوى و الا ملک بود نه انسان پس انسان خالى از آن نیست و در او کمال هم نیست تا خود را بتواند بالاتر از ملک کند زیرا تصویر فوقیه وقتى مى شود که در او این قوى باشد، ضبط خود نماید، و الا چه کمال.
پس گوئیم: مذموم از اوصاف با قیود ایشان است نه مطلقا با قیود ایشان را دور کند از رحمت حق و قریب کند به سخط او تا قیود نباشد چه مذمتى.
من ملک بودم و فردوس برین جایم بود
آدم آورد در این دشت خراب آبادم
حضرت صادق علیه السلام مى فرماید: سه چیز است که هیچکس از او خالى نیست از پیغمبر و دون او یکى از آن حسد است مگر اینکه مومن حسد خود را به لسان ظاهر نکند، و این اوصاف ذمیمه که گفتیم با قیود مذموم است اسباب آن قیود از امور خارجیه که در کتب اخلاق نوشته شده است با معالجات او در تندى وحدت غضب مومن، روایت کند صدوق از ابن اذینه از حضرت امام به حق ناطق جعفر بن محمد الصادق (ع) نقل نمود که: ما نشسته بودیم خدمت حضرت صادق علیه السلام اسم شخصى از اصحاب ما ذکر شد گفتیم: تند است فرمود: علامت مومن آن است که در او حدت باشد، ما عرض نمودیم: عامه ى اصحاب ما در آنها حدت است حضرت فرمودند: وقتى که خلاق عالم خلق ارواح نمود در عالم ذر، امر فرمود: اصحاب یمین را که شما آنها هستید که داخل آتش شوید پس ایشان داخل آتش شدند، پس رسید ایشان را و هیچ این تیزى و تندى از آن و هیچ است و امر فرمود: اصحاب شمال را که ایشان مخالفین هستند اینکه داخل آتش شوید ایشان داخل نشدند، پس از جهت این است که در ایشان سمت است و وقار.
اللغه:
شکاسه: بدى و صعب.
خلق: بضم خاء طبیعت.
الحاح: ملازمه کردن و اصرار کردن و لجاجت داشتن.
شهوت: حرکت نفس از براى طلب ملائمات خود به عبارت اخرى میل نفس به اشیائى که موجب تقویت روح گردد و ملائم با او باشد.
ملکه: عبارت است از قوه اى که به تواند اشیاء را از عدم به وجود آورد.
حمیت: فخر و تکبر نمودن و دماغ فروختن بر دیگرى به عبارت که در السنه ى فرس الان استعمال کنند عبارت است از حمایت کردن و اعانت کردن دیگرى بر ضرر ثالث از روى غضب و تکبر و فخر و عجب، بدى این صفت چنانچه میان جهالست حاجت به برهان ندارد و در ذم او روایات کثیره وارد است و الان که متداول ما بین جمعى از ناس هست از عالم و جاهل که اهل بلدى ذم بلد دیگر و اهل آن مى کند و مدح بلد خود مى کند با اهل آن از بابت غلبه بر دیگرى و این عصبیت است و این از محرمات است تصریح بر آن فقها در باب شهادات نمودند رجوع شود به شرح ارشاد اردبیلى (ره).
تنبیه:
در قول ملکه الحمیه معانى ذکر شده است یکى از معانى او این است که خدایا پناه مى برم به تو از ملکه ى حمیت که این قوه در بنده پیدا شود و بعضى گفته اند: ملکه به معنى مالک است یعنى پناه مى برم از مالک شدن حمیت که بر بنده مسلط شود و مرا مقهور خود کند.
اللغه:
هوى: عبارت است از خواهش نفسانى که از روى قوت نفس اماره حاصل شود به سوى امورى که او مخالف شرع است و از این قید معلوم شد فرق ما بین او و شهوت زیرا که ذکر شده است که شهوت عبارت است از میل نفس، به ملائمات خود و او اعم است از اینکه خارج از حد شرع باشد یا نه به خلاف هوا از این جهت است که خلاق عالم در ذم متابعین هوى تعبیر از ایشان به مشرک نموده است و مى فرماید: ایشان خدایان متعدده قائل شدند و ایضاء مى فرماید: که متابعت هواى خود نکنید که شما را گمراه کند از راه خدا و غیر اینها.
مخالفت نمودن راه راست و طریق مستقیم را و این هدایت که امام (ع) استعاذه جوید از مخالفت او هدایت در اصول دین است زیرا که طرق وصول او و مقدمات او واضح و هویدا است تحصیل آن سهل و بعد از اینکه هدایت حاصل شود مخالفت او را عقل قطعى حاکم بر قبحست.
اللغه: سنه مقدمات نوم، در فارسى تعبیر به چرت و در عربى خفقه گاهى سنه گویند نفس نوم اراده کند مجازا و در اینجا هر دو مناسب، غفلت بى التفاتى قریب نسیان گاهى از بابت عدم اعتناء بر معالم دین و اهتمام در آن فراموشى نماید او را این نحو غفلت و فراموشى موجب خذلان و عذاب اخروى است.
اللغه: تعاطى به معنى گرفتن و جاى آوردن،
کلفت: مشقت.
شرح:
یعنى پناه مى برم به خدا از اخذ نمودن مشقت و جاى آوردن کلفت.
توضیح و بیان:
بدانکه انسان خود را در مشقت که داخل نماید دو نحو است گاهى مشقت خود را داخل نماید در افعالى که متعلق به دین او است به این معنى عباداتى که مولى او را امر نمود بر جاى آوردن او از قبیل صوم و صلوه و زکوه و حج، و گاهى خود را داخل مشقت نماید به واسطه ى امورى که متعلق به معاش است مثلا خود فقیر و کسى بر او وارد شود قناعت ننماید به چیزى که نزد او است خود را به تعب اندازد این جانب و آن جانب سئوال از زید و عمر نماید شاید در امور مهمان خود سعه داده باشد یا اینکه لباس و خانه و امورات زن و بچه او وقتى به نحوى بود الان امر دنیاى او ضیق از آن حالت افتاده است خود را متحمل هزار مشقت کند که شاید مثل اولى نماید یا اینکه خود را داخل در مجلسى نماید که به مشقت مربع به ایست بنشیند یا غذاى آن مجلس بخورد بر او تعب است یا نشستن با یکى از آن اهل مجلس بر او خوش نیست یا با کسى مرافقت نمودن که آن مرافقت باعث شود که طعام او را تناول نمودن و آن تناول بر او کلفت است و هکذا اما قسم اول ممدوح و حسن است به واسطه ترتب ثواب و عوض بر آن در آخرت و این قسم به واسطه ى ترتب فواید بر آن کلفت نیست.
و اما قسم دوم علاوه بر اینکه در کلام مجید خود خبر داده که ان الله لا یحب المتکلفین عقل قطعى حاکم است بر قبح ارتکاب مثل این فعلى که هیچ فائده بر آن مترتب نشود با اینکه اذیت نفس است و نفس را از راحت او انداختن است.
یعنى اختیار نمودن باطل بر حق، از اینکه نفس انسانى به مقتضى شهوت فطریه ى خود مایل به باطل و کاره بر حق است پس گاهى وسوسه ى او نماید اختیار کند باطل را بر حق چنانچه مشاهده در بسیارى از مردمان این زمان شود.
اللغه:
اصرار: ایستادگى به امرى نمودن،
ماثم: مصدر میمى گناه نمودن.
شرح:
یعنى ایستادگى به گناه نمودن و کوچک شمردن معصیت و زیاد دانستن طاعت.
ایقاظ:
بدان اى عزیز اگر العیاذ به الله این صفت رذیله در انسان پیدا شود این انسان متصف به این صفت یا کافر است یا قریب به آن زیرا که بعد از معرفت معبود که آن معبود متصف است به صفت جلال و جمال این صفت رذیله هم در آن باشد منافات با آن معرفت دارد پس یا انکار دارد متصف بودن معبود را به آن صفت یا تحصیل معرفت ننموده است.
مباهات: مفاخره نمودن، مکثر و مقل ضدان مکثر زیاد دارنده و مقل کم دارنده و لذا اول را تعبیر آورند از غنى و ثانى را تعبیر آورند از فقیر.
ازراء: نقص زدن و عیب زدن.
الاعراب:
اضافه ى دو مصدر از قبیل اضافه مصدر هست به مفعول.
شرح:
یعنى پناه مى برم من از مفاخره نمودن من اغنیاء را و صاحبان مال را و عیب زدن من فقرا را.
یعنى بدى آقائى مر کسانى را که زیر دست ما هستند. از حضرت پیغمبر صلى الله علیه و آله و سلم مروى است که جبرئیل هر وقت بر من نازل مى شد وصیت مى نمود مرا در حق ممالیک تا اینکه من گمان چنان نمودم که ایشان خود وقتى دارند که آزاد شوند، حضرت رضا (ع) در هر وقت غذا میل نمودن خدم را حاضر مى نمود غذا میل مى فرمود، حضرت صدیقه (ع) امورات خانه را تقسیم نمودند با فضه (ره) خادمه لکن در زمان خود ملاحظه مى نمائیم بعضى از موالى بالنسبه به خدم خود معامله اى مى نمایند که خلاق عالم آن معامله به عبید خود نمى نماید بعینه خود را خالق ایشان مى دانند.
اللغه:
اصطناع: کارى را به جاى آوردن.
عارفه: کار نیکو یعنى ترک الشکر از براى کسى که جاى آورد خوبى نزد ما، در بعضى از روایات وارد است که هر که شکر مردم نکند شکر خدا نکند و عقل فطرى بر آن است که مقابل احسان احسان است نه کفران.
عضد: کمک و یارى نمودن،
خذلان: خوارى نمودن
ملهوف: مظلوم،
روم: قصد نمودن
شرح:
یعنى یارى نمایم من ظالم را و یا اینکه خوار و ذلیل نمایم مظلوم را یا اینکه قصد نمایم چیزى را که نیست از براى ما حق یا اینکه بگوئیم ما در علم از روى نادانى.
تنبیه:
این چهار فقره سه فقره او حرمتشان از مستقلات است عضد خود ظالم است و قبح ظلم واضح خلاق عالم از هر حقى مى گذرد مگر ظلم و در قرآن مجید در مواضع عدیده و عید بر آن کند، اما خذلان ملهوف کفایت کند، در مذمت او که خذلان کننده مسلمان نیست چنانچه در بعضى از روایات وارد است، اما گفتن در مسائل علم از روى ندانستن از او تعبیر به فاسق و کافر و ظالم شده است و در بعضى از روایات وارد است که او از اهل جهنم است و اما قصد به باطل دلیل بر حرمت آن نداریم اگر چه مرحوم ملاصالح مازندرانى در باب واجب موسع نسبت به مشهور مى دهد حرمت را و از سید داماد (ره) نقل اجماع شد بلى اگر قصد معصیت نماید و مشغول به مقدمات شود دور نیست که حرام باشد، دور نیست در مقام نروم به معنى نطلب باشد نه به معنى نقصد.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
دعا در پناه جستن به خدا
در این دعا امام علیه السلام از یک سلسله رذائل و ناپسندیها و افعال به خدا پناه مى برد و در حقیقت آنچه اصول و مایه ى بى ارزشى و بد عاقبتى انسان است همه را یادآور شده و توجه داده است تا ما خود را به آنها آلوده نکنیم.
در فراز اول مى گوید: (بار خداوندا من از هیجان و طغیان حرص، چیرگى خشم و غضب، غلبه ى حسادت، کمى استقامت و قلت قناعت به تو پناه مى برم) (اللهم انى اعوذ بک من هیجان الحرص، و سوره الغضب، و غلبه الحسد، و ضعف الصبر، و قله القناعه).
همچنین از (سوء خلق، افراط در شهوت، تعصب ناروا، پیروى از هوا و هوس، مخالفت با هدایت، خواب غفلت و تکلف در امور و مقدم داشتن باطل بر حق به تو پناه مى برم) (و شکاسه الخلق، و الحاح الشهوه، و ملکه الحمیه، و متابعه الهوى، و مخالفه الهدى، و سنه الغفله، و تعاطى الکلفه، و ایثار الباطل على الحق).
و نیز به تو پناه مى برم از: اصرار بر گناه، کوچک شمردن معصیت، زیاد به حساب آوردن طاعت، تفاخر به توانگرى و توانگران، تحقیر کم درآمدان، سوء سرپرستى نسبت به زیردستان و ترک سپاس گذارى نسبت به کسى که به ما نیکى کرده است) (و الاصرار على الماثم، و استصغار المعصیه، و اسکتبار الطاعه، و مباهات المکثرین، و الازراء بالمقلین، و سوء الولایه لمن تحت ایدینا، و ترک الشکر لمن اصطنع العارفه عندنا).
در فراز دوم نیز همان خواسته را دنبال مى کند با این تفاوت که سخن از متکلم وحده به متکلم مع الغیر تغییر داده شده. عرض مى کند: خداوندا (به تو پناه مى بریم) از اینکه کمک کار ظالمى یا موجب خذلان ستم رسیده اى باشیم یا چیزى را بخواهیم که حق ما نیست یا در مسائل علمى بدون علم و آگاهى نظر دهیم) (او ان نعضد ظالما، او نخذل ملهوفا، او نروم ما لیس لنا بحق او نقول فى العلم بغیر علم).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۲، ص:۳۷۵-۳۲۸
و کان من دعائه علیه السّلام فی الاستعاذة من المکاره و سیء الأخلاق و مذامّ الأفعال
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله المستعاذ به من مکاره الخصال و سیى الاخلاق و مذام الافعال، و الصلاه و السلام على نبیه المنزه عن کل مذمه فى المقال و الفعال، و على اهل بیته المقتدین به و المقتدى بهم فى جمیع الاحوال. و بعد فهذه الروضه الثامنه من ریاض السالکین تتضمن شرح الدعاء الثامن من ادعیه صحیفه سید العابدین. املاء العبد الفقیر الى ربه الغنى على صدرالدین بن احمد نظام الدین الحسینى الحسنى، وفقه الله للعمل فى یومه لغده قبل خروج الامر من یده.
استعذت بالله استعاذه، و عذت به عوذا و معاذا و عیاذا: اعتصمت او تحصنت او التجات، و اصل الاستعاذه استعواذ على استفعال، نقلت حرکه العین الى الفاء الساکنه قبلها، و قلبت العین الفا، و حذفت لالتقاء الساکنین، و عوضت تاء التانیث عنها، و قس على ذلک کل مصدر لاستفعل معتل العین و جاء تنبیها على الاصل، استحوذ الشیطان استحواذا بالتصحیح.
و المراد بالمکاره: ما یکرهه الانسان، و قد تقدم الکلام على هذا اللفظ فى اول الروضه التى قبل هذه. و عطف سیى ء الاخلاق و مذام الافعال علیه من عطف الخاص على العام.
و الاخلاق: جمع خلق بالضم.
قال الراغب: الخلق بالضم فى الاصل کالخلق بالفتح کالشرب و الشرب، ولکن الخلق بالضم یقال فى القوى المدرکه بالبصیره، و الخلق بالفتح فى الهیئات و الاشکال و الصور المدرکه بالبصر. و عرفوا الخلق بالضم بانه هیئه راسخه فى النفس تصدر عنها الافعال بسهوله، فان کان الصادر عنها الافعال الجمیله عقلا و شرعا سمیت الهیئه التى هى المصدر خلقا حسنا، و ان کان الصادر عنها الافعال القبیحه سمیت الهیئه خلقا سیئا، و انما قیل. انه هیئه راسخه لان من یصدر منه بذل المال على الندور لحاله عارضه لا یقال خلقه السخاء ما لم یثبت ذلک فى نفسه، و کذلک من تکلف السکون عند الغضب بجهد او رویه لا یقال خلقه الحلم، و لیس الخلق عباره عن الفعل، فرب شخص خلقه السخاء و لا یبذل، اما لفقد المال او لمانع، و آخر خلقه البخل و هو یبذل لباعث او ریاء، و ربما اطلقوا الخلق على اسماء انواعه نحو العفه و العداله و الشجاعه، فان ذلک یقال للهیئه و الفعل جمیعا.
و الافعال: جمع فعل و هو الهیئه العارضه للموثر فى غیره بسبب التاثیر، کالهیئه الحاصله للقاطع بسبب کونه قاطعا، فان احتاج الفاعل الى تحریک عضو سمى الفعل علاجیا کالضرب و الشتم، و الا فغیر علاجى کالعلم و الظن.
هدایه:
الافعال تنقسم الى قسمین: ما یستحق به فاعله الذم و اللوم، و ما لا یستحق به ذلک.
و بیانه: ان الافعال ضربان: ارادى و غیر ارادى. فالارادى ضربان: ضرب عن رویه، و ضرب لا عن رویه، اما بحسب النفس الناطقه، و هى لا تختار ابدا الا الافضل و الاصلح و ما هو خیر، و هذا یستحق به الحمد ابدا. و اما بحسب القوه الغضبیه و هو دفع ما یضره، او القوه الشهویه، و کل منهما اذا کان بقدر ما یوجبه العقل یستحق به الحمد، و اذا کان زائدا او ناقصا یستحق به الذم.
و الارادى الذى عن غیر رویه ضربان: احدهما: ما یفعله فى نفسه، و الثانى: ما یفعله بغیره، و کل واحد منهما ضربان: نفع و ضر، فما قصد به نفع نفسه فقد یستحق به الحمد، و ما قصد به نفع غیره فقد یستحق به الحمد و الشکر معا، و ما قصد به ضر نفسه فقد یستحق به الذم، و ما قصد به ضر غیره فقد یستحق به الذم و اللوم.
و غیر الارادى ثلاثه اضرب:
الاول: ان یکون قسریا، و هو ما یکون مبدوه من خارج و لا یکون من فاعله معونه بوجه، کمن دفعته ریح فسقط على آنیه فکسرها، و لا ذم و لا لوم فى هذا بوجه.
و الثانى: ان یکون الجائیا، کمن اکرهه السلطان على ان یفعل فعلا ما، و هذا متى کان الملجا الیه لیس بحد قبیح و السبب الملجى الیه عظیما لا یستحق مرتکبه الذم، کمن یوضع على رقبته السیف فیهدد بالقتل ان لم یتکلم بکلام قبیح، و کلاهما یقال له الاکراه.
و الثالث: الخطا، و هو ما یکون مبدوه من صاحبه، و هو نوعان:
احدهما: ما تولد عن فعل وقع منه و له ان یفعله، کمن یرمى هدفا فاصاب انسانا، و هذا لا یستحق به ملامه ما لم یقع من صاحبه تقصیر فى الاحتراز.
و الثانى: ما یتولد من فعل لیس له ان یفعله، کمن شرب فسکر، فحمله السکر على ان کسر اناء و ضرب انسانا، فقد ارتکب محظورا ادى به الى وقوع ذلک منه، و هذا یستحق الذم و اللوم معا.
فالضرب الاول یقال فیه: اخطا فهو مخطى. و الثانى: یقال فیه: خطا فهو خاطى. و لهذا قال اهل اللغه: خطا اذا تعمد ما نهى عنه، و اخطا اذا اراد الصواب فصار الى غیره من غیر عمد.
قال صلوات الله علیه:
الباء: للالصاق، اى: الصق اعتصامى بقوتک، او تحصنى بمنعک، او التجائى بحفظک. و لک تبدیل الصله.
و هاج الشى ء هیجانا و هیاجا بالکسر: ثار.
و الحرص بالکسر: اسم من حرص على الشى ء- من باب ضرب-: اذا رغب فیه رغبه مذمومه.
قال ابن جنى: و هو من معنى السحابه الحارصه، و هى التى تقشر وجه الارض بمطرها. و شجه حارصه: و هى التى تقشر جلد الراس، فکذلک الحرص کان صاحبه ینال من نفسه لشده اهتمامه بما حرص علیه.
و قیل: الحرص هو طلب الشىء المشتهى باقصى ما یمکن من الاجتهاد.
و قیل: هو حاله نفسانیه تنشا من الجهل بالتوکل، او من ضعف القلب لاستیلاء مرض الوهم علیه، فان الوهم کثیرا ما یعارض الیقین، کمن تراه لا یبیت وحده مع میت و هو یبیت مع جماد، مع علمه بان المیت ایضا جماد. و تبعث تلک الحاله على السعى التام فى الاکتساب، و شده الاهتمام بجمع الاسباب، و صرف العمر و الفکر فى جمع المال فى جمیع الاوان، و لا شبهه فى ان ذلک لقوه الاعتماد على الکسب و الطلب و عدم الاعتماد على الله سبحانه.
و قیل: هو طرف الافراط فى القوه الشهویه الطالبه لشهوات الدنیا، و اذا وقع الافراط فیها طلبت ما یضر بالدین. و هذه العبارات ترجع الى معنى واحد عند التحقیق، غیر ان بعض المحققین جعل الحرص عباره عن طرف الافراط فى الشهوه عقلیه کانت ام بدنیه، فیشمل ما کان من امور الدنیا او من امور الدین، قال: فالحرص قد یکون محمودا، و لذلک قال تعالى: «حریص علیکم بالمومنین رووف رحیم».
و قال بعضهم: بل الحرص مطلقا مذموم، لان الحرص على الدنیا یورث سخط حکم الله، و الحرص المفرط فى الدین یطمس العمل و یقطع الغرض، کما قال صلى الله علیه و اله: ان هذا الدین متین فاوغلوا فیه برفق، و لا تکرهوا عباده الله الى عباد الله فتکونوا کالراکب المنبت الذى لا سفرا قطع و لا ظهرا ابقى.
و على هذا ما ورد من الامر بالاقتصاد فى العباده فى اخبار کثیره عن صاحب الشریعه و اهل بیته الطاهرین، کما روى ثقه الاسلام فى الکافى بسند صحیح او حسن عن ابى عبدالله علیه السلام، قال: اجتهدت فى العباده و انا شاب، فقال لى ابى: یا بنى دون ما اراک تصنع، فان الله عز و جل اذا احب عبدا رضى منه بالیسیر.
فاذا کان الحرص فى الدین مرغوبا عنه فما ظنک به فى الدنیا، و هو سبب التعب، و اصل النصب، و داعیه الحاجه، و علامه اللجاجه، و لقاح البخل، و نتاج الجهل، و رائد الذل، و ملاک الهلاک.
روى ثقه الاسلام فى الکافى بسنده عن ابى عبدالله علیه السلام، قال: قال ابوجعفر صلوات الله علیه: مثل الحریص فى الدنیا مثل دوده القز، کلما ازدادت من القز على نفسها لفا کان ابعد لها من الخروج حتى تموت غما.
و قد عقد ابوالفتح البستى هذا المعنى فقال:
الم تر ان المرء طول حیاته معنى بامر لا یزال معالجه
کدود القز ینسج دائما و یهلک غما وسط ما هو ناسجه
و فى کلام بعض الاکابر: اعلم انک ان جاوزت الغایه فى العباده صرت الى التقصیر، و ان جاوزتها فى حمل العلم لحقت بالجهال، و ان جاوزتها فى رضا الناس کنت المحسور المنقطع، و ان جاوزتها فى طلب الدنیا کنت الخاسر المغبون و الشقى المخدوع. ثم الحرص فى الدنیا ان کان على القنیات. قیل له: الشره، سواء کان مالا او نکاحا او طعاما، و متى کان على النکاح قیل له: الشبق، و متى کان على الطعام قیل له: النهم، و الجمیع مذموم.
فان قلت: اذا کان الحرص من اصله مذموما فما معنى استعاذته علیه السلام من هیجانه؟ و هلا استعاذ منه راسا؟
قلت: هذا اما بناء على ان من الحرص ما یکون محمودا، کما قال تعالى: «حریص علیکم بالمومنین رووف رحیم»، فاستعاذ من غلبته المذمومه.
و اما من باب نفى الشىء بنفى لازمه او ما یجرى مجراه قصد الى نفیه او نفى ملزومه معا، اذ معنى الاستعاذه بالله من شىء الالتجاء به فى دفع ذلک الشىء المستعاذ منه، فیعود الى طلب نفیه على المستعیذ، فیکون الغرض من طلب نفى هیجان الحرص طلب نفیه، فلا یکون له حرص فیکون له هیجان. و من شواهده قول الشاعر:
من اناس لیس فى اخلاقهم عاجل الفحش و لا سوء الجزع
اى: لا فحش و لا جزع اصلا فلا عجله و لا سوء.
سوره الشى ء بالفتح: حدته، و تاتى بمعنى البطش ایضا.
قال الزبیدى: السوره: الحده، و السوره: البطش.
و اراده هذا المعنى هنا ایضا صحیحه.
و الغضب قیل: تغیر یحصل عند غلیان دم القلب لشهوه الانتقام.
و قیل: هو هیجان النفس لاراده الانتقام.
و قال الراغب: قوه الغضب متى تحرکت تحرک دم القلب، فتولد منه ثلاث احوال، و ذاک انها اما ان تتحرک على من فوقه او على من دونه او على نظیره.
فان کان ذلک على من فوقه ممن یظن انه لا سبیل له الى الانتقام منه تولد منه انقباض الدم، و ذلک هو الحزن. و ان کان على من دونه ممن یظن ان له سبیلا الى الانتقام منه تولد منه ثوران دم القلب اراده للانتقام، و ذلک هو الغضب. و ان کان على نظیره ممن یشک انه هل یقدر على الانتقام منه تولد تردد الدم بین انقباض و انبساط، و ذلک هو الحقد. و لکون الحزن و الغضب بالذات واحدا و اختلافهما بالاضافه.
قال ابن عباس و قد سئل عنهما: مخرجهما واحد و اللفظ مختلف، فمن نازع من یقوى علیه اظهره غضبا، و من نازع من لا یقوى علیه کتمه حزنا.
و قال بعض العلماء: ان الله تعالى خلق الغضب من النار، و قرره فى الانسان و خمره فى طینته، فاذا تحرکت قوته اشتعلت نار الغضب من باطنه، و ثارت ثورانا یغلى به دم القلب کغلى الحمیم، و ینتشر فى العروق، و یرتفع الى اعالى البدن و الوجه کما یرتفع الماء الذى فى القدر، فلذلک یحمر الوجه و البشره.
و فى الحدیث: ان الغضب جمره فى قلب ابن آدم، الا ترون فى حمره عینیه و انتفاخ اوداجه.
و مهما اشتدت نار الغضب و قوى اضطرامها اعمى صاحبه، و اصمه عن کل موعظه، و ینطفى نور عقله، فلا یوثر فیه نصح و لا وعظ. و ربما قویت نار الغضب فافنت الرطوبه التى بها الحیاه فیموت صاحبه غیظا، او یفسد مزاج دماغه لغلبه الحراره الصاعده الیه فیموت، فهذه ثمره الغضب المفرط. و لذلک ورد فى ذمه من الاخبار و الاثار ما لا یکاد یحصى. غیر انه ینبغى ان یعلم ان الغضب لا یجب ابطاله من الاصل، بل ربما یحسن تحصیله و تهیجه لمکانه من حفظ الدمار، و جهاد الکفار، و التنکر للمنکرات، و الاخذ على ید الشهوات، و هو بمنزله کلب الصید یراض و یعلم و یودب و یقوم لیهیج باشاره المکلب و اشلائه الى القنیص الحلال، فکذلک امر الغضب، و انما ریاضته فى تادیبه حتى ینقاد للعقل و لا یستعصى على الشرع، بل یهیج باشارتهما و یسکن على ارادتهما. فالواجب فى الغضب هو کسر سورته و اطفاء جمرته.
الغلب و الغلبه بفتحین فیهما: اسم من غلب- من باب ضرب- غلبا اى: قهر. و اضافتها الى الحسد من باب الاضافه الى الفاعل. اى: و اعوذ بک من ان یغلبنى الحسد فاکون مغلوبا و مقهورا له، و لیس المراد بغلبته کثرته کما قد یتوهم.
و الحسد: کراهیه نعمه الغیر و تمنى زوالها عنه.
و قیل: هو عباره عن فرط حرص المرء على امتیازه فى جمیع المقتنیات من ابناء جنسه، و شده اهتمامه على ازالتها من غیره و جذبها الى نفسه.
و قال الراغب: الذى ینال الانسان بسبب خیر یصل الى غیره اذا کان على سبیل التمنى ان یکون له مثله فهو غبطه، و اذا کان مع ذلک سعى منه فى ان یبلغ هو مثل ذلک من الخیر او ما هو فوقه فمنافسه، و کلاهما محمودان. و ان کان مع ذلک سعى فى ازالتها فهو حسد، و هو الحرام المذموم. و الحاسد التام: هو الخبیث النفس الساعى فى ازاله نعمه مستحقه، من غیر ان یکون طالبا ذلک لنفسه، و لذلک قیل: الحاسد قد یرى زوال نعمتک نعمه علیه.
و عنه صلى الله علیه و آله: «المومن یغبط و المنافق یحسد» فحمد الغبطه، و قال تعالى: «و فى ذلک فلیتنافس المتنافسون» فحثنا على التنافس، اذ هو الباعث لنا على طلب المحاسن، و ذلک کقوله سبحانه: «سارعوا الى مغفره من ربکم».
و عنه صلى الله علیه و اله: ثلاثه لا ینجو منها احد الظن و الطیره و الحسد، و ساخبرکم بالمخرج من ذلک، فاذا ظننت فلا تحقق، و اذا تطیرت فامض و لا تنثن، و اذا حسدت فلا تبغ. اى: اذا اصابک غم بخیر یناله غیرک فلا تبغ ازالته عنه. انتهى کلام الراغب.
و قال بعض العلماء: الحسد یکون من اجتماع البخل و الحرص، و الحسد شر من البخل، کما ان الحقد شر من الغضب، لان البخیل انما لا یحب ان ینیل احدا شیئا مما یملکه، و الحسود لا یحب ان ینال احدا خیر البته. فالحسد هو کراهیته لما وقع خیرا لمن لم یضره و لم یسىء به، و هذا هو الشر المحض، و الشریر مستحق للمقت من الخالق، لانه مضاد له فى ارادته الخیر. و من المخلوق، لانه مبغض ظالم لهم و الحسد مما لالذه فیه ان کان فى الهوى، و الغضب لذه و تشف. و هو مع ذلک مضر بالدین و الدنیا، اما بالدین فلانه یبطل حسناته، و یعرضه لسخط خالقه من قبل تسخط قضائه و تدبیره و تحجیره ما وسع من نعمته على خلقه، و اما بدنیاه فلانه یسىء قوله فى الناس و خلقه فى معائشهم، فیکثر اعداءه و الساعون فى الاضرار به و الاساءه الیه. و مضر بالروح و الجسد، اما بالروح فلانه یذهله و یعزب فکره و یودیه الى طول الحزن و الفکر، و اما بالجسد فلانه یعرض له عند هذه اعراض طول السهر و سوء الاغتذاء، و یتبعه رداءه اللون و کمود البشره و فساد المزاج، فکان الحسد کله آفه و مضره و شرا و فسادا، و کان نعم العون و المنتقم للمحسود من الحاسد، یدیم همه و غمه و یذهل عقله و یذیب جسده. و لذلک قال امیرالمومنین علیه السلام: الحسد آفه الجسد.
و قال الشاعر:
اصبر على مضض الحسود فان صبرک قاتله
یکفیه داء انه حى تذوب مفاصله
کالنار تاکل بعضها ان لم تجد ما تاکله
و قد ورد فى ذمه من الاخبار ما لا مزید علیه. فعن ابى عبدالله علیه السلام: ان الحسد یاکل الایمان کما تاکل النار الحطب.
و عنه علیه السلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: قال الله تعالى لموسى بن عمران: ابن عمران لا تحسدن الناس على ما اتیتهم من فضلى، و لا تمدن عینیک الى ذلک و لا تتبعه نفسک، فان الحاسد ساخط لنعمى، صاد لقسمى الذى قسمت بین عبادى، و من یک کذلک فلست منه و لیس منى.
و الى هذا المعنى اشار من قال:
الاقل لمن کان لى حاسدا اتدرى على من اسات الادب
اسات على الله فى حکمه لانک لم ترض لى ما وهب
تنبیهات:
الاول: قال بعضهم: ان الحسد مما یتقاضاه الطبع و تهواه النفس الاماره بالسوء، لکن انما یواخذ المرء علیه اذا غلبه فعمل بمقتضاه، و الى ذلک اشار علیه السلام بقوله: «و غلبه الحسد»، فاجتهد ان لا تظهر الحسد بلسانک و جوارحک و اعمالک الاختیاریه لتنجو من الاثم، و ایضا جاهد نفسک و اکره لها حبها زوال نعمه الله عن عباده، فاذا اقترنت هذه الکراهیه الناشئه عن باعث الدین بحب زوال النعمه الذى اقتضاه الطبع اندفع عنک الاثم، اذ لم تواخذ بما حصلت علیه طبعا، انما تواخذ بما فعلته کسبا، و علامه هذه الکراهه ان تکون بحیث لو قدرت على معونته فى ادامه نعمته او فى زیادتها لم تقعد عنها مع کراهتک لها، فاذا کنت على هذا لم یکن علیک حرج مما یتقاضاه طبعک و تهواه نفسک الاماره.
الثانى: قال بعض الافاضل: اذا کان لظالم او فاسق مال یصرفه فى غیر وجهه، و یجعله آله للظلم و الفسق، جاز حسده و تمنى زوال ماله. و هو فى الحقیقه تمنى زوال الظلم و الفسق، و یصدقه انه یزول ذلک التمنى بتوبتهما، و الله اعلم.
اتفقت النسخ على ضبط الضعف هنا بالفتح، و هو یوید قول من قال: ان الضعف بالضم فیما کان فى البدن، و بالفتح فیما کان فى العقل، و قد تقدم نقل الخلاف فى ذلک.
و الصبر: قوه ثابته و ملکه راسخه، بها یقدر على حبس النفس على الامور الشاقه و الوقوف معها بحسن الادب، و عدم الاعتراض على المقدر باظهار الشکوى، فان الانسان مادام فى هذه النشاه کان موردا للمصائب و الافات، محلا للنوائب و العاهات، و مکلفا بفعل الطاعات و ترک المنهیات و المشتهیات، و کل ذلک ثقیل على النفس بشع فى مذاقها، و هى تنفر عنه نفارا و تتباعد عنه فرارا، و لا یروضها علیه و یثنى جماحها عنه الا الصبر.
و فى الحدیث عن امیرالمومنین علیه السلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: الصبر ثلاثه: صبر عند المصیبه، و صبر على الطاعه، و صبر عن المعصیه. فمن صبر على المصیبه حتى یردها بحسن عزائها کتب الله له ثلاثمائه درجه، ما بین الدرجه الى الدرجه کما بین السماء و الارض.
و من صبر على الطاعه کتب الله له ستمائه درجه، ما بین الدرجه الى الدرجه کما بین تخوم الارض الى العرش.
و من صبر عن المعصیه کتب الله تعالى له تسعمائه درجه، ما بین الدرجه الى الدرجه کما بین تخوم الارض الى منتهى العرش.
قال بعض العلماء: و بناوه على اربع قواعد: الزهد و الاشفاق و الشوق و ترقب الموت. فمن زهد فى الدنیا استخف بالمصیبات، و من اشفق من النار اجتنب المحرمات، و من اشتاق الى الجنه سلا عن الشهوات و طیب نفسه عن ترک المشتهیات، و من ارتقب الموت سارع فى الخیرات و واظب على الطاعات. و الایات و الروایات فى مدحه کثیره جدا، و یکفى فى معرفه سمو قدره قوله تعالى: «و الله مع الصابرین»، و قوله تعالى: «انما یوفى الصابرون اجرهم بغیر حساب».
تنبیه:
المراد بترک الشکوى فى حد الصبر الشکوى الى غیر الله تعالى، و اما الشکوى الیه سبحانه فلا تقدح فى الصبر، لان الله تعالى اثنى على ایوب علیه السلام بالصبر بقوله: «انا وجدناه صابرا»، مع دعائه فى رفع الضر عنه بقوله: «انى مسنى الضر و انت ارحم الراحمین»، فعلمنا ان العبد اذا دعا الله فى کشف الضر عنه لا یقدح فى صبره، بل یجب الدعاء و الاستکانه له و التضرع الیه سبحانه لئلا یکون کالمقاومه مع الله و دعوى التحمل لمشاقه، قال تعالى: «و لقد اخذناهم بالعذاب فما استکانوا لربهم و ما یتضرعون»، و الله اعلم.
قد یعبر بالقله عن العدم، کما یقال: قلیل الخیر، اى: لا یکاد یفعله.
و القناعه: اسم من قنع بالشى ء قنعا- من باب تعب- اى: رضى به فهو قنع و قنوع، و اما القانع فهو السائل من قنع یقنع بفتحتین قنوعا اذا سال. و منه: قوله تعالى: «و اطعموا القانع و المعتر»، فالقانع: السائل، و المعتر: الذى یطوف و لا یسال، و الى المعنیین المذکورین اشار من قال:
العبد حر ان قنع و الحر عبد ان قنع
فاقنع و لا تطمع فما شىء یشین سوى الطمع
قنع الاول بالکسر بمعنى: رضى، و الثانى بالفتح بمعنى: سال.
و عرفت القناعه بانها الرضا بالقسمه.
و قیل: هى الرضا بما دون الکفایه.
و فسرها المحفق الطوسى- بعد ما عداها من الانواع المندرجه تحت العفه الحاصله من الاعتدال فى القوه الشهویه- بانها رضا النفس فى الماکل و المشارب و الملابس و غیرها بما یسد الخلل من اى جنس اتفق.
و روى عن النبى صلى الله علیه و آله قلت: یا جبرئیل ما تفسیر القناعه؟ قال: تقنع بما تصیب من الدنیا، تقنع بالقلیل و تشکر على الیسیر و قد ورد فى شان القناعه و الحث علیها من الکتاب و السنه ما لا خفاء به، و کفى فى ذلک قوله تعالى: «و لا تعجبک اموالهم و لا اولادهم»، و قوله تعالى: «و لا تمدن عینیک الى ما متعنا به ازواجا منهم زهره الحیوه الدنیا».
و بالقناعه فسر الرزق الحسن فى قوله تعالى: «لیرزقنهم الله رزقا حسنا»، و بها فسرت الحیاه الطیبه فى قوله عز و جل: «فلنحیینه حیوه طیبه».
و عن امیرالمومنین علیه السلام: القناعه مال لا ینفد و لا یفنى. یعنى ان الانفاق منها لا ینقطع، کلما تعزز علیه شى ء من امور الدنیا قنع بما دونه.
و عن الباقر و الصادق علیهماالسلام: من قنع بما رزقه الله فهو اغنى الناس.
و بیان ذلک: ان حاجات الناس کثیره، فاغناهم اقلهم حاجه، لان الغنى هو عدم الحاجه، فلذلک کان الله سبحانه اغنى الاغنیاء لانه لا حاجه به الى شىء.
راى رجل من حاشیه السلطان حکیما یاکل ما تساقط من البقل على راس ماء، فقال له: لو خدمت السلطان لم تحتج الى اکل هذا، فقال الحکیم: و انت لو قنعت بهذا لم تحتج الى خدمه السلطان.
و قال خالد بن صفوان: بت لیله استمتع بالمنى و اقلب قلبى على حواشى الغنى، فکبست البحر الاخضر بالذهب الاحمر، و جعلت ما بین کوفان الى اسیاف عمان فاخره اللباس و سارحه النعم، فاذا الذى یکفینى من ذلک رغیفان و طمران.
و قال وهب: خرج العز و الغنى یجولان، فلقیا القناعه فاستقرا.
الشکاسه بالفتح: اسم من شکس خلقه- من باب تعب- اى: صعب فهو شکس بالتسکین.
قال الفارابى فى دیوان الادب: رجل شکس الخلق اى: صعب الخلق، و المراد بشکاسته و صعوبته سوءه، و قد یعبر عنه بالشراسه ایضا.
قال فى المصباح: شکس شکسا فهو شکس، مثل شرس شرسا فهو شرس وزنا و معنى.
قال: و الاسم الشراسه بالفتح و هو سوء الخلق. انتهى.
قال بعض العلماء: شکاسه الخلق و سوءه وصف للنفس یوجب فسادها و انقباضها و تغیرها على اهل الخلطه و المعاشره و ایذاءهم بسبب ضعیف او بلا سبب، و رفض حقوق المعاشره و عدم احتمال ما لا یوافق طبعه منهم.
و قیل: هو کما یکون مع الخلق یکون مع الخالق ایضا، بعدم تحمل ما لا یوافق طبعه من النوائب، و الاعتراض علیه فى قضائه و احکامه، و مفاسده و آفاته فى الدنیا و الدین کثیره.
کما ورد عن ابى عبدالله علیه السلام: من ساء خلقه عذب نفسه. و ذلک لان نفسه منه فى تعب کما ان الناس منه فى تعب.
کما یحکى ان سقراط راى رجلا یضرب غلاما له و هو یرتعد غضبا، فقال: ما الذى بلغ بک هذا الذى ارى؟ قال: اساءه هذا الغلام، فقال: ان کان کلما جنى علیک جنایه، سلطته على نفسک تفعل بها ما ارى، فما اسرع ما تذهب نفسک مبدده من هذا الفعل.
و کان المامون یقول: ان کان کلما اساء غلام من غلماننا فعلا فساءت به اخلاقنا، او شک ذلک فى اخلاقنا حتى لا تبقى لنا حسنه کما لا تبقى لهم سیئه.
و عن الصادق علیه السلام ایضا: ان سوء الخلق لیفسد العمل.
و فى روایه: لیفسد الایمان کما یفسد الخل العسل.
و عنه ایضا علیه السلام قال: قال النبى صلى الله علیه و آله: ابى الله لصاحب الخلق السى ء بالتوبه، قیل: فکیف ذلک یا رسول الله؟ قال: لانه اذا تاب من ذنب وقع فى ذنب اعظم منه. و بیان ذلک: ان سوء خلقه یحمله على نقض التوبه، فیصیر ذلک ذنبا مقرونا بذنب آخر و هما اعظم من الاول.
الح السحاب الحاحا: دام مطره، و منه: الح الرجل: دام على الشى ء اذا اقبل علیه مواظبا و بالغ فیه، اى: مبالغه الشهوه و افراطها دائما.
و الشهوه: حرکه النفس طلبا للملائم.
قیل: و اصعب القوى مداواه قمع الشهوه، لانها اقدم القوى وجودا فى الانسان، و اشدها به تشبثا، و اکثرها منه تمکنا، فانها تولد معه و توجد فیه و فى الحیوان الذى هو جنسه، ثم توجد فیه قوه الحمیه، ثم توجد فیه آخرا قوه الفکر و النطق و التمییز، و لا یصیر الانسان خارجا من جمله البهائم و اسر الهوى الا باماته الشهوات البهیمیه، او بقهرها و قمعها ان لم یمکنه اماتته ایاها، فهى التى تضره و تغره و تصرفه عن طریق الاخره و تثبطه، و متى اماتها او قمعها صار الانسان حرا نقیا، بل یصیر الهیا ربانیا فتقل حاجاته، و یصیر غنیا عما فى ایدى الناس سخیا بما فى یده محسنا فى معاملاته. فان قیل: فاذا کانت الشهوه بهذه المثابه فى الاضرار، فاى حکمه اقتضت ان یبتلى الانسان بها؟ قیل: الشهوه انما تکون مذمومه اذا کانت مفرطه، و اهملها صاحبها حتى ملکت القوى و الحت علیها، فاما اذا ادبت فهى المبلغه الى السعاده و جوار رب العزه، حتى لو تصورت مرتفعه لما امکن الوصول الى الاخره. و ذلک ان الوصول الى الاخره انما هو بالعباده، و لا سبیل الى العباده الا بالحیاه الدنیویه، و لا سبیل الى الحیاه الدنیویه الا بحفظ البدن، و لا سبیل الى حفظه الا باعاده ما یتحلل منه بتناول الاغذیه، و لا یمکن تناول الاغذیه الا بالشهوه. و ایضا فلولا الشهوه لا نقطع بقاء النوع الانسانى، لان بقاءه انما یکون بشهوه المباضعه، فاذا الشهوه محتاج الیها و مرغوب فیها، و تقتضى الحکمه الالهیه ایجادها و تزیینها، کما قال تعالى: «زین للناس حب الشهوات من النساء و البنین» الایه. لکن مثلها مثل عدو یخشى مضرته من وجه و ترجى منفعته من وجه، و مع عداوته لا یستغنى عن الاستعانه به، فحق العاقل ان یاخذ نفعه منه، و لا یسکن الیه و لا یعتمد علیه الا بقدر ما ینتفع به، و ما اصدق فى ذلک قول المتنبى اذا تصور فى وصف الشهوه:
و من نکد الدنیا على الحر ان یرى عدوا له ما من صداقته بد
و ایضا فهذه الشهوه هى المشوقه لعامه الناس الى لذات الجنه من الماکل و المشرب و المنکح، اذ لیس کل الناس یعرف اللذات المعقوله، و لو توهمناها مرتفعه لما تشوقوا الى ما وعدوا به من قول النبى صلى الله علیه و آله: فیها ما لا عین رات و لا اذن سمعت و لا خطر على قلب بشر.
الملکه بفتحتین: اسم من ملکت الشىء ملکا- من باب ضرب-.
یقال: هو ملکه بالکسر، و له علیه ملکه بفتحتین.
و الحمیه بتشدید الیاء المثناه من تحت: الانفه، کانها فعیله بمعنى مفعوله من الحمایه، اسم اقیم مقام المصدر کالسکینه بمعنى السکون، و هى ضربان:
حمیه محموده: و هى المستعمله فى صیانه کل ما یلزم الانسان صیانته من دین او اهل او بلد، و تسمى الغیره، و لذلک قیل: لیست الغیره ذب الرجل عن امراته، و لکن ذبه عن کل مختص به. و هذه الحمیه من مکارم الاخلاق و محاسن الاعمال التى یتفاضل فیها اهل المجد و الشرف.
و حمیه مذمومه: و هى المستعمله فى الاستکبار عن الحق و التطاول على الخلق، و تسمى العصبیه و حمیه الجاهلیه. و هى من لوازم الغضب مع الفخر و العجب و الکبر، لانها تنشا من تصور الموذى مع الترفع على فاعله و اعتقاد الشرف علیه، و هو من طغیان النفس الاماره و نفثات الشیطان فیها بان التواضع للحق من العار، فیقدم صاحبها على ما یوجب خروجه من الایمان، و خلع ربقه العبودیه من عنقه، نعوذ بالله من ذلک.
و فى الحدیث عن ابى عبدالله علیه السلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: من کان فى قلبه حبه من خردل من عصبیه بعثه الله تعالى یوم القیامه مع اعراب الجاهلیه.
و عنه علیه السلام: من تعصب عصبه الله بعصابه من نار.
و عنه علیه السلام قال: ان الملائکه کانوا یحسبون ان ابلیس منهم و کان فى علم الله انه لیس منهم، فاستخرج ما فى نفسه بالحمیه و الغضب فقال: خلقتنى من نار و خلقته من طین.
و عن الزهرى قال: سئل على بن الحسین علیهماالسلام عن العصبیه. فقال: العصبیه التى یاثم علیها صاحبها ان یرى شرار قومه خیرا من خیار قوم آخرین، و لیس من العصبیه ان یحب الرجل قومه، ولکن من العصبیه ان یعین قومه على الظلم.
و الاخبار فى ذم هذا النوع من الحمیه کثیره.
تابعه على کذا متابعه و تباعا، وافقه علیه.
و الهوى بالقصر: میل النفس الاماره بالسوء الى مقتضى طباعها من اللذات الدنیویه الى حد الخروج عن الحدود الشرعیه، و هو اشد جاذب للانسان عن قصد الحق و اتباع دلیله، و اقوى صاد عن الاهتداء بمناره و سلوک سبیله، و لذلک جعل سبحانه متابعته و الانقیاد الیه عباده له، فقال: «افرایت من اتخذ الهه هواه». کما جعل موافقه الشیطان عباده له، فقال تعالى: «الم اعهد الیکم یا بنى آدم ان لا تعبدوا الشیطان». و قد ورد فى التحذیر منه و من اتباعه قاصمه الظهور، و لو لم یرد فى ذلک الا قوله تعالى: «و لا تتبع الهوى فیضلک عن سبیل الله» لکفى، و اما الاخبار فعنه صلى الله علیه و آله: ثلاث مهلکات: شح مطاغ، و هوى متبع، و اعجاب المرء بنفسه.
و عن امیرالمومنین علیه السلام: ان اخوف ما اخاف علیکم اثنتان: اتباع الهوى و طول الامل. اما اتباع الهوى فیصد عن الحق، و اما طول الامل فینسى الاخره.
و عن ابى عبدالله علیه السلام: احذروا اهواءکم کما تحذرون اعداءکم، فلیس شى ء اعدى للرجال من اتباع اهوائهم.
و عنه علیه السلام: لا تدع النفس و هواها، فان هواها فى رداها و ترک النفس و ما تهوى داوها، و کف النفس عما تهوى دواوها.
و عن ابى جعفر علیه السلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: یقول الله تعالى: و عزتى و جلالى و کبریائى و نور عظمتى و علوى و ارتفاع مکانى، لا یوثر عبد هواه على هواى الا شتت علیه امره، و لبست علیه دنیاه، و شغلت قلبه بها،
و لم اوته منها الا ما قدرت له، و عزتى و جلالى و عظمتى و نورى و علوى و ارتفاع مکانى، لا یوثر عبد هواى على هواه الا استحفظته ملائکتى، و کفلت السماوات و الارضون رزقه، و کنت له من وراء تجاره کل تاجر و اتته الدنیا و هى راغمه.
هدایه:
قوه الفکر بین العقل و الهوى، و العقل فوقها و الهوى تحتها، فمتى ارتفعت الفکره و مالت نحو العقل صارت رفیعه فولدت المحاسن، و اذا اتضعت و مالت نحو الهوى صارت وضیعه فولدت المقابح، و من شان العقل ان یرى و یختار ابدا الافضل و الاصلح فى العواقب، و ان کان على النفس فى المبدا منه مونه و مشقه. و الهوى على الضد من ذلک، فانه یوثر ما یدفع به الموذى فى الوقت و ان کان یعقب مضره، من غیر نظر منه فى العواقب، کالصبى الرمد الذى یوثر اکل الحلاوت و اللعب فى الشمس على اکل الهلیلج و الحجامه، و لهذا قال علیه السلام: حفت الجنه بالمکاره و حفت النار بالشهوات و ایضا فالعقل یرى صاحبه ما له و علیه، و الهوى یریه ماله دون ما علیه و یعمى علیه ما یعقبه من المکروه، و لهذا قال علیه السلام: «حبک الشى ء یعمى و یصم». فعلى العاقل ان یتهم رایه ابدا فى الاشیاء التى هى له لا علیه، و یظن انه هوى لا عقل، و یلزمه ان یستقصى النظر فیه قبل امضاء العزیمه حتى قیل: اذا عرض لک امران فلم تدر ایهما اصوب فعلیک بما تکرهه لا بما تهواه، فاکثر الخیر فى الکراهه، قال تعالى: «عسى ان تکرهوا شیئا و هو خیر لکم». و قال الله تعالى: «فعسى ان تکرهوا شیئا و یجعل الله فیه خیرا کثیرا». و لهذا قال الاحنف بن قیس: کفى بالرجل رایا اذ اجتمع علیه امران، فلم یدر ایهما الصواب، ان ینظر اعجبهما الیه و اغلبهما علیه فیحذره.
تذنیب:
للانسان مع هواه ثلاث احوال:
الاولى: ان یغلبه الهوى فیستعبده، کما قال تعالى: «ارایت من اتخذ الهه هواه افانت تکون علیه وکیلا».
و الثانیه: ان یغالبه فیقهر مره و یقهر مره، و ایاه قصد بمدح المجاهدین و عناه صلى الله علیه و آله بقوله و قد سئل: اى الجهاد افضل؟ فقال: جهاد هواک.
و قال علیه السلام: جاهدوا اهواءکم کما تجاهدون اعداءکم.
و الثالثه: ان یغلب هواه کالانبیاء و الاوصیاء و کثیر من صفوه الاولیاء. و هذا المعنى قصد النبى صلى الله علیه و اله بقوله: ما من احد الا و له شیطان، فقیل: یا رسول الله و لا انت؟ فقال: و لا انا، الا ان الله تعالى قد اعاننى على شیطانى حتى ملکته فان الشیطان یتسلط على الانسان بحسب وجود الهوى، و الله اعلم.
هو مصدر من هداه، کالسرى و البکى، و قد اسلفنا الکلام على الهدایه و مراتبها فى الروضه الخامسه. ثم المراد بالهدى هنا: الهدى العام الذى هو تعریف طرق الخیر و الشر، و مخالفته هو الضلال، و هو اما لغفله کایثار اللذات الحسیه على الروحانیه ایثار الصبى اللعب على السلطنه، او لغرور سکون النفس الى ما تهواه لشبهه، ککون النقد خیرا من النسیه و الدنیا نقد، و هو غلط، فان العشره النسیه خیر من الواحد النقد عند التیقن، و الاخره یقین عند البصراء من الانبیاء و الاولیاء و العلماء و على القاصرین تقلیدهم، کما ان على المریض تقلید الطبیب، او لغلبه هوى علیه لضیق صدره عن الخیر و شرحه للشر، فان استمر علیه اورثه رینا، ثم غشاوه، ثم طبعا، ثم ختما، ثم قفلا، ثم موت القلب فلا تنفعه الایات و النذر، کما قال تعالى: «انما یستجیب الذین یسمعون و الموتى یبعثهم الله». نعوذ بالله من ذلک.
السنه: ما یتقدم النوم من الفتور. و الغفله: غیبه الشىء عن بال الانسان و عدم تذکره له، و قد استعمل فیمن ترکه اهمالا و اعراضا، کما فى قوله تعالى: «و هم فى غفله معرضون». و قد تقدم الکلام على الفرق بینها و بین السهو فى الروضه الثالثه. و فى الکلام استعاره، اما مطلقه بان شبه تبلد الفکر الناشى عن الغفله بالفتور الذى یتقدم النوم، او مکنیه تخییلیه بان شبه الغفله بالنوم و طوى ذکر المشبه به و دل علیه بلازمه و هو السنه، اذ کثیرا ما یقال للغافل: هو نائم، و للذاکر: هو مستیقظ. و فى التعبیر بالسنه ایذان بان القلیل من الغفله مما ینبغى الاستعاذه منه. و المراد بالغفله: الغفله عن کل ما یقرب الى الله تعالى یوجب الوصول الیه سبحانه.
و قیل: الغفله متابعه النفس على ما تشتهیه.
و قال سهل: الغفله ابطال الوقت بالبطاله.
و قیل: هى صفه للقلب توجب ترک الحق، و عدم ذکر الموت و ما بعده، و المیل الى الباطل و حب الدنیا، و قد نهى الله تعالى رسوله ان یکون من الغافلین، حیث قال: «و اذکر ربک فى نفسک تضرعا و خیفه و دون الجهر من القول بالغدو و الاصال و لا تکن من الغافلین».
قیل: فیه اشاره الى انه یجب على الانسان ان یستحضر دائما جلال الله سبحانه و عظیم کبریائه بحسب الطاقه البشریه، لیتنور جوهر نفسه و یستعد لقبول الاشراقات القدسیه، فیضاهى سکان حظائر الجبروت الذین مدحهم الله بقوله بعد هذه الایه: «ان الذین عند ربک لا یستکبرون عن عبادته و یسبحونه و له یسجدون».
و فى اجوبه الحسن بن على علیهماالسلام حین ساله ابوه عن اشیاء من المروه، فقال له: ما الغفله؟ قال: ترکک المسجد و طاعتک المفسد.
و من سوانح شیخنا البهائى قدس سره: غفله القلب عن الحق من اعظم العیوب و اکبر الذنوب، و لو کانت انا من الانات او لمحه من اللمحات، حتى ان اهل القلوب عدوا الغفل فى ان الغفله من الکفار.
تعاطى الشى ء: اذا اقدم علیه و فعله.
و فى القاموس: التعاطى: التناول، و تناول ما لا یحق، و التنازع فى الاخذ، و القیام على اطراف اصابع الرجلین مع رفع الیدین الى الشىء، و منه فتعاطى فعقر، و رکوب الامر.
و الکلفه بالضم: ما تکلفته من نائبه او حق.
و فى الاساس: لیس علیه کلفه فى هذا، اى: مشقه.
و فى المصباح: الکلفه: ما تکلفت على المشقه، و الکلفه: المشقه ایضا.
و المراد بتعاطى الکلفه: ارتکاب الامور الشاقه التى تورث النفس کلالا و ملالا، فانه منهى عن الاقدام علیها حتى فى الامور الدینیه فضلا عن الدنیویه، کما ورد عن ابى عبدالله علیه السلام: لا تکرهوا الى انفسکم العباده.
و عنه علیه السلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: یا على ان هذا الدین متین فاوغل فیه برفق، و لا تبغض الى نفسک عباده ربک، فان المنبت- یعنى المفرط- لا ظهرا ابقى و لا ارضا قطع، فاعمل عمل من یرجو ان یموت هرما، و احذر حذر من یتخوف ان یموت غدا.
و فى وصیه امیرالمومنین علیه السلام للحارث الهمدانى:
و خادع نفسک فى العباده، و ارفق بها و لا تقهرها، و خذ عفوها و نشاطها، الا ما کان مکتوبا علیک من الفریضه، فانه لابد من قضائها و تعاهدها عند محلها.
فاذا کان تعاطى الکلفه فى الامور الدینیه محذورا فکیف به فى الامور الدنیویه التى یجب الاکتفاء منها بما دون الکفایه؟ و الله المستعان.
و یحتمل ان یکون المراد بتعاطى الکلفه: التکلف، و هو تعرض الانسان لما لا یعنیه.
و عن الحسن بن على علیهماالسلام: الکلفه کلامک فیما لا یعنیک.
و قیل: هى انتحاله ما لیس عنده، کما قال تعالى: «قل ما اسئلکم علیه من اجر و ما انا من المتکلفین».
و یحتمل ان یراد به: ان یتکلف لاحد او یکلف احدا.
کما ورد عن ابى عبدالله علیه السلام انه قال: المومن لا یحتشم من اخیه، و لا یدرى ایهما اعجب الذى یکلف اخاه اذا دخل ان یتکلف له او یتکلف لاخیه.
و عنه علیه السلام: ان رسول الله صلى الله علیه و آله قال: من تکرمه الرجل لاخیه ان یقبل تحفته و یتحفه بما عنده و لا یتکلف له شیئا، و قال رسول الله صلى الله علیه و آله: انى لا احب المتکلفین.
آثر الشىء بالمد ایثارا: اختاره و فضله و قدمه.
و المراد بالباطل: الالتفات الى غیر الله سبحانه مما لا یجدى نفعا فى الاخره.
و بالحق: لزوم الطاعه لله عز و جل بامتثال اوامره و الاقبال علیه بلزوم الاعمال الصالحه المطابقه للعقائد الصحیحه.
و بالجمله: اعتقاد المکلف و عمله اما ان یطابق اوامر الله تعالى اولا، و الاول هو الحق، و الثانى هو الباطل.
الاصرار: اصله من الصر و هو الشد و الربط، و منه سمیت الصره، ثم اطلق على لزوم الشىء و مداومته.
یقال: اصر علیه اذا لزمه و داومه کانه ارتبط بلزومه، ثم استعمل فى عرف الشرع فى الاقامه على الذنب من دون استغفار، کذا قیل.
و قد قسم شیخنا الشهید قدس الله روحه فى قواعده الاصرار الى: فعلى و حکمى. و قال: الفعلى: هو الدوام على نوع واحد من الصغائر بلا توبه، او الاکثار من جنس الصغائر بلا توبه. و الحکمى: هو العزم على تلک الصغیره بعد الفراغ منها، اما لو فعل الصغیره و لم یخطر بباله بعدها توبه و لا عزم على فعلها فالظاهر انه غیر مصر انتهى کلامه.
قال شیخنا البهائى قدس سره فى الاربعین: و لا یخفى ان تخصیصه الاصرار الحکمى بالعزم على تلک الصغیره بعد الفراغ منها، یعطى انه لو کان عازما على صغیره اخرى بعد الفراغ مما هو فیه لا یکون مصرا ایضا، و الظاهر انه مصر ایضا، و تقییده ببعد الفراغ منها یقتضى بظاهره ان من کان عازما مده سنه على لبس الحریر مثلا، لکنه لم یلبسه اصلا لعدم تمکنه، لا یکون فى تلک المده مصرا، و هو محل نظر انتهى.
و قال بعض العامه: الاصرار: هو ادامه الفعل، و العزم على ادامته ادامه یصح معها اطلاق وصف العزم علیه.
و قال بعضهم: حد الاصرار ان تتکرر الصغیره بحیث یشعر بقله مبالاته بذنبه کاشعار الکبیره، و کذا اذا اجتمع صغائر مختلفه الانواع بحیث یشعر مجموعها بما یشعر به اصغر الکبائر.
و الماثم: مصدر میمى بمعنى الاثم، و المراد به ما یاثم به المرء وضعا للمصدر موضع الاسم.
و روى ثقه الاسلام فى الکافى بسند ضعیف عن ابى جعفر علیه السلام فى قول الله عز و جل: «و لم یصروا على ما فعلوا و هم یعلمون» قال: الاصرار ان یذنب الذنب فلا یستغفر الله و لا یحدث نفسه بتوبه فذلک الاصرار.
و قیل: هو یدل على ان الاصرار یتحقق بالذنب مع عدم الاستغفار و التوبه، سواء اذنب ذنبا آخر من نوع ذلک الذنب او من غیر نوعه، او عزم على ذنب آخر ام لا. اما تحققه فى غیر الاخیر فظاهر، و اما فى الاخیر فلان التوبه واجبه فى کل آن، فترکها ذنب منضاف الى الذنب الاول فیتحقق الاصرار.
و عن ابى عبدالله علیه السلام: لا صغیره مع الاصرار و لا کبیره مع الاستغفار.
و عن ابى بصیر قال: سمعت اباعبدالله علیه السلام یقول: لا و الله لا یقبل الله شیئا من طاعته على الاصرار على شىء من معاصیه.
استصغره: عده صغیرا.
و المعصیه: مخالفه الامر قصدا، و انما استعاذ علیه السلام من استصغاره لاستلزامه عدم الخوف من ارتکابها، و الواجب استشعار الخوف منه و ان کانت المعصیه صغیره فى نفسها، لانها عظیمه فى مخالفه الرب العظیم تبارک و تعالى.
و قال الباقر علیه السلام لمحمد بن مسلم: یا محمد لا تستصغرن سیئه تعمل بها، فانک تراها حیث تسوک.
و قال بعض العارفین: متى عظمت المعصیه فى قلب العاصى صغرت عند الله تعالى، و متى صغرت فى قلبه عظمت عنده تعالى.
اى: استعظامها لاعتقاد خروجه عن التقصیر فیها، و هو مما یجب الاستعاذه امنه لاستلزامه العجب و الادلال، نعوذ بالله من ذلک، بل الواجب على الانسان ان یعد طاعته ناقصه و یعتقد تقصیر نفسه فیها، فان طاعه جمیع الخلق فى جنب عظمته تعالى حقیره نزره. و قد اعترف خاتم الانبیاء و سید الاوصیاء بالتقصیر، و من الظاهر المعلوم ان مامن احد- و ان اشتد فى طلب رضا الله تعالى حرصه و طال فى العمل اجتهاده- ببالغ ما الله سبحانه اهله من الطاعه له، و کمال الاخلاص، و دوام الذکر، و توجه القلب الیه، و اداء حق شکر نعمه، اذ هو بکل نعمه یستحق الطاعه و الشکر و نعمه غیر محصوره، کما قال: «و ان تعدوا نعمه الله لا تحصوها» فاذا قوبلت الطاعه بالنعمه بقى اکثر نعمه غیر مشکور لا مقابل له من الطاعه، فکیف تستکبر طاعه فى جنب عظمته و احسانه و استحقاقه لما هو اهله، و قد قال سبحانه: «و ما قدروا الله حق قدره»؟
و روى ثقه الاسلام فى الکافى عن سعد بن ابى خلف عن ابى الحسن موسى علیه السلام، قال: قال لبعض ولده: یا بنى علیک بالجد لا تخرجن نفسک عن حد التقصیر فى عباده الله و طاعته، فان الله تعالى لا یعبد حق عبادته.
و عن ابى عبدالله: کل عمل ترید به الله تعالى فکن فیه مقصرا عند نفسک، فان الناس کلهم فى اعمالهم فیما بینهم و بین الله مقصرون الا من عصمه الله تعالى.
و سئل العباس بن عطاء اى الاعمال افضل؟ فقال: ملاحظه الحق على دوام الاوقات، فقیل: اى الاداب اکمل؟ قال: استشعار التقصیر فى عامه الاعمال.
و یحتمل ان یراد باستکبار الطاعه استثقالها، کما قال تعالى: «و انها لکبیره الا على الخاشعین». ولکن مقابله استصغار المعصیه ترجح المعنى الاول، و الله اعلم.
المباهاه: مفاعله من البهاء و هو الحسن.
یقال: باهیته فبهوته، اى: غلبته فى الحسن، ثم استعمل فى مطلق المفاخره.
و المکثر: اسم فاعل من اکثر الرجل بالالف اذا کثر ماله.
قال بعض العلماء: المباهاه بالاشیاء الخارجه عن الانسان نهایه الحمق لمن نظر بعین عقله و انحسر عنه قناع جهله، فاعراض الدنیا عاریه مسترده لا یومن فى کل ساعه ان یسترجع، و المباهى بها مباه بما لا یبقى له بل متبجح بما لیس له.
قال بعض الحکماء لمثر یفتخر بثراه: ان افتخرت بفرسک فالحسن و الفراهه له دونک، و ان افتخرت بثیابک و الاتک فالجمال لها دونک، و ان افتخرت بابائک فالفضل فیهم لا فیک، و لو تکلمت هذه الاشیاء لقالت هذه محاسننا فمالک من الحسن، و انما المباهاه و المفاخره بالاعمال الصالحه، و ایضا فالاعراض الدنیویه سحابه صیف عن قلیل تقشع و ظل زائل عن قریب یضمحل، بل هى کما قال الله تعالى: «اعلموا انما الحیوه الدنیا لعب و لهو و زینه و تفاخر بینکم و تکاثر فى الاموال و الاولاد کمثل غیث اعجب الکفار نباته ثم یهیج فتراه مصفرا ثم یکون حطاما و فى الاخره عذاب شدید».
ازرى بالشىء، ازراء: تهاون به.
و فى الاساس: ازریت به: قصرت به و حقرته.
و المقل: من اقل الرجل بالالف صار الى القله بالکسر و هى الفقر، فالهمزه للصیروره. و الازراء بهم اما بقول یکرهونه، او بالاستهزاء بهم، او بفعل یستلزم اهانتهم، او بترک قول او ترک فعل یستلزمها و امثال ذلک، و هو قبیح عقلا و نقلا. اما قبحه عقلا فلدلاله العقل على ان الشرف لا یحصل للانسان بان یکون کثیر الحطام، و لا الدناءه بان یکون قلیله، و انه لا یوجب ازراء بمن حرمه، و استخفافا لمن لم یعطه، بل المواساه له و البر به. و اما النقل الوارد فى ذمه فکثیر، فمن ذلک: ما رواه ثقه الاسلام فى الکافى بسند حسن او صحیح عن ابى عبدالله علیه السلام، قال: من استذل مومنا و احتقره لقله ذات یده و لفقره شهره الله یوم القیامه على رووس الخلائق.
و عن ابن عباس عن النبى صلى الله علیه و آله: من اهان فقیرا مسلما من اجل فقره و استخف به فقد استخف بحق الله، و لم یزل فى مقت الله عز و جل حتى یرضیه.
اى: تحت قدرتنا و سلطاننا و ملکنا، فتدخل فیه الرعیه بالسلطان، و الرعیه بالعلم، و الرعیه بالعول، فتدخل الزوجه و المملوک و الولد. و سوء الولایه لکل هولاء عباره عن عدم القیام بحقوقهم التى قررها الشارع لهم.
فقد روى عن سید العابدین- و هو صاحب الدعاء صلوات الله علیه- فى بیان الحقوق: «ان حق رعیتک بالسلطان ان تعلم انهم صاروا رعیتک لضعفهم و قوتک، فیجب ان تعدل فیهم، و تکون لهم کالوالد الرحیم، و تغفر لهم جهلهم، و لا تعاجلهم بالعقوبه، و تشکر الله عز و جل على ما آتاک من القوه علیهم. و اما حق رعیتک بالعلم فان تعلم ان الله عز و جل انما جعلک قیما لهم فیما آتاک من العلم و فتح لک من خزائنه، فان احسنت فى تعلیم الناس و لم تخرق بهم و لم تضجر علیهم زادک الله من فضله، و ان انت منعت الناس علمک او خرقت بهم عند طلبهم العلم منک، کان حقا على الله ان یسلبک العلم و بهاءه و یسقط من القلوب محلک. و اما حق الزوجه فان تعلم ان الله عز و جل جعلها لک سکنا و انسا، فتعلم ان ذلک نعمه من الله علیک فتکرمها و ترفق بها و ان کان حقک علیها اوجب، فان لها علیک ان ترحمها لانها اسیرک و تطعمها و تکسوها، و اذا جهلت عفوت عنها. و اما حق مملوکک فان تعلم انه خلق ربک و ابن ابیک و امک و لحمک و دمک، لم تملکه لانک صنعته دون الله عز و جل و لا خلقت شیئا من جوارحه و لا اخرجت له رزقا، ولکن الله عز و جل کفاک ذلک ثم سخره لک و ائتمنک علیه و استودعک ایاه، لیحفظ لک ماتاتیه من خیر الیه، فاحسن الیه کما احسن الله الیک، و ان کرهته استبدلت و لم تعذب خلق الله عز و جل. و اما حق ولدک فان تعلم انه منک و مضاف الیک فى عاجل الدنیا بخیره و شره، و انک مسوول عما ولیته به من حسن الادب و الدلاله على ربه عز و جل و المعونه له على طاعته، فاعمل فى امره عمل من یعلم انه مثاب على الاحسان الیه معاقب على الاساءه الیه».
و الحدیث طویل اخذنا منه موضع الحاجه، فمن ضیع الانسان شیئا من هذه الحقوق فقد اساء الولایه، و الله المستعان.
العارفه: المعروف، و هو اسم ما تبذله له و تعطیه. و قد اسلفنا الکلام على معنى الشکر غیر مره، و هو باعتبار الشاکر و المشکور ثلاثه اضرب:
شکر الانسان لمن فوقه و هو بالخدمه و الثناء و الدعاء.
و شکره لنظیره و هو بالمکافاه.
و شکره لمن هو دونه و هو بالثواب، و قد وصف الله تعالى نفسه بالشکر لصالحى عباده، و قد علمت ان شکر المنعم واجب بالعقل کما هو واجب بالشرع، و اوجبه شکر البارى جل ثناوه، ثم شکر من جعله عز و جل سببا لوصول خیر الیک على یده، و قد وردت بالحث علیه و النهى عن ترکه اخبار کثیره، منها:
ما رواه ثقه الاسلام فى الکافى بسنده الى عمار الذهبى، قال: سمعت على بن الحسین علیهماالسلام یقول: ان الله یحب کل قلب حزین و یحب کل عبد شکور، یقول الله تبارک و تعالى لعبد من عبیده یوم القیامه: اشکرت فلانا؟ فیقول: بل شکرتک یا رب، فیقول: لم تشکرنى اذا لم تشکره؟ ثم قال: اشکرکم لله اشکرکم للناس.
و بسنده الى الصادق علیه السلام، قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: من اتى الیه معروف فلیکاف به، فان عجز فلیثن علیه، فان لم یفعل فقد کفر النعمه.
و عنه علیه السلام انه قال: لعن الله قاطعى سبل المعروف، قیل: و ما قاطعوا سبل المعروف؟ قال: الرجل یصنع الیه المعروف فیکفره، فیمتنع صاحبه من ان یصنع ذلک الى غیره.
و عنه علیه السلام: ما اقل من شکر المعروف.
تنبیه:
لا ینافى الدعاء و هذه الاخبار. ما روى من قول امیرالمومنین علیه السلام:
لا یحمد حامد الا ربه. حیث قصر الحمد و الثناء على الله، لان المراد: انه مبدى کل نعمه یستحق بها الحمد و ان کل حمد یرجع الیه فى الحقیقه، کما صرح به جماعه من المحققین.
و قد یجاب بان الغیر یتحمل المشقه بحمل رزق الله الیک، فالنهى عن الحمد لغیر الله على اصل الرزق لان الرازق هو الله، و الترغیب فى الحمد له على ما تکلف من حمل الرزق و کلفه ایصاله باذن الله تعالى لیعطیه اجر مشقه الحمل و الایصال.
و بالجمله: هنالک شکران: شکر على الرزق و هو لله، و شکر على الحمل و هو للغیر. و یویده ما روى من طرق العامه: و لا تحمدن احدا على رزق الله.
و قیل: النهى مختص بالخواص من اهل الیقین الذین شاهدوه رازقا و شغلوا عن رویه الوسائط، فنهاهم عن الاقبال علیها، لانه تعالى یتولى جزاء الوسائط عنهم بنفسه، و الامر بالشکر مختص بغیرهم ممن لا حظ الاسباب و الوسائط کالاکثر، لان فیه قضاء حق السبب ایضا.
و لیس بشىء لاستعاذه سید العابدین علیه السلام- و هو من اخص الخواص- من ترک الشکر للواسطه، و لان الله سبحانه شکر عباده الصالحین مع کمال غنائه عنهم، و الله تعالى اعلم.
او: هنا لمطلق الجمع کالواو عند من اثبت لها هذا المعنى، و الحق انها لاحد الشیئین او الاشیاء و الجمع انما استفید من قرینه الکلام، اذ لا یجوز ان یراد انى اعوذ بک من واحد من هذه الاشیاء فقط، فهى کقوله تعالى: «و لا تطع منهم آثما او کفورا»، اذ لا یجوز ان یراد: لا تطع واحدا منهما و اطع الاخر، لقرینه الاثم و الکفر.
و عضدت الرجل عضدا- من باب قتل-: اعنته فصرت له عضدا، اى: معینا و ناصرا.
و الظلم: وضع الشى ء فى غیر موضعه المختص به، و فى المثل من استرعى الذئب فقد ظلم. فالمشرک ظالم، لانه جعل غیر الله تعالى شریکا له، و وضع العباده فى غیر موضعها. و العاصى ظالم، لانه وضع المعصیه موضع الطاعه.
و المتصرف فى حق الغیر ظالم، لانه وضع التصرف فى غیر محله و اعانه الظالم من الموبقات، بل ادنى المیل الى من وجد منه ظلم ما حرام موجب لدخول النار، لقوله تعالى: «و لا ترکنوا الى الذین ظلموا فتمسکم النار».
قال فى الکشاف: النهى متناول للانحطاط فى هواهم، و الانقطاع الیهم، و مصاحبتهم، و مجالستهم، و زیارتهم، و مداهنتهم، و الرضا باعمالهم، و التشبه بهم، و التزیى بزیهم، و مد العین الى زهرتهم، و ذکرهم بما فیه تعظیم لهم.
عن ابى عبدالله علیه السلام قال: العامل بالظلم و المعین له و الراضى به شرکاء ثلاثتهم.
تبصره:
المستفاد من احادیث اهل البیت علیهم السلام ان اعانه الظالم حرام و لو کانت بما هو مباح فى نفسه، کما رواه الشیخ فى الحسن عن ابن ابى یعفور، قال: کنت عبد ابى عبدالله علیه السلام اذ دخل علیه رجل من اصحابه، فقال له: اصلحک الله انه ربما اصاب الرجل منا الضیق او الشده، فیدعى الى البناء یبنیه او النهر یکریه او المسناه یصلحها، فما تقول فى ذلک؟ فقال ابوعبدالله علیه السلام: ما احب ان عقدت لهم عقده او وکیت لهم و کاء و ان لى ما بین لابتیها، لا و لا مده بقلم، ان اعوان الظلمه یوم القیامه فى سرادق من نار حتى یحکم الله بین العباد.
و فى الصحیح عن یونس بن یعقوب، قال: قال لى ابوعبدالله علیه السلام: لا تعنهم على بناء مسجد.
و روى ابن بابویه عن الحسن بن زید عن الصادق علیه السلام عن آبائه علیهم السلام، قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: الا و من علق سوطا بین یدى سلطان جائر، جعل الله ذلک السوط یوم القیامه ثعبانا من نار طوله سبعون ذراعا، یسلطه الله علیه فى نار جهنم و بئس المصیر.
و امثال هذه الاخبار کثیره، و هى کما ترى عامه فى الاعانه بالمحرم و المباح بل المندوب.
و روى ایضا عن السکونى عن ابى عبدالله عن آبائه علیهم السلام، قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: اذا کان یوم القیامه نادى مناد: این الظلمه و اعوانهم و من لاق لهم دواه او ربط لهم کیسا او مدلهم مده قلم فاحشروهم معهم.
قال شیخنا البهائى قدس سره- بعد نقله اکثر الاحادیث المذکوره تاییدا لعموم الاعانه-: و ربما یستانس له بقوله تعالى: «و لا ترکنوا الى الذین ظلموا فتمسکم النار». و یظهر من کلام بعض فقهائنا فى مبحث المکاسب: ان معونه الظالمین انما تحرم اذا کانت بما هو محرم فى نفسه، و اما اعانتهم على تحصیل اموالهم و خیاطه ثیابهم و بناء منازلهم مثلا فلیس بمحرم. و هذا التفصیل ان کان قد انعقد علیه الاجماع فلا کلام فیه، و الا فللنظر فیه مجال، فان النصوص على ما قلناه متظافره، و ایضا فعلى هذا لا معنى حینئذ لتخصیص الاعانه بالظالمین، فان اعانه کل احد بمحرم محرمه، بل فعل المحرم فى نفسه حرام سواء کانت اعانه او غیر اعانه. و قد یوجه التخصیص بان اعانه الظالمین بالمحرم اشد تحریما من اعانه غیرهم، فالاهتمام هنا ببیانها اشد فصرح بها، و ان کان السکوت عنها یستلزم دخولها بالطریق الاولى، قال: و العجب من العلامه فى التذکره حیث خص تحریم اعانتهم بما یحرم، ثم استدل على ذلک بالروایات السالفه، و هى کما عرفت صریحه فى خلاف ما ادعاه، فتامل هذا.
و الظاهر ان مرجع الاعانه الى العرف، فما سمى اعانه عرفا حرم.
و اما ما ینقل عن بعض الاکابر ان خیاطا قال له: انى اخیط للسلطان ثیابه فهل ترانى داخل بهذا فى اعوان الظلمه؟ فقال: الداخل فى اعوان الظلمه من یبیعک الابر و الخیوط، و اما انت فمن الظلمه انفسهم.
فالظاهر انه محمول على نهایه المبالغه فى الاحتراز عنهم و الاجتناب عن تعاطى امورهم، و الا فالامر مشکل جدا. نسال الله العصمه و التوفیق.
خذله- من باب قتل-: ترک نصره و اعانته، و الاسم الخذلان بالکسر.
و الملهوف: المظلوم، المضطر.
روى رئیس المحدثین بسنده عن ابى عبدالله علیه السلام، قال: ما من مومن یخذل اخاه و هو یقدر على نصرته الا خذله الله فى الدنیا و الاخره.
و روى شیخ الطائفه بسنده عن الباقر عن آبائه علیهم السلام، قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: من سمع رجلا ینادى یا للمسلمین فلم یجبه فلیس بمسلم.
رمت الشى ء ارومه روما و مراما: طلبته.
و الحق: الواجب الثابت الذى یطالب به صاحبه من علیه.
و روم الانسان ما لیس له بحق هو الادعاء الباطل.
و قد قال امیرالمومنین علیه السلام: هلک من ادعى و خاب من افترى. و ذلک ان الدعوى الباطله تصدر عن ملکه الکذب تاره، و عن الجهل المرکب اخرى، کالجاهل بالامر المدعى لحصوله عن شبهه رسخت فى ذهنه، و کلاهما من اکبر الرذائل و اعظم المهلکات فى الاخره.
اى: فى العلم بالمعارف الالهیه و الاحکام النبویه فیشمل اصول الدین و فروعه، او فى الحکم على شىء بنفى او اثبات، فان العلم کما یطلق على الاعتقاد الجازم المطابق للواقع او حصول صوره الشىء فى العقل، یطلق على حکم النفس على الشىء بوجود شىء له هو موجود له او نفى شىء عنه هو غیر موجود له، کالحکم على زید بانه خارج او لیس هو طائرا.
و قوله: «بغیر علم» اى: بغیر اعتقاد جازم مطابق للواقع، و القول بغیر علم منشوه اما الکذب او الجهل المرکب، و کلاهما من الموبقات کما تقدم. و قد قال الله تعالى لنبیه: «و لا تقف ما لیس لک به علم».
و عن مفضل بن یزید عن ابى عبدالله علیه السلام قال: قال انهاک عن خصلتین فیهما هلک الرجال ان تدین الله بالباطل و تفتى الناس بغیر علم.
و عن ابى جعفر علیه السلام: من افتى الناس بغیر علم و لا هدى لعنه ملائکه الرحمه و ملائکه العذاب، و یلحقه وزر من عمل بفتیاه.
و عن زراره بن اعین قال: سالت اباجعفر علیه السلام ما حق الله على العباد؟ قال: ان یقولوا ما یعلمون و یقفوا عند ما لا یعلمون.
و الاخبار فى هذا المعنى کثیره.
تنبیه:
قال بعض المحققین من اصحابنا المتاخرین: اعلم ان لفظ العلم یطلق فى اللغه على الاعتقاد الجازم الثابت المطابق للواقع، و هذا یسمى الیقین، و علوم الانبیاء و الائمه علیهم السلام من هذا القبیل، و یطلق ایضا على ما تسکن الیه النفس و تقضى العاده بصدقه، و هذا یسمى العلم العادى، و یحصل بخبر الثقه الضابط المتحرز عن الکذب، بل و غیر الثقه اذا علم من حاله انه لا یکذب، او دلت القرائن على صدقه، کما اذا اخبر الانسان خادم له عرفه بالصدق عن شىء من احوال منزله، فانه یحصل عنده من خبره حاله توجب الجزم بما اخبره به بحیث لا یشک فى ذلک، و لیس له ضابط یحصره بل مداره على ما یحصل به التصدیق و الجزم، و مراتبه متفاوته فربما افاد الیقین عند قوم، و ما تسکن الیه النفس عند آخرین بحسب القرائن و الاحوال، و هذا هو الذى اعتبره الشارع و اکتفى به فى ثبوت الاحکام عند الرعیه، و اوجب علیهم العمل بها عند حصوله لهم، کما یرشد الیه موضع الشریعه السمحه السهله، و قد عمل الصحابه و اصحاب الائمه علیهم السلام بخبر العدل الواحد و بالمکاتبه على ید الشخص الواحد، بل و بخبر غیر العدل اذا دلت القرائن على صدقه، و لا ینافى هذا الجزم تجویز العقل خلافه نظرا الى امکانه، کما لا ینافى جزمنا بحیاه زید الذى غاب عنا لحظه تجویز موته فجاه، و لو اعتبرنا فى العلم عدم تجویز النقیض عقلا لم یتحقق لنا علم قط بوجود شى ء مما غاب عنا او حضر عندنا، و یلزمنا الشک فیمن رایناه الان اهو الذى رایناه قبل، ام عدم ذلک و هذا غیره اوجده الله على شکله؟ بل ربما تطرق الشک الى الضروریات کما تزعمه الاشاعره و هو سفسطه ظاهره، و من یتتبع کلام العرب و مواقع لفظ العلم فى المحاورات جزم بان اطلاق لفظ العلم على ما یحصل به الجزم عندهم حقیقه، و انه کلى مقول على افراده بالتشکیک، و ان تخصیصه بالیقین فقط اصطلاح حادث لاهل المنطق دون اهل اللغه، لبناء اللغه على الظواهر دون هذه التدقیقات، و تحقق ان الظن لغه: هو الاعتقاد الراجح الذى لا جزم معه اصلا، و اهل اللغه هم الاصل فى تعیین الالفاظ للمعانى، و لیس هذا خاصا بلغه العرب بل کل اللغات کذلک. و من عرف الفارسیه و تامل مواقع لفظ «میدانم» الدال على معنى اعلم، و «گمان دارم» الدال على معنى اظن فى لغه الفرس، ظهر له صحه ما قلناه. و العلم بهذا المعنى قد اعتبره الاصولیون و المتکلمون فى اثبات کثیر من قواعدهم کحجیه الاجماع و غیره، و ان رابک شک فراجع الشرح العضدى و شرح المواقف لیظهر لک ذلک. و هذا الذى عناه القدماء بقولهم: لا یجوز العمل فى الشریعه الا بما یوجب العلم، یدلک على ذلک تعریف السید المرتضى فى الذریعه للعلم: بانه ما اقتضى سکون النفس، و هذا التعریف یشمل نوعى العلم اعنى الیقینى و العادى، فهذا هو العلم الشرعى فان شئت سمه علما و ان شئت سمه ظنا، فلا مشاحه فى الاصطلاح بعد ان تعلم انه کاف فى ثبوت الاحکام الشرعیه، و قد کتب رسول الله صلى الله علیه و آله الى الملوک نحو کسرى و قیصر مع الشخص الواحد یدعوهم الى الاسلام، و کان ذلک حجه علیهم حیث علموا صدق الرسول من قرائن الاحوال.
فان قلت: غایه ما یدل علیه کلامک ثبوت اطلاق لفظ العلم على ما ذکرته فى اللغه، فمن این لک انه حقیقه فیما یشمل العلم العادى؟ و لم لا یکون فیه مجازا؟ فان اطلاق لفظ العلم على الظن و بالعکس بطریق المجاز شائع.
قلت: نحن لا ننکر ذلک مع قیام القرینه، و کلامنا فیما اذا کان بدونها. و هذه شبهه نشات من الف الذهن بکلام اهل المنطق، و لو سلمناها على طریق الجدل لم یضرنا، لانا بینا ان حصول التصدیق الموجب للجزم عاده- کیف کان- یکفى فى وجوب العمل بالاحکام المتلقاه من الشارع بواسطه او وسائط.
فان قلت: على تقدیر کونه داخلا فى الظن کیف تصنع بالایات و الاخبار الداله على النهى عن العمل بالظن؟.
قلت: هذا تشکیک. و جوابه: انا نفرق بین اثبات الاحکام الشرعیه بمعنى وضعها و التعبد بها، و بین ثبوتها بمعنى الحکم بصدق رواتها و وجوب العمل بها، فان اثبات نفس الحکم و الفتوى بانه حلال او حرام مثلا خاص بمن لا ینطق عن الهوى، و لا یکون الا عن یقین بوحى من الله او الهام، و تلک الایات و الاحادیث وارده فى ذم من یقول بعقله و رایه فى الدین من دون وحى الهى، او الهام ربانى، او نص محکم صریح الدلاله، او برهان قاطع لا یحتمل النقیض، و هذا ظاهر لمن تتبع موارد الاخبار و اسباب النزول. و اما ثبوت الاحکام الوارده عن الشارع عندنا و وجوب العمل بها علینا فیکفى فیه النقل الذى تطمئن النفس الى صدقه و الى ثبوته، و لسنا مکلفین فیه باکثر من حصول العلم العادى کما بیناه من عمل الصحابه و اصحاب الائمه علیهم السلام انتهى کلامه.
اذا عرفت ذلک فتفسیرنا العلم من قوله علیه السلام: «بغیر علم» بالاعتقاد الجازم المطابق للواقع هو العلم الیقینى، و هو علم الانبیاء و الاوصیاء علیهم السلام فى جمیع العلوم، و هو حال صاحب الدعاء صلوات الله و سلامه علیه. و اما اذا کان الداعى غیر معصوم فینبغى ان یراد بالعلم من قوله: «بغیر علم» ما یشمل العلم الیقینى کما فى القول فى اصول الدین، و العلم العادى کما فى القول فى فروعه فاعلم ذلک، و الله اعلم.
