دعای دوم صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش اول)
شکر نعمت وجود پیامبر اکرم؛
وَ کانَ مِنْ دُعَائِهِ عَلَیهِ السَّلَامُ بَعْدَ هَذَا التَّحْمِیدِ فِی الصَّلَاةِ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ:
وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی مَنَّ عَلینَا بِمُحَمَّدٍ نَبِیهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ دُونَ الْأُمَمِ الْمَاضِیةِ وَ الْقُرُونِ السَّالِفَةِ، بِقُدْرَتِهِ الَّتِی لَا تَعْجِزُ عَنْ شَیءٍ وَ إِنْ عَظُمَ، وَ لَا یفُوتُهَا شَیءٌ وَ إِنْ لَطُفَ؛ فَخَتَمَ بِنَا عَلَی جَمِیعِ مَنْ ذَرَأَ، وَ جَعَلَنَا شُهَدَاءَ عَلَی مَنْ جَحَدَ، وَ کثَّرَنَا بِمَنِّهِ عَلَی مَنْ قَلَّ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
دعای آن حضرت پس از این ستایش در درود بر رسول خدا:
سپاس خدایی را که بر ما منّت نهاد به وجود محمّد(ص) در میان امّتهای گذشته و قرون سپری‌شده، به قدرت و توانی که از هیچ چیز هرچند بزرگ، ناتوان نباشد و هیچ چیز هرچند کوچک از نظرش نهان نماند. و ما را خاتم همه امّتها قرار داد و بر منکران حق و حقیقت گواه گرفت، و ما را از باب ایثار نعمت بر آنان که‌اندک بودند فزونی بخشید.
ترجمه آیتی
دعای آن حضرت است پس از حمد و سپاس خداوندی، بر محمد رسول الله (ص) درود می فرستد.
حمد و سپاس خداوندى را که بر ما منت نهاد و پیامبر خود محمد صلى الله علیه و آله را به رسالت بر ما فرستاد. این نعمت ویژه ما بود و امتهاى گذشته که در قرنهاى پیشین مى زیستند بى بهره از آن بودند. این همه برآمده از قدرت اوست که ناتوان نبود در هر کار هر چند سترگ بود و فرونگذارد هیچ کارى را هر چند خرد بود. پس ما را خاتم همه آفریدگان قرار داد و گواهان بر منکران. و به کرم خود شمار ما را از آنان که شمارشان فروکاست فزونى بخشید.
ترجمه ارفع
درود و صلوات بر محمد و آل محمد
حمد خداى را که به وجود مبارک پیامبرش حضرت محمد صلى الله علیه و آله و سلم بر ما منت گذاشت در حالى که امتهاى پیشین و مردم قبل از ما از بهره مند شدن از آن گرامى محروم بودند. و این به قدرت شکست ناپذیر باریتعالى مربوط مى شود که هیچ چیز هر اندازه بزرگ باشد از توانایى او بیرون نیست و هیچ چیز هر اندازه کوچک باشد از دست قدرتش رهایى ندارد. آرى خداوند تبارک و تعالى جمعیت ما مسلمانان را آخرین آفریده هاى خود قرار داد و ما را در برابر منکرین حقایق شاهد گردانید و ما را به فضل و کرمش بر مردمى که کم بودند فزونى بخشید.
ترجمه استادولی
از دعاهاى آن حضرت است پس از این ستایش، در درود بر رسول خدا
و ستایش خدایى را که به پیامبرش محمد بر ما منت نهاد نه بر امت هاى گذشته و اقوام پیشین، به قدرت و توانایى خود که در برابر هیچ چیز- هرچند بزرگ- عاجز نیست، و هیچ چیز- گرچه خرد و نادیدنى- از دسترس آن بیرون نیست. پس به وسیله ما بر همه آفریدگانش مهر پایان نهاد (ما را آخرین امت ها قرار داد)، و ما را بر منکران گواه ساخت، و به من و بخشش خویش ما را بر امت هاى اندک فزونى و برترى داد.
ترجمه الهی قمشه‌ای
دعای حضرت سجاد (ع) که بعد از حمد خدا دعاى درود و تحیت بر پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم است
حمد و ستایش خداى متعال را که به نعمت وجود پیغمبر (گرامیش حضرت) محمد صلى الله علیه و آله منت گذاشت بر ما (امت مرحومه) نه بر امتهاى دوران گذشته و قرنهاى سپرى شده و این نعمت بزرگ را به قدرت کامله خود به ما عطا کرد آن قدرتى که از هیچ امر عظیم و بزرگ عالم عجز در او راه ندارد و کوچکترین چیز هم از محیط قدرت و علمش ناپدید و فوت نخواهد شد (بدان قدرت بى نهایت) حضرت محمد را خاتم (رسولان خود) قرار داد بر تمام مخلوقاتش و ما (امت پیغمبر یا ما اهل بیت او) را شاهد و گواه (بر صدق و حقیقت راستى رسالت او) بر منکران حضرتش مقرر داشت و ما را به فضل و کرمش (بر مخالفین و دشمنان اسلام) که قومى بى قدر و عزت بودند قدرت و غلبه و فزونى (از هر جهت) بخشید (تا آنجا که دشمنان همه مقهور و مغلوب شدند).
ترجمه سجادی
و از دعاى امام علیه السلام بود، پس از این سپاس، در درود بر رسول خدا «صلى اللّه علیه و آله»
و سپاس خدایى را که به پیامبرش محمّد -که درود خدا بر او و خاندانش باد- بر ما منّت نهاد، نه بر امّت هاى گذشته و مردمان پیشین، به قدرتش که از چیزى -اگر چه بزرگ باشد- ناتوان نیست و چیزى -اگر چه خرد باشد- از او رهایى نمى یابد. پس به وسیله ما به همه آفریدگانش پایان داد، و ما را بر کسانى که انکار کرده اند، شاهد گردانْد. و ما را با احسان خود، بر کسانى که اندک بودند، فزونى بخشید.
ترجمه شعرانی
از دعاهاى‌آن حضرت است در سپاسگزارى خداوند و درود بر رسول او صلى الله علیه و آله
سپاس خداوند را که بر ما منت نهاد و پیغمبرش محمد صلى الله علیه و آله و سلم را بر ما فرستاد نه بر امم گذشته و مردم پیشین، به قدرت خود که از هیچ کار اگر چه بزرگ بود فرو نمى ماند و هیچ چیز گرچه خرد باشد از دست او بدر نمى رود. همه امتها را به ما ختم فرمود و ما را شاهد انکار آنان قرار داد به فضل خویش ما را به شماره از آنها افزون گردانید.
ترجمه فولادوند
نیایش و درود بر فرستاده ى خدا (ص)
سپاس خدایى را که بر ما نعمت وجود پیامبرش (ص) را بر خلاف گذشته و سده هاى دیرینه ارزانى داشت، با همان قدرتى که در انجام آن از هر چیز سترک و خردى درمانده نخواهد شد
و در نتیجه ما را خاتم همه ى آفریدگان از امم قرار داد و بر منکران گواه گرفت و به فضل خویش در مقابل شمار اندک ایشان فزونى بخشید.
ترجمه فیض الاسلام
از دعاهاى امام علیه السلام است پس از این ستایش در درود بر رسول خدا- صلى الله علیه و آله- (گفته اند: فائده ى صلوات بر آن حضرت براى فرستنده است که بر اثر این عمل پاداش مى یابد، زیرا خداى تعالى درجه و مقامى به آن بزرگوار داده و نعمتهائى به او بخشیده که درود و دعا بر آن چیزى نمى افزاید، و گفته اند: فائده ى آن درخواست بالا بردن درجه و افزوده شدن پاداش آن حضرت هم هست، زیرا نعمتهاى خدا را اندازه نیست، و بر این گفتار اخبار رسیده ى از معصومین علیهم السلام دلالت دارد، و روایات در فضل و برترى صلوات فرستادن بسیار است از آن جمله: از حضرت صادق علیه السلام رسیده که رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: هر که بر من درود فرستد خدا و فرشتگان بر او درود فرستند پس هر که خواهد کم و هر که خواهد بسیار درود فرستد، و هم از آن حضرت رسیده که رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: ارفعوا اصواتکم بالصلوه على فانها تذهب النفاق «صداهاتان را به درود بر من بلند کنید که نفاق و دوروئى را از بین مى برد» و درود بر آن حضرت در غیر نماز و هنگامى که نام او برده نشده مستحب است و در دو تشهد نماز و هنگامى که نام آن بزرگوار برده شود و اگر چه شنونده مشغول به نماز باشد واجب مى باشد، و اگر شنونده ى نام آن حضرت در نماز درود نفرستاد گفته اند: نماز او باطل نمى شود، و اگر نام آن حضرت پى در پى برده شود براى کسى که مشغول نماز است پى در پى درود فرستادن واجب نیست، و گفته اند: واجب، درود فرستادن بر آن حضرت است و درود بر آل او براى کمال و برترى آنست، و گفته اند: درود بر آل نیز واجب است و این قول درست است و اخبار بر درستى آن بسیار مى باشد، از آن جمله رسول اکرم- صلى الله علیه و آله- فرموده: لا تصلوا على الصلوه البتراء، فقالوا یا رسول الله ما الصلوه البتراء؟ قال: ان تقولوا: اللهم صل على محمد، بل قولوا: اللهم صل على محمد و ال محمد «بر من درود بى دنباله نفرستید، گفتند: یا رسول الله درود بى دنباله چیست؟ فرمود: اینکه مى گوئید: اللهم صل على محمد، بلکه بگوئید: اللهم صل على محمد و ال محمد، و درود در آغاز دعا بر آن حضرت و آل او براى آنست که با آن حاجت روا مى شود، حضرت صادق علیه السلام فرموده: هر که را به خداى عزوجل حاجتى باشد هنگام شروع به درخواست بر محمد و آل او درود فرستد پس حاجت خود را بخواهد و باز بر محمد و آل او درود فرستد، زیرا خداى عزوجل کریمتر و بخشنده تر است از اینکه دو طرف حاجت را بپذیرد و وسط را نپذیرد، چون درخواست درود بر محمد و آل او پذیرفته است، و ناگفته نماند که درود بر آن حضرت و بر آل او در نوشته ها باید به طور آشکار نوشته شود نه بلفظ صلعم و مانند آن که کمترین زیان آن از دست دادن پاداش بزرگ آن است، از رسول خدا- صلى الله علیه و آله- رسیده که فرمود: هر که در کتابى بر من درود فرستد همواره فرشتگان براى او استغفار نموده آمرزش مى طلبند مادامى که نام من در آن کتاب است):
و سپاس خداى را که به محمد پیغمبرش- صلى الله علیه و آله- بر ما منت نهاد (او را به ما ارزانى داشت) منتى که امتهاى گذشته و مردم پیش از ما از آن بى بهره بودند به قدرت و توانائى که از چیزى هر چند بزرگ باشد ناتوان نیست و چیزى از آن نمى رهد اگر چه خرد باشد (و او در و سپاس خداى را عطف است به آنچه در دعاى یکم بیان شد، زیرا امام علیه السلام این دعاء را به آن وصل مى نموده، چنانکه از ظاهر عنوان این دعا به دست مى آید، یا اینکه واو استیناف است، و این جمله ى از دعاء اشاره است به قول خداى تعالى «س ۳ ى ۱۶۴»: لقد من الله على المومنین اذ بعث فیهم رسولا من انفسهم یتلوا علیهم ایاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه و ان کانوا من قبل لفى ضلال مبین یعنى خدا بر اهل ایمان منت نهاد که فرستاده اى از خودشان در میان آنها برانگیخت که بر آنان آیات او را بخواند و آنها را پاک گرداند و کتاب و حکمت «احکام و حقائق» را بیاموزد هر چند از آن پیش در گمراهى آشکار بودند)
و ما را آخرین همه ى کسانى که آفریده (از پیغمبران و امتهایشان) قرار داد (در قرآن کریم «س ۳۵ ى ۲۴» فرموده: و ان من امه الا خلافیها نذیر «و هیچ امتى نبوده جز آنکه در میانشان ترساننده و پیغمبرى بوده» پس ما را خاتم همه ى امتها گردانید چون پس از ما امتى نیست که رسول و پیغمبرى براى آنها بفرستد) و (بعض از) ما (ائمه ى اطهار علیهم السلام) را بر کسانى (کفار و منافقین) که (دین و احکام خدا را) انکار کرده اند گواه گردانید (این جمله اشاره است به قول خداى تعالى «س ۲ ى ۱۴۳»: و کذلک جعلناکم امه وسطا لتکونوا شهداء على الناس و یکون الرسول علیکم شهیدا یعنى و همچنین شما مسلمانان را امت وسط یعنى با عقل و عدالت قرار دادیم تا بر مردم «انکارکنندگان پیغمبر» گواه باشید، و رسول بر شما گواه باشد. از حضرت صادق علیه السلام روایت شده فرمود: گمان مى کنى مقصود خدا از این آیه همه اهل قبله و خداپرستان بوده؟! آیا مى اندیشى کسى که گواهى او در دنیا بر یک صاع (پیمانه ى) خرما روا نیست خداوند روز قیامت شهادت از او مى طلبد و آن را بر همه ى امتهاى گذشته مى پذیرد؟ چنین نیست، خدا این جور قصد نکرده، مقصود خدا امتى است که دعوت ابراهیم بر او واجب است کنتم خیر امه اخرجت للناس «س ۳ ى ۱۱۰» یعنى شما بهترین امت و گروهى هستید که براى مردم به وجود آمده اید» ایشان ائمه ى وسطى و بهترین امت هستند که براى مردم به وجود آمده اند، و از امیرالمومنین على علیه السلام رسیده که فرمود: خداى تعالى در گفتار خود: لتکونوا شهداء على الناس ما را قصد نموده، پس رسول خدا صلى الله علیه و آله بر ما گواه است و ما گواهان خدائیم بر خلق او و در زمین حجت او هستیم، و مائیم کسانى که خداى تعالى فرموده: و کذلک جعلناکم امه وسطا) و ما را به نعمت خود بر کسانى که اندک بودند فزونى بخشید (دین ما را تا پایان دنیا پایدار نمود به خلاف دین امتهاى گذشته که زمان معینى بود، یا ما را بر آنها برتر و ارجمندتر گردانید).شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
در صلوات بر رسول خدا صلّى اللّه علیه وآله و بیان اوصاف آنحضرت:
«وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی مَنَّ عَلینَا بِمُحَمَّد نَبِیهِ - صَلَّى اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ - دُونَ الْأُمَمِ الْمَاضِیةِ وَ الْقُرُونِ السَّالِفَةِ بِقُدْرَتِهِ الَّتِی لاَ تَعْجِزُ عَنْ شَیء وَ إِنْ عَظُمَ وَ لاَ یفُوتُهَا شَیءٌ وَ إِنْ لَطُفَ فَخَتَمَ بِنَا عَلَى جَمِیعِ مَنْ ذَرَأَ وَ جَعَلَنَا شُهَدَاءَ عَلَى مَنْ جَحَدَ وَ کثَّرَنَا بِمَنِّهِ عَلَى مَنْ قَلَّ»:
سپاس و حمد خداى را بر نعمت با عظمت وجود محمّد صلّى الله علیه و آله که ذات مقدّس او و بعثتش را جهت هدایت عالمیان بر ما منّت نهاد، نعمتى که امّت هاى گذشته از آن بى بهره بودند، این حقیقت و واقعیت را به ما ارزانى داشت با قدرتى که از چیزى هر چند بزرگ باشد ناتوان نیست، و چیزى از دید آن قدرت نمى رهد اگر چه کوچک و خرد و ناتوان باشد و به چشم انسان نیاید (گر چه چشمش به سلاحى چون میکروسکپ مسلّح گردد).
محمد صلّى الله علیه و آله یا عظیم ترین خبر آفرینش:
زبان از بیان اوصاف و شخصیت انسانى که در گردونه خلقت نمونه ندارد، و بالاتر و والاتر و افضل از او وجود ندارد عاجز است، قلم به روى صحفه کاغذ براى نشان دادن چهره او نمى چرخد، فکر از دریافت تمام حقیقت او ناتوان است. من براى وصف او چاره اى جز مراجعه به آیات قرآن که بیان خداست، و روایات و اخبار که بیان معجز آساى اولیاء حقّ است ندارم. در این زمینه از آیات و روایات نمونه هائى را نقل مى کنم تا بتوانید دور نمائى از واقعیت او را ببینید چرا که ذکر همه آیات و روایات و توضیح و تفسیر آنها کار یک جلد و دو جلد و ده جلد کتاب نیست.
حقیقت نوری محمد:
ما در برابر شخصیتى هستیم که اگر بخواهیم تمام حقیقت او را با این بیان ناتوان و قلم شکسته بازگو کنیم مثل این است که بخواهیم دریاى بى عمق و ساحلى را در کوزه جاى دهیم!
ماه فرو ماند از جمال محمّد *** سرو نروید به اعتدال محمّد
قدر فلک را کمال و منزلتى نیست *** در نظر قدر با کمال محمّد
وعده دیدار هر کسى به قیامت *** لیلة الإسرا شب وصال محمّد
آدم و نوح و خلیل و موسى و عیسى *** آمده مجموع در ظلال محمّد
عرصه دنیا مجال همّت او نیست *** روز قیامت مگر مجال محمّد
شمس و قمر در زمین حشر نتابند *** نور نتابد مگر جمال محمّد
وانهمه پیرایه بسته جنّت فردوس *** بو که قبولش کند بلال محمّد
همچو زمین خواهد آسمان که بیفتد *** تا بدهد بوسه بر نعال محمّد
شاید اگر آفتاب و ماه نتابند *** پیش دو ابروى چون هلال محمّد
چشم مرا تا به خواب دید جمالش *** خواب نمى گردد از خیال محمّد
سعدى اگر عاشقى کنى و جوانى *** عشق محمّد بس است و آل محمّد
عقل اوّل، مخلوق و اقرب به حقّ و اعظم و اتمّ موجود است، چون از تمام حجابهاى مُلکى و نفسى و فلکى به دور است. در روایات بسیار مهم در موثّق ترین کتب روائى آمده:
۱- أوَّلُ ما خَلَقَ اللّهُ الْعَقْلُ
۲- أوَّلُ ما خَلَقَ اللّهُ نُورى
۳- أوَّلُ ما خَلَقَ اللّهُ رُوحى
۴- أوَّلُ ما خَلَقَ اللّهُ الْقَلَمُ
۵- أوَّلُ ما خَلَقَ اللّهُ مَلَک کرُبىٌّ
این پنج مرحله اوصاف یک حقیقت و یک نور است، اسمائى است متعدّد براى مسمّاى واحدى که بالاترین نشأه وجود است که نسبت به او و حقّ واسطه نمى خورد، اختیاج و نیازى در او به وجودى جز حقّ نیست. و نظرى به ما سوا ندارد، و التفاتى جز به محبوب براى او نیست.
تعبیر به قلم یعنى واسطه حقّ در تصویر حقایق و علوم به الواح نفسانیه. این بى واسطگى و عدم قیودات و مرزها، وسعت جلال و جبروت و عظمت رسول الهى است.
موجود هر چه از قید و بند دور باشد و به حضرت محبوب نزدیکتر خیر و برکتش بیشتر است. او وجود نازنینى بود که به بدن هم مقید نشد بلکه بدن و جسم، روى او بود به سوى خلق!
«أقْبَلَ الَى الدٌّنْیا رَحْمَةً لِلْعالَمینَ».
و این همه بدان معناست که نور وجود مقدّسش در باطن تمام اشیاء و عوالم و موجودات هست که او احبّ اشیا و صافترین و خالصترین موجودات است. انسان در ارتباط به او اهل کمال و نجات و شایسته بهشت است، و در صورت روى گردانى از وى اهل شقاوت و هیزم جهنم است، و این حقایق در روایات زیر که اکثر کتب حدیث نقل کرده اند و در اصول شریف "کافى" در ابتداى کتاب عقل آمده منعکس است:
عَنْ أبى جَعْفَر علیه السلام قال: لَمّا خَلَقَ اللّهُ الْعَقْلَ اسْتنْطَقَهُ ثُمَّ قالَ لَهُ: أقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ، قالَ لَهُ: أدْبِرْ،فَادْبَرَ. قالَ: وَعِزَّتى وَ جلالى ما خَلَقْتُ خلقا هو أحب الى منک، ولا اکملتک الاّ فیمن احب. اما انى إیاک آمر، و إیاک انهى، و إیاک اعاقب، و إیاک اُثیبُ.
محّمد کازل تا ابد هر چه هست *** به آرایش نام او نقش بست
چراغى که پرواز بینش بدوست *** فروغ همه آفرینش بدوست
فرستاده خاص پروردگار *** رساننده حجّت استوار
گرانمایه تر تاج آزادگان *** گرامى تر از آدمى زادگان
ضمان دار عالم سیه تا سپید *** شفاعتگر روز بیم و امید
درختى سَهى سایه در باغ شرع *** زمینى به اصل، آسمانى به فرع
زیارتگه اصل داران پاک *** ولى نعمت فرع خواران خاک
چراغى که تا او نیفروخت نور *** زچشم جهان خرّمى بود دور
فلک بر زمین چار طاق افکنش *** زمین بر فلک پنج نوبت زنش
ستون خرد، مسند پشت او *** مه انگشت گشته زانگشت او
محیطى چه گویم چه بارنده میغ *** به یک دست گوهر به یک دست تیغ
به گوهر جهان را بیاراسته *** به تیغ از جهان داد و دین خواسته
قباى دو عالم بهم دوختند *** وزان هر دو یک زیور افروختند
چو گشت آن ملمّح قبا جاى او *** به دستى کم آمد زبالاى او
به بالاى او کایزد آراسته است *** هم آرایش ایزدى راست است
کلید کرم بوده در بند کار *** گشاید بدو قفل چندین حصار
فراخى بدو دعوت تنگ را *** گواهى بر اعجاز او سنگ را
حقیقت محمّدیه در مقام قوس نزولى و معراج تحلیلى بعد از تجلّى و ظهور در صُوّر عقول و نفوس و حقایق برزخى و مثالى، و ظهور در عالم شهادت، و تنزّل از مقام غیب و استقرار در رحم مادّى، از آن جهت که صعود بر طبق نزول است و رجوع به بدایات که همان حقیقت نهایات باشد، جهت پیوند به اصل خود که غایت خلقت و کمال استجلاء بر آن مترتّب مى شود از نواحى تکامل جوهرى و عروج و صعود ترکیبى جهت استیفاء آنچه راکه در مقام نزول در مراتب و درجات تنزّلات به ودیعه نهاده بود، بعد از طىّ درجات معدنى و نباتى و حیاتى و کسب وجود عقلانى و عبور از منازل بوداى، به کسب وجود حقّانى نایل آید، و بعد از نیل به مقام اعلاى از تمکین و خلاصى از اقسام تلوین و عبور از مرتبه و مقام واحدیت و فناء در احدیت و تحقّق به مقام مظهریت اسم الله ذاتى، و مشاهده خواص و آثار کلّیه اسماء الهیه و اعیان ثابته در مقام مظهریت تجلّى ذاتى و احاطه به عوالم وجودى، رجوع به کثرت مى نماید.
این حقیقت کلیه در مقام "أوأدنى" و مرتبه مظهریت تجلّى ذاتى و مقام ظهور سرّ تامّ و تمام: «فَأحْبَبْتُ أنْ اُعْرَف» به حکم: «أبیتُ رَبّى، یطْعِمُنى وَیسْقینى» و: «لى مَعَ اللهِ وَقْتٌ لایعُهُ مَلَک مُقَرّبٌ وَلانَبِىٌ مُرْسَلٌ» از نحوه ظهور مفاتیح غیب و احکام اسماء «مُسْتأثَرَةٌ الّتى لایعْرِفُها إلاّ هو» و کیفیت ظهور و تجلّى اسماء کلّیه و امّهات اسماء در مرتبه واحدیت، مطّلع و به اسرار وجود واقف و به نحوه سریان آن مفاتیح به صور استعدادات، عالم و آگاه مى شود.
و در مقام وادیت به اعتبار تحقّق به اسم اعظم و اسم الله آثار و احکام مفاتیح و اسماء مستاثره را به تفصیل در اعیانْ شهود نموده و حافظ عهد:
«ألَمْ أعْهَدْ إلَیکمْ یا بَنى آدَمَ»(۱) إلى قوله: «وَأنِ اعْبُدُونى هذاصِراطٌ مُسْتَقیمٌ»(۲) و به یاد آورنده میثاق: «مِنَ الْمُؤْمنینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوااللهَ عَلَیهِ» مى باشد.(۳)
و چون به سرّاعیان و استعدادات لوازم اعیان واقف مى شود، در مقام هدایت و تشریع احکام هر ذى حقّى را به خود و هر ممکنى را به کمالات لایقه خود مى رساند، و چون صدور حوادث و وقوع وقایع را مستند به اسماءِ الهیه، و استعدادات و قابلیات ذاتیه لازمه این استعدادات را ناشى از حکمت بالغه الهیه مى داند،
فَلا بَهُمُّ بِالنَّوازِلِ، وَلا یغْتَمُّ بِالْحَوادثِ أصْلاً ولا تُؤَ ثِّرُفیهِ، فَلایرى فى عَینِ الْبْلا یا إِلاّ هَشَّابَسّاماً مَزّاحاً:
پس به پیشامدها و حوادث اصلاً اهمیت نمى دهد، و در حرکت او تأثیرى ندارد; در عین بلا جز رضایت و خرسندى و شادى و خنده روئى چیزى براى او نیست.
از آنجا که متجلّى در حقیقت کلّیه، محمّدیه، مفاتیح مختصّ به حضرت احدیت جمع و صاحب مقام اکملیت مى باشند و قلب مبارک او به مقام برزخیت کبرى و تجلّى احدى جمعى و مظهریت اسم الله ذاتى نائل آمده و تجلّیات الهیه از ناحیه ذات و حقیقت او به عالم اسماء و صفات و عوالم عقول و مراتب عالم مثال و عالم ماده و طبیعت و اصل مى شود و آن حقیقت کلّیه به حکم جامعیت تامّه مشتمل بر کافّه حضرات است، و جمیع حقایق ابعاض و اجزاء وجود اویند، مفاتیح غیبى در هر درجه از درجات وجود او، اثرى از مقام غیب ذات به او مى رسانند
در مقام غیب وجود، مُلهمَ از ذات حقّ است بدون وساطت امرى: کالْعِلْمِ بِالاْسْماءِ الْمُسْتَأْثَرَةِ الْغَیبِیةِ، چه آنکه فرمود: اَللّهُمَّ إنّى اَسْألُک بِکلَّ اسْم هُوَ لَک سَمَّیتَ بِهِ نَفْسَک، أوأنْزَلْتَهُ فى کتابِک، أوْ علَّمْتَهُ أحَداً مِنْ خَلْقِک، أو اسْتَأُثَرْتَ بِهِ فى مَکنُونِ الْغَیبِ عِنْدَک.
این اسماء متضمّنن علوم و اسرارى هستند که إنباء از غیب ذات و علم تفصیلى به آثار و مقتضیات اسماء کلیه و جزئیه و استعدادات و قابلیات لازمه اعیان و حقایق خلقیه بر آنها توقّف دارد، و این اسماء در عالم جبروت و حضرت عملیه علّت و منشأ سیر آن حقیقة الحقایق در اسمائى که رقائق اسماء مستأثره و صور ابهامات غیبیه مخصوص به مقام احدیت جمع المجمع هستند مى باشند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- یس، ۶۰ - ۶۱.
۲- یس، ۶۰ - ۶۱.
۳- احزاب، ۲۳.
تقلّب و سیر در اسماء ظاهره و باطنه، و تحقّق به مقام جمعیت این اسماء، و افاقت و خلاصى از سُکر فناء در فناء، و نیل به مقام تمکین تام، ناشى از استمداد از اسماء مستأثره و تجلّیات واصله از غیب ذات است.
وَقَدْ أفْصَحَ علیه السّلامُ عَنْ هذا بِقَوْلِهِ: فَضَرَبَ بِیدِهِ بَینَ کتْفَىَّ فَوَجْدتُ بَرْدَ أنا مِلِهِ بَینَ ثَدْیىَّ، وَ عَلِمْتُ عِلْمَ الاْوَّلینَ وَ الاْخِرینَ.
اثر این مفاتیح در عالم ملکوت و ارواح، مکاشفات معنویه و واردات و تنزّلات روحانیه و مجرّده است که علوم شریعت و طریقت و حقیقت و رموز و اسرار آنها ثمره آن مى باشد.
و مکاشفات صورى و شهود مقامات و درجات انبیاء و اعمال خلایق در عوالم برزخى، رقائق و صور مکاشفات معنویه اند، و عبد سیار قبل از نیل به مکاشفات معنویه از باب عدم جواز طفره در صعود و نزول وجود، به کاشفات صوریه نائل آید; و این کاشفات به صورت دحیه کلبى و مشاهده مقامات انبیاء در سماوات برزخى جهت آن حضرت منافات با کشف حقایق معنوى در عالم ارواح و شهود مقدّرات و حقایق خواصّ اسماء در واحدیت و قبول تجلّیات ذاتیه در احدیت ندارد، چه آنکه آن حقیقت کلّیه جامع جمیع این حضرت است.
از آنجا که حضرت ختمى مرتبت، خاتم انبیاء و شریعت او مکمّل کلّیه شرایع الهیه است و به مظهریت تجلّى ذات حق و اسم الله ذاتى نایل آمده است، و حقیقت او مشتمل است بر جمیع مراتب وجودى، ناچار کتاب نازل بر قلب او نیز مشتمل است بر جمیع درجات و مراتب وجود که مرتبه نازله آن، الفاظ قرآنیه و نقوش و ارقام و سور و آیات و کلمات مابین الدَّفَّتَین است، و خطابات قرآنیه از این جهت السنه احوال مخاطبین و استعدادات آنان و معرّف احوالات و مقامات و نشئات مکلفین در مقام صعود وجود، بلکه السنه احوال و مقامات و درجات کلّیه نفوس و جمیع حقایق در قوس نزولى است.
لذا مرتبه عالیه قرآن کتاب الهى که از آن به مطلع کتاب و مرتبه تعین حق به اسم "متکلّم" تعبیر نموده است مقام احدیت جمع است و مراتب و درجات آن بعینها متّحد است با درجات و مراتب وجودى آن که این کتاب بر او نازل شده است!!(۱)
مجرّد ز وى را به جائى رساند *** که از بود او هیچ با او نماند
چو شد در ره نیستى چرخ زن *** برون آمد از هستى خویشتن
در این دایره گردش راه او *** نمود از سر او قدمگاه او
رهى رفت بى زیر و بالا دلیر *** که در دایره نیست بالا و زیر
حجاب سیاست برانداختند *** زبیگانگان حجره پرداختند
در آنجا که اندیشه نادیده جاى *** درود از محمّد قبول از خداى
کلامى که بى آلت آمد شنید *** لقائى که آن دیدنى بود دید
چنان دید کز حضرت ذوالجلال *** نه زان سو جهت بُد نه زین سو خیال
همه دیده گشته چو نرگس تنش *** نگشته یکى خار پیراهنش
در آن نرگسین حرف کان باغ داشت *** مگو زاغ کان مُهر ما زاغ داشت
گذربر سر خوان الاص کرد *** هم او خورد و هم بخش ما کرد
دلش نور فضل الهى گرفت *** یتیمى نگر تا چه شاهى گرفت
شده جان پیغمبران خاک او *** زده دست هر یک به فتراک او
به هارونیش خضرو موسى دوان *** مسیحا چه گویم زموکب روان
تنیده تنش در رصدهاى دور *** به روحانیان بر جسدهاى نور
شب ازچتر معراج او سایه اى *** وزان نردبان آسمان پایه اى
محمّد که سلطان این مهد بود *** زچندین خلیفه ولیعهد بود
برون جسته زین کنده چار بند *** فرس رانده بر هفت چرخ بلند
زبند جهان داد خود را خلاص *** به معشوقى عرشیان گشت خاص
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "رسائل قیصرى"،۱۲۵.
آرى او خاصّه بنى آدم و خلاصه هر دو عالم، سراج سراچه کاینات و گل گلزار موجودات، نَورْ حدیقه آفرینش و نور حدقه بینش است. صدر نشین صُفّه لولاک، و تکیه گزین مسند وَما أرْسَلَناک، طوطى شکرفشان شکرستان سُبْحانَ الَّذى اَسْرى،(۱) عندلیب خوش الحان گلستان وَما ینْطِقُ عَنْ الْهَوى(۲)
مفتاح خزائن غیب، و مصباح انجمن لارَیب، تا جدار ایوان کنْتُ نَبِیاً وَ آدَمُ بَینَ الْماءِ وَالطّینِ، و شهسوار میدان وَ ما أرْسَلَنْاک إلاّرَحْمَةً لِلْعالَمینَ.(۳)
مصدر انوار عدم و وجود، و مظهر اسرار غیب و شهود، حقایق گوى راز مَنْ رَآنى، مبرهن ساز وحى آسمانى، نکته سراى معنى نَحْنُ الاْخِرونَ السْابِقُونَ، و پرده گشاى صورت اِهْدِ قَوْمى إنَّهُمْ لا یعْلَمون، بیدار دلِ لا ینامُ قَلْبى، صاحب منزل أبیتُ عِنْدَ رَبّى،محفل لى مَعَ الله را شمع و پروانه; مقام محمود جمع الجمع رسولى، شافع روز جزا، و مقتداى اهل صفا، ابوالقاسم مصطفى، احمد و محمود و محمّد صلّى الله علیه و آله است.
گفت به صورت ار چه زاولاد آدمم *** از روى مرتبت به همه حال برترتم
چون بنگرم در آینه عکس جمال خویش *** گردد همه جهان به حقیقت مصوّرم
خورشید آسمان ظهور عجب مدار *** ذرّات کاینات اگر گشت مظهرم
ارواح قدس چیست نمودار معینم *** اشباح انس چیست نگهدار پیکرم
بحر محیط رشحه اى از قیض فایضم *** نور بسیط لمعه اى از نور ازهرم
نورم که از ظهور من اشیا ظهور یافت *** ظاهرتر است هر نفس از انوار ازهرم
اوصاف لایزال زمن گشت آشکار *** بنگر به من که آینه ذات انورم
هر نور کآشکار شد از مشرق عدم *** عین من است جمله و زان نیز برترم
از عرش تا به فرش همه ذرّه اى بود *** در پیش آفتاب ضمیر منوّرم
روشن شود ز رویش ذات من جهان *** گر پرده صفات خود از هم فرو درم
آبى که زنده گشت ازو خضر جاودان *** آن آب چیست قطره اى از حوض کوثرم
آن دم کزو مسیح همى مرده زنده کرد *** یک نفخه بود از نَفَس روح پرورم
فى الجمله مظهر همه اشیاست ذات من *** بل اسم اعظم به حقیقت چو بنگرم
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- سبا، ۲۸.
۲- نجم، ۳.
۳- انبیاء، ۱۰۷.
صلوات محیی الدین بر محمد(صلی الله علیه وآله):
محیى الدین در مناقبش مى گوید: صَلَواتُ اللهِ وَ مَلائِکتِهِ وَ حَمَلَهِ عَرْشِهِ وَ جَمیع خَلْقِهِ مِنْ أرْضِهِ وَ سَمائِهِ عَلى سَیدِنا وَ نَبِینا أصْلِ الْجُود، وَ عَینِ الشّاهِدِ وَ الْمَشْهودِ، أوَّلِ الاْوائِلِ، وَ أدلِّ الدَّلائِلِ، مَبْدأِ أنْوارِ الاْزَلىِّ، وَ مُنْتَهىَ الْعُروجِ الْکمالىِّ، غایةِ الْغایاتِ، الْمُتَعَینِ بِالنّشَأتِ، أبِ الاْکوانِ بِفاعِلَّیتِهِ، وَ اُمِّ الاْمْکانِ بِقابِلِیتِهِ،الْمَثَلِ الاْعْلَى الاْلهىَّ، هَیولَى الْعَوالِمِ الْغَیرِ الْمُتَناهى، روحِ الاْرْواحِ،وَ نُورِ الاْشْباحِ، فالِقِ إصْباحِ الْغَیبِ، دافِعِ الظُّلْمَةِ وَ الرَّیبِ، مَحْتِدِ التَّسْعَةِ وَ التَّسْعینَ، رَحْمَة لِلْعالَمینَ، سَیدِنا فِى الْوُجودِ، صاحِبِ لِواءِ الْحَمْدِ، وَ الْمَقامِ الْمَحْمُود، اَلْمَبَرْقَع بِاْلعَماءِ، حَبیبِ اللهِ مُحَمَّد الْمُصْطَفى، صَلَواتُ اللهِ عَلَیهِ
لاهیجى در شرح "گلشن راز" در تفسیر و توضیح: "یکى خطّ است ز اوّل تا به آخر" و اشعار بعد از آن مى گوید:
از اوّل مراتب موجودات که عقل اوّل است تا آخر تنزّلات که مرتبه انسانى است، و از مراتبه انسانى تا مرتبه الهیت که نقطه آخرین دایره به اوّل متصل مى شود، یک حطّ مستدیر موهوم است که از تجدّد تعینات نقطه وحدت نموده مى شود.
بر این خطّ مذکور خلق عالم مسافرند که از بطون به ظهور مى آیند و از ظهور به بطون مى روند: «کما بَدَأکمْ تَعُودونَ».(۱)
و مبدأ و معاد و تقدّم و تأخّر و جان و جسم و عقول و نفوس به حسب قلّت و کثرت مناسب با نقطه وحدت نموده مى شود.
سوى هستى از عدم در هر زمان *** هست دائم کاروان در کاروان
باز از هستى روان سوى عدم *** مى روند این کاروانها دم بدم
جزو هارارویها سوى کل است *** بلبلان را عشق بازى گل است
آنچه از دریا به دریا مى رود *** از همانجا کآمد آنجا مى رود
و حکمت بالغه حضرت الهیه مقتضى آن است که رفتن و آمدن خلایق در این راه موهوم که مذکور شد بى رهبرى که متّصف به کال اعتدال جمعى الهى باشد میسّر نگردد، و آن جماعت که متّصف بدین کمالند أوّلاً و با لذّات انبیاءاند علیهم السلام، که مظاهر حقیقت نبوّت روح اعظم اند، و ثانیاً به سبب متابعت انبیاءْ اولیاءاند، قدّس الله أسرار هم، فلهذا فرمود:
در این ره انبیاء چون ساربانند *** دلیل و رهنماى کاروانند
یعنى در این راه مبدأ و معاد و نزول و عروج، انبیاء که به حسب کمال ذاتى اطّلاع بر حقایق امور و منازل و مراحل و حمدات و موانع راه حقیقت یافته اند چون ساربانند، یعنى چنانچه ساربان در کاروان ضبط و نگاهبانى اشتران مى نماید و کاروان را با اَحمال و اَثقال به وسیله اشتران باربردار به منزل مى رساند، انبیاء نیز ضبط و نگاهبانى نفوس خلایق از افراط و تفریط اخلاق و اوصاف و اعمال مى نماید و به صراط مستقیم عدالت هدایت فرموده به منزلگاه کمال که وصول به مبدأ است مى رسانند.
و در تشبیه انبیاء به ساربان اشارتى است دقیق که نفس انسانى را گاهى که مستعدّ ریاضت و مخالفت وى بوده باشد در اصطلاحات عارفانه "بَقَره" مى نامند، و بعد از اشتغال به سلوک "بَدَنه" مى خوانند و بَدَنه شتریست که روز عید اضحى در مکه ذَبْح مى نمایند. خلاصه سخن این است که چون انبیاء علیهم السلام جهت هدایت خلقند، و هدایت حقیقى که رجوع به مبدأ است آن جماعتى را میسّر گشته که بدنه نفس را به تیغ مخالفت نفس و هوا و موت اختیارى ذَبْح نموده باشد، کأنَّه که بعثت انبیاء علیهم السلام به جهت ایصال نفوس این جماعت است و به منزل وصول هر چند که حکم نبوّت شامل همه است که:
وَ اللهُ یدْعُو إلى دارِالسَّلامِ وَ یهْدى مَنْ یشاءُ إلى صِراط مُسْتَقیم.(۲)
این طایفه اند اهل معنى *** باقى همه خویشتن پرستند
فانى زخود و به دوست باقى *** این طُرفه که نیستند و هستند
دلیل کاروان راه شریعتند که عامّه خلایقند، و راهنماى کاروان راه طریقت اند که خواصّند، چو هر طایفه به قدر استعدات فطرى که دارند قبول فیض هدایت هادى مى توانند نمود.
هست با هر ذرّه در گاهى دگر *** پس ز هر ذرّه بدو راهى دگر
سیر هر کس تا کمال او بود *** قرب هر کس حسب حال او بود
لاجرم چون مختلف افتاد سیر *** هم رَوِش هر گز نیفتد هیچ طیر
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- اعراف، ۲۹.
۲- یونس، ۲۵.
اگر چه انسان مظهر جامع اسم کلى "الله"است وفى الحقیقه از جمیع اسماء وصفات الهى من حیث الجامعّیة محظوظ است فامّا انسان کامل که انبیاء اولیاء اند ازباقى افراد انسانى از آن جهت به کمال ممتاز گشته اند که به طریق تصفیه،رجوع به مبداء حاصل کرده اند ودر پرتو تجلّى احدیت او،هستى موهوم خویش فانى کرده باقى بالله تفاوت مراتب کمال به حسب تحقّق و اتّصال به صفات الهى بسیار است، بعضى متحقّق به اکثر صفات الهى شده اند و بعضى به اقّل، و باز در این اقّل و اکثر تفاوت بسیار است.
و آن فرد کامل که مستعدّ آن باشد که به حسب حقیقت و معنى مظهر ذات و مجموع اسماء و صفات الله باشد و خواصّ و احکام اسم کلّى الله به جزویات و کلیات در او ظاهر مى شود و آن متحقّق به همه صفات الهى مى گردد حضرت خاتم محمّدى است علیه السلام، و باقى انبیاء و تمامت اولیاء اگر چه مظهر این اسم کلى الله اند فامّا هر یک مظهر این اسم به بعضى صفاتند، و مظهر تامّ الله که مجموع صفات در او بالفعل به ظهور پیوسته باشد حضرت سید کونین است، پس نشأه ختمى محمّدى من حیث الحقیقة و معنى سابق بر جمیع انبیاء باشد که:
کنْتِ نَبِیا وَ آدَمُ بَینَ الْماءِ وَ الطّینِ.
و من حیث الصّورة متأخّر، چو علّت غائى اوّل الفکر آخر العمل است که: نَحْنُ الاْخُرُون السّبِقُنَ.
وَإنّى وَإنْ کنْتُ ابْنَ آدَمَ صورَةً *** فَلى فیهِ مَعْنىً شاهِدٌ بِاُبُوَّنى
آن زمان کز عالم و آدم نشان پیدا نبود *** از مقام بى نشانى با نشان من بوده ام
پیش از آن کاسرار غیب آید به صحراى وجود *** برزخ غیب و شهادت در میان من بوده ام
گرچه در صورت نمودار دو عالم گشته ام *** چون به معنى بنگرى هر دو جهان من بوده ام
و از جهت این نسبت تقّدم ذاتى که بیانش بر سبیل اجمال گفته شد فرمود:
و ز ایشان سید ما گشت سالار *** هم او اوّل هم او آخر در این کار
"و ز ایشان" یعنى از انبیاء "سید ما" که حضرت رسالت پناه محمّدى است صلّى الله علیه و آله "گشته سالار" یعنى مقدّم و بزرگ و مقتداى خلایق از انبیاء و غیر هم. و در این محلّ، سالار به مناسبت کاروان فرمود.
"هم او اوّل هم او آخر در این کار" یعنى در این کار نبوّت. بدان که نبوّت به معنى اِنباء است یعنى اِخبار، و نبى آن است که از ذات و صفات و اسماء الهى خبر دهد از سر تحقیق و اِخبار حقیقى. پس اهل تحقیق اوّلاً و بالذّات از آن، عقل کلّ است که مبعوث است به جهت اِنبا بى واسطه به جانب نفس کلّ و به واسطه به سوى نفوس جزئیه. و هر نبى از انبیاء از زمان آدم تا زمان خاتم مظهرى است از مظاهر نبوّت روح اعظم که عقل اوّل است، پس نبوّت عقل اوّل دائمى ذاتى باشد و نبوّت مظاهرْ زایل عرضى، و حقیقت محمّدى عقل اوّل است که روح اعظم است که:
أوَّلُ ما خَلقَ اللهُ الْعَقْلُ
أوَّلُ ما خَلقَ اللهُ نُورى
أوَّلُ ما خَلقَ اللهُ رُحى
و صورت محمّدى صلّى الله علیه و آله و سلّم صورتى است که روح اعظم بتمامت اسماء و صفات چنانچه گذشت در او ظاهر شده، و همچنانچه نبوّت ذاتى که اِختیار از ذات و صفات حضرت الهى است اوّلاً و با لذّات روح اعظم راست که حقیقت آن حضرت است، در آخر نیز ختم نبوّت عرض بر صورت و بر معنى آن حضرت گشته; پس اوّل به حقیقت و آخر به صورت درین کار نبوّت که اختیار و اعلام است آن حضرت بوده و باقى انبیاء هر یکى مظهر بعضى از کمالات حقیقت آن حضرت اند .
آن خدائى که فرستاد انبیا *** نى به حاجت بل به فضل کبریا
آن خداوندى که از خاک ذلیل *** آفرید او شهسواران جلیل
پاکشان کرد از مزاج خاکیان *** بگذرانید از تک افلاکیان
برگرفت از نار و نور صاف ساخت *** وانگه او بر جمله انوار تاخت
آن سنا برقى که بر ارواح تاخت *** تا که آدم معرفت زان راه یافت
نوح از آن گوهر چو برخوردار شد *** در هواى بحر جان دُربار شد
جان ابراهیم از آن انوار زَفْت *** بى حذر در شعله هاى نار رفت
چونکه اسماعیل در جویش فتاد *** پیش دشنه آبدارش سر نهاد
چون عصا از دست موسى آب خَورد *** ملکت فرعون را یک لقمه کرد
خضر و الیاس از مِیش چون دم زدند *** آب حیوان یافتند و کم زدند
چون که یحیى مست گشت از شوق او *** سر به طشت زر نهاد از ذوق او
نردبانش عیسى مریم چو یافت *** بر فراز چرخ چهارم مى شتافت
چون محمّد یافت آن ملک و نعیم *** قرص مَه را کرد در دَم او دو نیم
چون ز رویش مرتضى شد دُرفشان *** گشت او شیر خدا در مرج جان
روشن از نورش چو سِبْطَین آمدند *** عرش را دُرَّین و قُرطَین آمدند
آن یکى از زهر، جان کرده نثار *** وان سرافکنده به راهش مستوار
رحمت و رضوان حق در هر زمان *** باد بر جان و روان پا کشان
بحر جان و جان بحر ار گویمش *** نیست لایق نام نو مى جویمش
حقّ آن آنى که این و آن از اوست *** مغزها نیست بدو باشند پوست
که صفات خواجه تاش و یار من *** هست صد چندان که این گفتار من
آن که عاقل بود در دریا رسید *** شد خلاص از دام و از آتش رهید
تا نمردست این چراغ با گهر *** هین فتیله اش ساز و روغن اى پسر
هین مگو فردا که فرداها گذشت *** تا بکلّى نگذرد ایام کشت
لب ببند و کفّ پر زر برگشا *** بخل تن بگذار و پیش آور سخا
ترک لذّتها و شهوتها سخاست *** هر که در شهوت فرو شد بر نخاست
این سخا شاخى است از سرو بهشت *** واى او کز کف چنین شاخى بهشت
عروة الوثقاست این ترک هوا *** برکشد این شاخ جان را بر سما
نان مرده چون حریف جان شود *** زنده گردد نان و عین آن شود
هیزم تیره حریف نار شد *** تیرگى رفت و همه انوار شد
صبغة الله است رنگ خمّ هو *** پیسها یکرنگ گردد اندر او
رنگ آهن محو رنگ آتش است *** ز آتشى مى لافد وخامش وش است
آدمى چون نور گیرد از خدا *** هست مسجود ملایک زاجتبا
نیز مسجود کسى که چون ملک *** رسته باشد جانش از طغیان و شک
آتشِ چه آهنِ چه؟ لب ببند *** ریش تشبیه و مشبّه را بخند
پاى در دریا منه کم گوى از آن *** بر لب دریا خمش کن لب گزان
گرچه صد چون من ندارد تاب بحر باد *** لیک مى نشکیم از غرقاب بحر
جان و عقل من فداى بحر باد *** خونبهاى عقل و جان این بحر باد
اى تن آلوده به گرد حوض گرد *** پاک کى گردد برون حوض مرد
پاک کو از حوض مهجور اوفتاد *** او ز طُهر خویش هم دور افتاد
پاکى این حوض بى پایان بود *** پاکى اجسام کى میزان بود
زان که دل حوضى است لیکن در کمین *** سوى دریا راه پنهان دارد این
پاکى محدود تو خواهد مدد *** ورنه اندر خرج گم گردد عدد
رازى عجیب در آفریش و نسب محمّد صلّى الله علیه و آله
وجود مقدّس ابن بابویه ملّقب به صدوق که از نظر شخصیت و معنویت و مطمئن بودن و موثق شناخته شدن در میان بزرگان شیعه کم نظیر است به سند خود از امام به حق ناطق حضرت جعفر بن محمّد الصادق علیهما السلام، از حضرت ولىّ الله الأعظم قائد عالم و آدم، امام عارفان، اسوه پرهیزکاران حضرت امیر المؤمنین علیه السلام نقل مى کند: حقّ سبحانه و تعالى نور مقدّس حضرت رسالت پناه صلّى الله علیه و آله را خلق فرمود پیش از آنکه آسمانها و زمین و عرش و کرسى و لوح و قلم و بهشت و دوزخ را بیافریند و قبل از اینکه احدى از انبیا را اراده آفرینش کند به چهار صد و بیست هزار سال، و به آن نور دوازده حجاب خلق نمود:
۱ - حجاب قدرت ۲ - حجاب عظمت ۳ - حجاب منّت ۴ - حجاب رحمت ۵ - حجاب سعادت ۶ - حجاب کرامت ۷ - حجاب منزلت ۸ - حجاب هدایت ۹ - حجاب نبوّت ۱۰ - حجاب رفعت ۱۱ - حجاب هیبت ۱۲ - حجاب شفاعت.
پس آن نور مقدّس را در حجاب قدرت دوازده هزار سال جاى داد و او مى گفت:
سُبْحانَ رَبِّىَ الاْعْلى
و در حجاب عظمت یازده هزار سال و مى گفت:
سُبْحانَ عالِمِ السَّرَّ
و در حجاب منّت ده هزار سال و مى گفت:
سُبْحانَ مَنْ هُوَ قائِمٌ لا یلْهُو
و در حجاب رحمت نه هزار سال و مى گفت:
سُبْحانَ الرَّفیعِ الاْعْلى
و در حجاب سعادت هشت هزار سال و مى گفت:
سُبْحانَ مَنْ هُوَ دائِمٌ لا یسْهُو
و در حجاب کرامت هفت هزار سال و مى گفت:
سُبْحانَ مَنْ هُوَ غَنِىٌّ لا یفْتَقِرُ
و در حجاب منزلت شش هزار سال و مى گفت:
سُبْحانَ الْعَلیمِ الْکریمِ
و در حجاب هدایت پنج هزار سال و مى گفت:
سُبْحانَ ذِى الْعَرْشِ الْعَظیمِ
و در حجاب نبوّت چهار هزار سال و مى گفت:
سُبْحانَ رَبِّ الْعِزَّةَ عَمّا یصِفُونَ
و در حجاب رفعت سه هزار سال و مى گفت:
سُبْحانَ ذِى الْمُلْک وَ الْمَلَکوتِ
و در حجاب هیبت دو هزار سال و مى گفت:
سُبْحانَ اللهِ وَبِحَمْدِهِ
و در حجاب شفاعت هزار سال و مى گفت:
سُبْحانَ رَبّىَ الْعَظیمِ وَ بِحَمْدِهِ
پس نام مقدّس آن حضرت را بر لوح ظاهر گردانید و آن نام مبارک چهار هزار سال بر لوح مى درخشید، پس اسم اطهر آن جناب را بر عرش ظاهر گردانید و هفت هزار سال در آنجا نور مى بخشید، همچنین در احوال رفعت و جلال مى گردید تا آنکه حق تعالى آن نور را در صلیب آدم جاى داد.(۱)
از آم در شیث، و از شیث در انوش، و از انوش در قینان، و از قینان در مهلائیل، و از او در الیارذ، و از وى در اخنوج، و از او در متوشلح، و از وى در ملک، و از در نوح نبى، و از وى در سام، و از سام در ارفخشد، و از او در شالح، و از وى در عابر، و از او در فالغ، و از وى در ارغو، و از ارغو در شروغ، و از شروغ در ناخور، و از او در تارخ، و از وى در ابراهیم خلیل الله، و از ابراهیم در اسماعیل، و از اسماعیل درقیداز، و از وى در حمل، و از او در نبت، و از وى در سلامان، و از او در همیسع، و از او در الیسع، و از وى در ادد، و از او در ادّ، و از وى در عدنان، و از عدنان در معد، و از معد در نزار، و از او در مُضّر، و از وى در الیاس، و از او در مدرکه، و از مدرکه در خزیمه، و از خزیمه در کنانه، و از وى در نضر، و از او در مالک، و از او در فهر، و از وى در غالب، و از غالب در لُؤَى، و از لُؤَى در مُرَّة، و از وى در کلاب، و از او در قُصَىّ، و از وى در عبد مناف، و از عبد مناف در هاشم، و از هاشم سید قریش در عبدالمطّلب، و از عبدالمطّلب در عبدالله; که به فرموده خودش تمام پدران و مادرانى که در حسب و نسبش قرار داشتند موحد و خدا پرست و مؤمن و متّقى و بعضاً چون ابراهیم و اسماعیل و نوح از انبیاء عظام الهى بودند.
أشْهَدُ أنَّک کنْتَ نُوراً فِى الاْصْلابِ الشّامِخَةِ وَالاْرْحامِ الْمُطَهَّرَةِ.
که صلب شامخ و رحم مطهّره با بى دینى و بت پرتسى و انکار حقّ و حقیقت به هیچ عنوان نمى سازد، و آنان که بعضى از پدران رسول الهى را به دور از دین و دیندارى مى دانند یا جاهل به حقایق اند یا مغرض حقوق بگیر!!
عمروالعلا که مردى بذول و بزرگ و متشخّص بود، پس از عبد مناف به سیادت خاندان قریش رسید و چون مهمان بسیار مى پذیرفت و شتر بسیار به خاطر پذیرائى از مهمان نحر مى کرد و با این ترتیب قهراً بر سفره مهمانیش استخوان بسیار شکسته مى شد به "هاشم" لقب یافت. و چون از این جهان به جهان دیگر رخت بر بست مقام سیادت قریش و حفظ خانه کعبه و سقایت حاجّ به رشیدترین فرزندانش که به عبدالمطّلب معروف شده بود رسید.
عبدالمطّلب در میان قریش شخصیت و عنوان بسیار درخشانى بدست آورد تا آنجا که با هیچیک از گذشتگان خود طرف مقایسه و نسبت نبود. از افتخارات عبدالمطلب موارد زیر را مى توان یاد کرد:
۱ - وصى و جانشین پدرى همچون هاشم بود و مى توانست مفاخر و مکارم او را در میان عرب حفظ کند، توانست مهمانخانه عمومى وى را نگاه بدارد و از مهمانان پدرش که به شمار نمى آمدند پذیرائى کند، و حتّى بر سنّت سنیه پدرش به مرغان هوا و جانوران بیابان از سفره عام خویش بهره ها برساند.
عادت هاشم این بود که همه روزه شترى نحر مى کرد و بر روى کوههاى مکه مى گذاشت تا وحش و طیور از این نعمت بهره مند شوند. عبدالمطلب هم این روش را تا زنده بود از دست نداد.
۲ - عبدالمطلب درنتیجه کند و کاوى که خود و پسر بزرگش حارث در مکه به عمل آورد، چاه زمزم را از نو باز یافت و آب سرشارش را پس از سالها پنهانى آشکار ساخت تا مردم مکه و طوایفى که به خاطر زیارت کعبه از دور و نزدیک به مکه مى آیند تشنه نمانند و طلاهائى را که در این کندوکاو به دست آورده بود همه را یکجابه خانه کعبه هدیه کرد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "حیات القلوب"، ج۲، ص۳.
۳ - عبدالمطلب علاوه بر اینهمه مفاخر و مآثر، به خدمت پر افتخارى نایل آمد که نه تنها افتخار در خشان خویش، شاید هر چه در جهان مباهات و فخریه است همه را تحت الشّعاع قرار داد و آن مقام خدمتگزارى نسبت به سید البشر و الشّفیع المشفّع فى المحشر محمّد بن عبدالله رسول الله صلّى الله علیه و آله است.
فرزندش تازه عروسى کرده بود که به قصد تجارت از مکه روى به یثرب نهاد و در شهر یثرب در جوانى زندگانى را بدرود گفت.
در این هنگام همسر جوانش آمنه بنت وهب حامله بود و این حمل همان امانت مقدّس بود و همان نور الهى که مقدّر ظلمتکده جهان را روشن سازد.
آمنه آن عروس دور از شوهر و دور از مزار همسر، فرزندش را به دنیا آورد و مقام پدرى و خدمتگزارى رسول اکرم به عهده عبدالمطلب که جدّ گرانمایه اش بود افتاد... عبدالمطلب تا زنده بود نواده نازنینش را همچون جان شیرین به آغوش داشت و به هنگام وفات هم جز نام محمّد نامى به زبان نمى آورد و جز سفارش و وصیت در حق محمّد صلّى الله علیه و آله وصیتى به فرزندانش نکرد!!
۴ - مردم مکه خواه قریش و خواه ثقیف و هوازن و خواه بطون دیگر از اعراب، بیشتر بت پرست بودند، احیاناً در میانشان مسیحى و یهودى هم دیده مى شد، تنها خاندان هاشم به ویژه عبدالمطلب بود که به دین ابراهیم خلیل مى زیست، عقیده اش توحید و عبادتش اطاعت در راه پروردگار یکا و یگانه بود، و این خود افتخار عظیمى است، زیرا خدا پرستیدن در میان خداپرستان چیزى و خداپرستیدن در میان بت پرستان چیزى دیگر است.(۱)
آرى از مناقب و مفاخر عبدالمطلب ایمان کامل او به پروردگار بزرگ بود تا آنجا که وى را در عداد اوصیاء بر شمرده اند. داستان حمله ابرهه پادشاه حبشه با فیل به مکه جهت ویران ساختن کعبه و بر خورد مؤمنانه عبدالمطلب باوى، شاهد صدق گفتار ماست.
عبدالمطلب بدون آنکه از این حادثه کمترین هراسى به خود راه بدهد و بى آنکه در برابر عظمت و شوکت ظاهرى ابرهه خود را ببازد و از او تقاضاى بازگشت کند، تنها از او مى خواهد که شتران به غارت رفته او را به وى باز گرداند و حفظ خانه خدا را به قدرت لایزال الهى احاله کند. سر انجام مسأله همانطور که عبدالمطلب پیش بینى کرده بود از کار در آمده و ابرهه با سپاهیانش به وسیله دسته اى از پرندگان که لشکر الهى را تشکیل مى دادند به عذاب دنیا گرفتار آمده و همگى به هلاکت مى رسند.
از سخنان اوست: ظالم از دنیا نمى رودتا انتقام خود را پس دهد. از پس این سرا، سراى دیگرى است که نیکوکار و بد کار جزاى عمل خود را دریافت مى دارند. اگر ظالم در این دنیا به عقوبت نرسد، در آخرت براى او مهیاست.
عرفاى بزرگ در باب روح و عالم ارواح و مراتب آن مى گویند: بدان که روح جوهرى بسیط است، مکمّل و محرّک جسم است در مرتبه نباتْ بالطبع، و در مرتبه حیوانْ بالاختیار، و در مرتبه انسانْ بالعقل. به عبارتى دیگر روحْ جوهرى لطیف است و قابل تجزّى و تقسیم نیست و از عالم امر است، بلکه خودِ عالمِ امر است و جسمْ جوهر کثیف است و قابل تجزّى و تقسیم استو از عالم خلق است، بلکه خودِ عالم خلق است. چون معنى روح را دانستى اکنون مراتب عالم ارواح را بدان:
چون خداى تعالى و تقدّس خواست که عالم ارواح را بیافریند به آن زبده نورانى نظر کرد، آن زبده بگداخت و به جوش آمد، از زبده و خلاصه آن زبده روح خاتم الأنبیاء صلّى الله علیه و آله بیافرید، و از زبده و خلاصه آن باقى ارواح اولواالعزم بیافرید، و از زبده و خلاصه آن باقى ارواح رسل بیافرید، و از زبده و خلاصه آن باقى ارواح انبیاء بیافرید، و از خلاصه آن باقى ارواح اولیا بیافرید، و از خلاصه آن باقى ارواح عارفان، و از زبده و خلاصه آن باقى ارواح زهّاد، و از زبده و خلاصه آن باقى ارواح عبّاد بیافرید، و از زبده و خلاصه آن باقى ارواح مؤمنان بیافرید، و از زبده و خلاصه آن باقى ارواح بد دینان بیافرید، و از آن پس ارواح کافران، و از آن پس ارواح حیوانات، و از آن پس ارواح نباتات بیافرید.(۲)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "نخستین معصوم"، ص۱۷.
۲- "زبدة الحقایق" ص۵۰.
محمّد آن که گفتش ایزد پاک *** نبودى خلقت افلاک، لَوْلاک
هنوز آدم درون آب و گل بود *** که او مبعوث حق از جان و دل بود
اگر چه چون بشر جلوه گر آمد *** ملائک را سراسر رهبر آمد
به صورت چون بشر معنى ملک بود *** به بلکه علّتِ بودِ فلک بود
کسى کورا بشر دانست یا گفت *** خطا کرد و خطا دید و خطا گفت
نبودى عالم ار نورش نبودى *** زهى ماتم اگر سورش نبودى
نزول روح در قلبش دلیل است *** که هم پیغمبر و هم جبرئیل است
چه نسبت باشد او را با دگر کس *** که پیش او بود و خلقت از پى و پس
به ظاهر گفت و باطن را نهان داشت *** اگر چه هر دو در زیر زبان داشت
شریعت را ثباتى داد محکم *** طریقت را در او بنهاد مُدغَم
چو آتش در میان سنگ و پولاد *** حقیقت را میان هر دو بنهاد
شریعت همچو تن معنى چو جانش *** چو تن بیجان بود مردار دانش
حقیقت را چو بشناسى به مردى *** به روح جاودانى زنده گردى
به او حق گفت و او با ما هم او گفت *** نکو دید و نکو کرد و نکو گفت
ورا بر خلق عالم فیض از این است *** که حکم رحمةٌ للعالمین است
بشر را راهبر باید به همراه *** که پیش خود نداند راه از چاه
هر آن کس در پى او رفت ره یافت *** که گمراه آن که روى از راه بر تافت
زهى دینش که با تأیید ایزد *** عَلَم بر بام کاخ عدل بر زد
زهى دینش که ما را معرفت داد *** به اهل دیده درس دل دهد یاد
زهى دینش که از یمن الهى *** ز لوح دل فروشوید سیاهى
زهى دینش که درس دانش افزاست *** جلال بى زوالش را خدا خواست
زهى دینش که با بُت بر شکستن *** زهم پیوند کفر و کین گسستن
به روى هر چه دیگر دین که ذاتى *** کشیده خطّ نسخ جاودانى
درود ایزدى بر جان پاکش *** دگر بر اهل بیت تابناکش
بشارات حق بر وجود محمّد صلّى الله علیه و آله:
خداوند مهربان به وسیله کتب آسمانى و انبیاء بزرگوارش، ظهور حضرت ختمى مرتبت را به تمام امّتها بشارت داد.
نقل تمام آن بشارات بدون شک چند مجلّد بزرگ مى شود، بناى این کتاب بر این است که براى نشان دادن هر حقیقتى راه اختصار بپیماید، از این جهت در این زمینه به آیاتى از قرآن و پاره اى از معارف اشاره مى شود.
ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام پس از بناى کعبه که معنوى ترین بنا در آفرینش است درخواستهائى از حضرت ربّ الأرباب داشتند، از جمله آنها ظهور جمال و جلال محمّد صلّى الله علیه و آله در حیات انسانى بود:
رَبَّنَا وَابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یتْلُوا عَلَیهِمْ آیاتِک وَیعَلِّمُهُمُ الْکتَابَ وَالْحِکمَةَ وَیزَکیهِمْ إِنَّک أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکیمُ:(۱)
پروردگارا، فرزندان و ذرّیه مرا شایسته بعثت و ظهور رسولى گردان که آیات را بر ایشان برخواند و به آنان قرآن و حکمت
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- بقره، ۱۲۹.
بیاموزد، و روانشان را از هر زشتى پاک و منزّه کند، که همانا تو عزیز و حکیم هستى.
این درخواست آن قهرمان توحید و فرزندش در حقّ پیامبر بود، لذا از آن حضرت روایت مى کنند که فرمود:
أنَا دَعْوَةُ إبْراهیمَ: من دعاى ابراهیمم.(۱)
در آیه فوق پس از آنکه ابراهیم و اسماعیل تقاضاى ظهور پیامبر اسلام را مى کنند سه هدف براى بعثت او بیان مى دارند:
نخست تلاوت آیات خدا بر مردم; این جمله اشاره به بیدار ساختن انیشه ها در پرتو آیات گیرا و جذّاب و کوبنده اى است که از مجراى وحى بر قلب پیامبر صلّى الله علیه و آله نازل مى شود و او به وسیله آن، ارواح خفته را بیدار مى کند.
"یتلو"از ماده تلاوت، در لغت به معنى پى در پى آوردن چیزى است، و هنگامى که عباراتى را پشت سر هم و روى نظام صحیحى بخوانند، عرب از آن تعبیر به تلاوت مى کند; بنابر این تلاوت منظّم و پى در پى مقدّمه اى است براى بیدارى و ایجاد آمادگى براى تعلیم و تربیت.
سپس تعلیم کتاب و حکمت را هدف دوم مى شمرد، چرا که تا آگاهى حاصل نشود تربیت که مرحله سوم است صورت نمى گیرد.
تفاوت کتاب و حکمت ممکن است در این جهت باشد که کتاب اشاره به کتب آسمانى است، و امّا حکمتْ علوم و دانشها و اسرار و علل و نتایج احکام است که از طرف پیامبر تعلیم مى شود.
سپس آخرین هدف را که مسأله تزکیه است بیان مى دارد. تزکیه در لغت هم به معنى نموّ دادن و هم به معنى پاکسازى آمده است، و به این ترتیب تکامل وجود انسان در جنبه هاى علمى و عملى به عنوان هدف نهائى بعثت پیامبر معرّفى شده است.
این نکته مخصوصاً قابل توجّه است که علوم بشر محدود است و آمیخته با هزاران نقطه ابهام وخطاهاى فراوان، و از این گذشته نسبت به آنچه را هم مى داند گاهى نمى تواند دقیقاً امیدوار باشد چرا که خطاهاى خود ودیگران را دیده است!
اینجاست که باید پیامبران باعلوم راستین وخالى از هر گونه خطاکه از مبدأ وحى گرفته اند به میان مردم بیایند، خطاهایشان را برطرف سازند، آنچه را که نمى دانند به آنها بیاموزند، وآن راکه مى دانند به آنها اطمینان خاطر دهند.
موضوع دیگرى که در این رابطه لازم به یاد آورى است اینست که نیمى از شخصیت ما را عقل و خرد تشکیل مى دهد و نیمى را غرائز و امیال; به همین دلیل ما به همان اندازه که نیاز به تعلیم داریم نیاز به تربیت هم داریم. هم خرد ما باید تکامل یابد و هم غرائز درونى مابه سوى هدف صحیحى رهبرى شوند. لذا پیامبران هم معلّمند، هم مربّى، هم آموزش دهنده اند و هم پرورش دهنده.(۲)
الَّذِینَ یتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِی الْأُمِّی الَّذِی یجِدُونَهُ مَکتُوباً عِندَهُمْ فِی التَّورَاةِ وَالْإِنْجِیلِ...(۳)
از این که رسول خدا صلّى الله علیه و آله را اسم نبرده و با سه وصف رسول و نبى و امّى یاد کرده و مخصوصاً از اینکه دنباله اش فرموده: «اَلَّذى یجِدُونَهُ مَکتُوباً عِنْدَهُمْ فِى التَّوْراتِ وَاْلإنْجیلِ» به خوبى بدست مى آید که آنجناب در تورات و انجیل هم به همین سه وصف معرّفى شده بود.
«وَإِذْ قَالَ عِیسَى ابْنُ مَرْیمَ یابَنِی إِسْرَائِیلَ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیکم مُصَدِّقاً لِمَا بَینَ یدَی مِنَ التَّوْرَاةِ وَمُبَشِّرَاً بِرَسُول یأْتِی مِن بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمَّا جَاءَهُم بِالْبَینَاتِ قَالُوا هذَا سِحْرٌ مُبِینٌ»:(۴)
یاد آور هنگامى که عیسى بن مریم به بنى اسرائیل گفت: من همانا رسول خدا به سوى شما هستم و به حقّانیت تورات که برابر من است تصدیق دارم، و نیز شما را مژده مى دهم که بعد از من رسول بزرگوارى که نامش احمد است بیاید. چون آن بشارت داده عیسى با آیات و معجزات به سوى مردم آمد گفتند این قرآن و معجزاتش سحرى آشکار است!
ببینید در باره آن انسان بى نظیرى که خداوند به توسّط کتب آسمانى و انبیاء بزرگوارش ظهورش را براى تأمین سعادت دنیا و آخرت مردم بشارت مى دهد، محرومان از فیوضات ربّانیه و مهجوران از عقل و خرد و دور افتادگان از ملکوت اندیشه چه قضاوت احمقانه و نظر نابخردانه دارند!
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "المیزان" ج۱، ص۳۹۶.
۲- "تفسیر نمونه" ج ۱، ص ۴۵۶.
۳- اعراف، ۱۵۷.
۴- صف، ۶.
معلّم والائى که گوهر یکدانه دریاى آفرینش است، آموزگارى که دانشش از ملائکه و جنّ و انس فزونتر است، پیامبرى که مقام بزرگ نبوّت به او ختم شده، به نظر آنان ساحر، و معجزات و بینات و آیاتش جادو و جادوگرى است; واى که در برابر اینگونه حیوانات انسان نما چه باید گفت؟! تفوبر مردم ناآگاه جاهل و قبیله اى که به عداوت و عمد بر حقّ و حقیقت مى تازند.
آخر محمّد صلّى الله علیه و آله محمّد بود، گزین مخلوقِ واحد احد، و برترین پیک پیام آور خلاّق صمد، دُرّ یگانه دریاى خلقت و لُؤلُؤ شاهوار جاودانه بحر عظمت; آنکه خدا بود و جز او نبود که "لاإله إلا الله" چون خواست انیسى طلبد خلوت مقدّس خویش را، که حبیب او باشد به دو معنى فعیل: هم او را محبوب باشد و هم "هو" را محبّ، محمّد صلّى الله علیه و آله را ایجاد فرمود و بدین هستى بخشى در مشهد قدس ربوبى با نظاره کمال محمّد در مرتبه محبّى و در مقام محبوبى، صنع خویش را به آفرینش این آدم اعلى، آفرین نمود، و به تمجیدِ
«فَتَبَارَک اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ»(۱) از آن یاد فرمود; آن که او مقصود خالق بود و دیگر هر چه هست به طفیل خلقت او موجود.
خداوند متعال به آفرینش او، خلق اوّل را به ساحت آخر در آورد و رسول نخستین اعظم را به جلوه نبىّ آخرین خاتم بپرود، و پاى پى خجسته آن حضرت اشرف اعلى را بر تخت ارشاد و هدایت والا نهاد که در خور او بود نه غیر او، و از او زیبنده بود نه از جز او.
خدایش بى اندازه شرح صدر داد، وجه که سینه بى کینه اش را براى دریافت نهایت معرفت که غیر را تاب تحمّل آن نباشد و غایت طاعت نسبت به ذات اقدس الهى- جلّ و علا- از آن حاصل آید گشایشى به سزا داد، و انشراح فؤاد و توسّع قلبش به عطاء بهره نهاد تا بتواند با بهره مندى از این پشتوانه نامحدود و بى کرانه، بار گران بار ختم رسالت را بر دوش جان گیرد; چون مبعوث گردد و دعوت را بناید نهد بر آزار جاهلان و استهزاء کافران صبر کند و به هر حال و در هر کار جز خداوند را منظور ندارد و این جمله را با صبر و بردبارى و گذشت و پایدارى تحمل فرماید تا راه خدا کلاًّ و جزءاً براى خلق روشن شود و اَقدام آماده در آن صراط مستقیم، بى لغزش و با صفاى فطرت، صاف و ساده روبراه گردد.
از این شرح صدر و سعه قلب که حاصل احاطه لطف آمیز الهى است به حضرت رسول اللّهى در هر گاه و به همه وقت، سوره انشراح که جزء سُوَر اواخر قرآن کریم واقع گشته نشانها دارد و بیانها، و ما را عقیدت در باب شرح صدر جناب مصطفوى - علیه و آله السّلام - همین است که خداى تعالى رسول رهنماى ما محمّد را که خاتم النّبیین است و سید المرسلین - علیه و آله و علیهم السلام - از مایه معرفت در حدّاعلا و از سرمایه طاعت به قدر اوفى مایه دار کرد و حضرتش را به خلوص و تقوا مخصوص گردانید و در مرکز دائره حفظ تمام و صیانت تامّ، معصوم آفرید و بدین گوه مبرّى از سوء قصد تسویلات شیطان رجیم برگزید.
بدین صورت که چون از شیر باز گرفته شد برترین ملک و بزرگترین فرشته خود را شبانه روز با آن آفتاب دل افروز و موحّد مشرک سوز قرین ساخت و بر وى موکل، تا حضرتش را با آنکه بعوان الله تعالى در باطن امر و در عالم عقل اصلاً اساس مکرمت است و رأس فضیلت، در این سراى ظاهر به طریق مکارم و محاسن اخلاق و محامد صفات روانه سازد و در این راه روشن همراهى نماید!
و این کلام نه سخنى است که از خود مى گوئیم، و این طریقه نه راهى است که بخود مى پوشیم، نصّ افادات وصىّ بى فاصله محمّد مصطفى علىّ مرتضى علهما و آلهما صلوات الله الملک العلاّم این نکته شریف را باز گو مى کند و این مطلب دقیق را گوشزد مى نماید، آنجا که درخطبه قاصعه در این باره به صراحت مى فرماید:
وَ لَقَدْ قَرَنَ اللهُ بِهِ صلّى الله علیه و آلهِ مِنْ لَدُنْ أنْ کانَ فَطیماً أعْظَمَ مَلَک مِنْ مَلائِکتِهِ یسْلُک بِهِ طَریقَ الْمَکارِمِ وَ مَحاسِنِ أخْلاقِ الْعالَمِ لَیلَهُ وَ نَهارَهُ.
محمّد صلّى الله علیه و آله همه خدا را بود و جز حق تعالى هر چه مى نماید در نظر همّت او نابود مى نمود، این بود که خدایش به حکم حکمت و به خاصّه موهبت بدین موقعیت سرافراز کرد و بدین امتیاز ممتاز فرمود.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- مؤمنون، ۱۴.
احمد مرسل آن چراغ جهان *** رحمت عالم آشکار و نهان
آمد اندر جهان جان هر کس *** جان جانها محمّد آمد و بس
تا بخندید بر سپهر جلى *** آفتاب سعادت ازلى
نامد اندر سراسر آفاق *** پاى مدى چو وى بر میثاق
آن سپهرش چه بر بارگاه ازل *** آفتابش که احمد مرسل
آدمى زنده اند از جانش *** انبیا گشته اند مهمانش
اندر آمد به بارگاه خداى *** دامن خواجگى کشان در پاى
انبیا ریخته هم از زر اوى *** هر چه شان نقد بود بر سر اوى
تا شب نیست صبح هستى زاد *** آفتابى چو او ندارد یاد
همه شاگرد و او مدرّسشان *** همه مزدور او مهندسشان
خرد و جان او به هر دو سراى *** واسطه در میان خلق و خداى
او سرى بود و عقل گردن او *** او دلى بود و انبیا تن او
آستان درش به روضه انس *** بوده بستان روح روح قدس
کرده با شاهپرّ طاووسى *** جلوه در بوستان قدّوسى
جان او خوانده پیش از آمد رَقّ *** ابجد لم یزل زتخته حقّ
سرّ او سوره وفا خوانده *** دل او مرکب صفا رانده
گوى، بربوده دست منقبتش *** پاى بر سر نهاده مرتبتش
عالم جزو را نظام بدو *** غرض نفس کلّ تمام بدو
داده اِشراف بر همه عالم *** مر ورا کردگار لوح و قلم
علم او میزبان عالم داد *** شرع او شِحنه خداى آباد
آمد از ربّ سوى زمین عرب *** چشمه زندگانى اندر لب
هم عرب هم عجم مسخّر او *** لقمه خواهان در رحمت او
فیض فضل خداى دایه او *** فرّ پرّ هماى سایه او
جان او دیده ز آسمان قدم *** زادن عقل و آدم و عالم
بلکه از عقل بیشتر دل او *** دیده صنع خداى در گل او
بوده چون نقش صورت خویشش *** ماجراى غیب در پیشش
آدم از مادر عدم زاده *** او چراغى بدو فرستاده
غیب یزدان نهاده در دل او *** آب حیوان سرشته در گِل او
جان او بوده در طریقت حق *** گوهر حضرت حقیقت حق
دیده از چشم دل به نور احد *** از دریچه ازل سراى ابد
کرده ازبر به مکتب مردى *** سورت سیرت جوانمردى
روز تا روشن است و شب سیه است *** زلف و رویش شفیع هر گنه است
پادشا بر جهان آدم اوست *** راهبر سوى مُلک اعظم اوست
طینتش زینت جهان آمد *** ساحتش راحت روان آمد
عقل کل بوده در دبستانش *** نفس کل گاهواره جنبانش
جهل را تاریکى اى است که جز روشنائى علم آن را نمى زداید، و رذیلت را سیاهى است که جز رونق و روشنى فضیلت آن را محو نمى کند، و شک و بدگمانى را ابرهاو ظلمتهائى است که جز اشعّه حقیقت و انوار یقین آنها را از میان برنمى دارد، و ستمگرى و تجاوز را حُجُب و پرده هائى است که جز تشعشعات عدل آنها را نمى سوزاند، و فراموش کردن خدا و در نتیجه آن فراموش کردن خود، و نفع و ضرر و صلاح و فساد خود را شب تیره و تار و درازى است که جز سپیده دم ایمان آن را نمى شکافد، و پرده هاى سیاهش را جز روز روشن و شعاع دامنه دار و گسترده آن پاره پاره نمى کند.
محمّد صلّى الله علیه و آله نیز آنچنان نورى بود که شعاعش بر اقطار جهان بشریت، چون خورشید در وسط آسمان تابیدن گرفت و اخگرهائى از این نور با دلها عجین شد و به سرعت به عقول راه یافت و در اندیشه ها نفوذ کرد، تا افراد با ایمان را از تاریکیهاى حیرت و گمراهى و حماقت و سبک مغزى و تخبّط رهائى بخشد.
«اللّهُ وَلِی الَّذِینَ آمَنُوا یخْرِجُهُم مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ، وَالَّذِینَ کفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یخْرِجُونَهُم مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ»:(۱)
خداوند سرپرست و زمامدار کسانى است که ایمان آورده اند، آنان را از تاریکیها به سورى نور در مى آورد، و کافران، سرپرستان و زمامدارانشان طاغوتهایند، این طاغوتها آنان را از نور به سوى تاریکى در مى آوردند.
از این جهت افراد با ایمانى که از حضرت محمّد صلّى الله علیه و آله پیروى مى کنند با این امتیاز مشخّص شده اند که آنان، مردمان روشن و با نورانیتى مى باشند که عالمند آنجا که دیگران جاهلند، کاملند آنجا که دیگران ناقصند، اهل اطمینان و یقینند آنجا که دیگران در اضطراب و شک و تردید بسر مى برند، دادگرند آنجا که دیگران ستمگرند، حقّ خدا و حقّ خود را احیا مى کنند آنجا که دیگران پروردگارشان را فراموش مى کنند که در نتیجه خدا هم خود آنان را از یاد خودشان مى برد.
و اینها بدان جهت است که آنان از روزى که اسلام آوردند از ظلمات جهل و رذیلت و شک و بدگانى و تجاوز و ستمگرى و گمراهى بیرون آمدند و در زیر انوار یک زندگى صحیح گام برداشتند.(۲)
«أَوَمَن کانَ مَیتاً فَأَحْیینَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُوراً یمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ کمَن مَثَلُهُ فِی الظُّلُمَاتِ لَیسَ بِخَارِج مِنْهَا»:(۳)
آیا آنانى که مردگانى بودند که ما آنان را زنده کردیم و براى آنان نورى قرار دادیم که با آن در میان مردم زندگى مى کنند، مانند کسانى اند که داستانشان این است که در میان تاریکیهایند و نمى توانند از میان آنها خارج شوند؟!
سرگذشت پر آشوب:
تیتر بالا عنوانى است از صاحب کتاب پر قیمت و علمى "أنیس الأعلام" تألیف مرحوم حضرت حجة الإسلام محمّد صادق فخر الإسلام که سالها از مهم ترین قسّیسین مسیحى بوده و در یک برخورد نورانى به شرف مکتب سعادتبخش اسلام مشرّف شد و در صراط مستقیم الهى قرار گرفت و در این راه صدمات فراوانى را تحمّل نمود.
آن مرد بزرگ پس از آن عنوان و تیتر مى نیسد: مؤلّف این کتاب أباً عَنْ جدّ از عظماى قسّیسین نصارى بود، و ولادتش در کلیساى ارومیه واقع گردیده است، و در نزد عظماى قسّیسین و علما و معلّمین نصارى در ایام جاهلیت تحصیل نموده از آن جمله: رآبى یوحنّاى کبیر و قسّیس یوحنّاى جان و رآبى عاژ و غیر ایشان از معلّمین و معلّمات فرقه پروتستنت، و ازمعلّمین فرقه کاتلک رآبّى تالو و قسّیس کورکز و غیر ایشان از معلّمین و معلّمات و تارکات الدٌّنیا که در سنّ دوازده سالگى از تحصیل علم تورات و انجیل و سایر علوم نصرانیت فارغ التحصیل و علماً به مرتبه قسّیسیت رسیده و در اوخر ایام تحصیل بعد از دوازده سالگى خواستم عقاید ملل و مذاهب مختلفه نصارى را تحصیل نموده باشم، بعد از تجسّس بسیار و زحمات فوق العاده و ضرب در بلدان خدمت یکى از قسّیسین عظام بلکه مطران والامقام از فرقه کاتلک رسیده که بسیار صاحب قدر و منزلت و شأن و مرتبت بودند، و اشتهار تمام در مراتب علم و زهد و تقوا در میان اهل ملّت خود داشت، و فرقه کاتلک از دور و نزدیک از ملوک و سلاطین و اعیان و اشراف و رعیت سؤالات دینیه خود را از قسّیس مزبور مى نمودند، و به مصاحبت سؤالات هدایاى نفیسه بسیار ارزنده از نقد و جنس از براى قسّیس مذکور ارسال مى داشتند، میل ورغبت مى نمودند، و من اصول و عقاید ملل و مذاهب مختلفه نصرانیت و احکام فروع ایشان را زا محضر او استفاده مى نمودم، وغیر از حقیر تلامذه کثیره دیگر نیز داشت.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- بقره، ۲۵۷.
۲- "پیامر نور" ص۶.
۳- انعام، ۱۲۲.
هر روز در مجلس درس او قریب به چهارصد و یا پانصد نفر حضور بهم مى رسانیدند و از دختران کلیسا که تارکات الدّنیا بودند و نذر عدم تزویج نموده بودند و در کلیسا معتکف بودند جمعیت کثیرى در مجلس درس ازدحام مى نمودند و اینها را به اصطلاح نصاراى "ربّانتا" مى گفتند.
ولکن از میان جمیع تلامذه با این حقیر الفت و محبّت مخصوصى داشتند و مفاتیح مسکن و خزائن مأکل و مشرب خود را به حقیر پرده بودند و استثناء نکرده بود مگر یک مفتاح خانه کوچکى را که به منزله صندوق خانه بود، و حقیر خیال مى نمودم که آنجا خزانه اموال قسّیس است و از این جهت با خود مى گفتم قسّیس از اهل دنیاست، و پیش خود مى گفتم:
تَرَک الدٌّنْیا لِلدٌّنْیا.
و اظهار زهدش به جهت تحصیل زخاریف دنیاست. پس مدّتى در ملازمت قسّیس به نحو مذکور مشغول تحصیل عقاید مختلفه ملل و مذاهب نصارى بودیم تا اینکه سنّ حقیر به هفده و هجده رسید. در این بین روزى قسّیس را عارضه رو داد و مریض شده، و از مجلس درس تخلّف نمود، به حقیر گفت: اى فرزند روحانى، تلامذه را بگوى که من امروز حالت تدریس ندارم.
حقیر از نزد قسّیس بیرون آمدم و دیدم تلامذه مذاکره مسائل علوم مى نمایند، بالمآل صحبت ایشان منتهى شد به معنى لفاظ: "فارقلیطا" در سریانى و "پیرکلوطوس" در یونانى که یوحنّا صاحب انجیل چهارم آمدن او را در باب ۱۴ و ۱۵ و۱۶ از جانب عیسى علیه السلام نقل نموده است که آن جناب فرمودند: بعد از من "فارقلیطا" خواهد آمد.
متن آیه انجیل یوحنّا به زبان اصلى چنین است:
اَنّى هُمْزِ مِلى عَمُوخُونْ کتْ لِکسِکو خُونَ یون اِینَ هَوْ پارقَلیطارُ و خارِ قُدْسَ هَوْبِت شارِ ربّبى شمّى هَوْبِت قِلپ لوخونْ کل مِندى و هَوْبِت مَتخِر وَ خون کل مِندى دِمرونِ اِلَوْخُونْ:(۱)
این حرفها را با شما گفته ام که با شما بودم، لیکن فارقلیطاى روح حق نصیحت کننده است و شما را به سوى حق مى خواند که پدر، او را به اسم من مى فرستد "مرا تصدیق مى کند" و هر چیز را به شما یاد خواهد داد و هر آنچه را گفته ام به یاد شما خواهد آورد.
پس گفتگوى ایشان در این باب، بزرگ و جدال ایشان به طول انجامید، صداها بلند و خشن شد و هر کسى در این باب رأى علیحده داشت و بدون تحصیل فایده از این مسأله منصرف گردیده و متفرّق گشتند.
پس حقیر نیز نزد قسّیس مراجعت نمودم، قسّیس گفت: اى فرزند روحانى، امروز در غیبت من چه مباحثه و گفتگو مى داشتند؟ حقیر اختلاف قوم را در معنى لفاظ "فارقلیطا" از براى او تقریر و بیان نمودم و اقوال هر یک از تلامذه را در این باب شرح دادم، از من پرسید که قول شما در این باب چه بود؟ حقیر گفتم: مختار فلان مفسّر و قاضى را اختیار کردم، قسّیس گفت: تقصیر نکرده اى لکن حقّ واقع خلاف همه این اقوال است، زیرا که معنى و تفسیر این اسم شریف را در این زمان به نحو حقیقت نمى دانند مگر راسخان در علم، از آنها نیز اندک. پس حقیر خود را به قدمهاى شیخ مدرّس انداخته و گفتم: اى پدر روحانى تو از همه کس بهتر مى دانى که این حقیر از بدایت عمر تا کنون در تحصیل علم کمال انقطاع (امید) و سعى را دارم و کمال تعصّب و تدین را در نصرانیت دارم، بجز در اوقات صلاة و وعظ تعطیلى از تحصیل و مطالعه ندارم، پس چه مى شود اگر شما احسانى نمائید و معنى این اسم شریف را بیان فرمائید؟!
شیخ مدرّس به شدّت گفت: اى فرزند روحانى، والله تو اعزّ ناسى در نزد من و من هیچ چیز را از شما مضایقه ندارم، اگر چه درتحصیل معنى مسیح، منو تو را خواهند کشت! مگر اینکه عهد نمائى در حال حیات و ممات من این معنى را اظهار نکنى، یعنى اسم مرا نبرى، زیرا که موجب صدمه کلّى است در حال حیات از براى من و بعد از ممات از براى اقارب و تابعان من، و دور نیست که اگر بدانند این معنى از من بروز کرده است قبر مرا بشکافند مرا آتش بزنند!!
پس این حقیر قسم یاد نمودم که والله العلىّ العظیم، به خداى قاهر، غالب، مهلک، مدرک، منتقم، و به حقّ انجیل و عیسى و مریم، و به حقّ تمامى انبیاء و صلحا، و به حقّ جمیع کتابهاى مُنزَله از جانب خدا و به حقّ قدّیسین و قدّیسات، من هرگز افشاى راز شمار را نخاهم کرد، نه در حال حیات و نه بعد از ممات. پس از اطمینان گفت:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "انجیل یوحنّا"،۴: ص۲۵ تا۲۷.
اى فرزند روحانى، این اسم از اسماء مبارکه پیغمبر مسلمین مى باشد یعنى به معنى احمد و محمّد است. پس مفتاح آن خانه کوچک سابق الذّکر را به من داد و گفت درِ فلان صندوق را باز کن، فلان و فلان کتاب رانزد من بیاور. حقیر چنین کردم و کتابها را نزد ایشان آوردم، این دو کتاب به خطّ یونانى و سریانى قبل از ظهور حضرت ختمى مرتبت با قلم بر پوست نوشته شده بود و در کتابین مذکور لفظ "فارقلیطا" را به معنى احمد و محمّد صلّى الله علیه و آله ترجمه نموده بودند!
بعد گفت: اى فرزند روحانى، بدانکه علما و مفسّرین و مترجمین مسیحیه قبل از ظهور حضرت محمّد صلّى الله علیه و آله اختلافى نداشتند که به معنى احمد و محمّد صلّى الله علیه و آله است. بعد از ظهور آن جناب قسّیسین و خلفا تمامى تفاسیر و کتب لغت و ترجمه ها را از براى بقاى ریاست خود و تحصیل اموال و جلب منفعت دنیویه و عناد و حسد و سایر اغراض نفسانیه تحریف و خراب نمودند، و معنى دیگر از براى این اسم شریف اختراع نمودند که آن معنى اصلاً و قطعاً مقصود صاحب انجیل نبوده و نیست!
از سبک و ترتیب آیاتى که در این انجیل موجود حالیه است این معنى در کمال سهولت و آسانى معلوم مى گردد که وکالت و شفاعت و تعزّى و تسلّى، منظور صاحب انجیل شریف نبوده و روح نازل در یوم الدّار(۱) نیز منظور نبوده، زیرا که جناب عیسى آمدن "فارقلیطا" را مشروط و مقید مى نمایند به رفتن خود و مى فرماید:
تا من نروم "فارقلیطا" نخواهد آمد.(۲)
زیرا که اجتماع دو نبىّ مستقلّ صاحب شریعت عامّه در زمان واحد جایز نیست به خلاف روح نازل در یوالدّار که مقصود از آن روح القدس است که او با بودن جناب عیسى و حواریون از براى آن جناب و حواریون نازل شده بود.
مگر فراموش کرده قول صاحب انجیل اوّل را "انجیل متّى" در باب سوم از انجیل خود که مى گوید: همان که عیسى علیه السلام بعد از تعمید یافتن از یحیاى تعمید دهنده از نهر اردن بیرون آمد،روح القدس در صورت کبوتربر آن جناب نازل شد. (متّى، باب سوم: ۱۶)
و همچنین با بودن خود جناب عیسى، روح از براى دوازده شاگرد نازل شده بود چناچه صاحب انجیل اوّل در باب دهم از انجیل خود تصریح نموده است:
جناب عیسى در هنگامى که دوازده شاگرد را به بلاد اسرائیلیه مى فرستاد ایشان را بر اخراج ارواح پلیده و شفادادن هر مرضى و رنجى قوّت داد.
مقصود از این قوّه، قوّه روحانى است نه قوّه جسمانى، زیرا که از قوّه جسمانى این کارها صورت نمى بندد و قوّه روحانى عبارت از تأیید روح القدس است.
و در آیه بیستم از باب مذکور جناب عیسى خطاب به دوازده شاگرد مى فرماید:
زیرا گوینده شما نیستند بلکه روح پدر شما در شما گویاست. و مقصود از روح پدر شما همان روح القدس است.
و همچنین صاحب انجیل سیم تصریح مى نماید در باب نهم از انجیل خود پس از دوازده شاگرد خود را طبیده به ایشان قدرت و اقتدار بر جمیع دیوها و شفا دادن امراض عطا فرمود.
و همچنین در باب دهم صاحب انجیل سیم گوید: (در باره آن هفتاد شاگردى که جناب عیسى آنها را جفت جفت فرستاد) ایشان موید به روح القدس بودند.
و در آیه هفده مى فرماید: آن هفتاد نفر با خرّمى برگشتند و گفتند: اى خداوند، دیوها هم به اسم تو اطاعت ما مى کنند.
پس نزول روح مشروط به رفتن مسیح نبود، اگر منظور و مقصود از "فارقلیطا"روح القدس بود این کلام از جناب مسیح غلط و فضول و لغو خواهد بود، شأن و رفیع المنزله مانند جناب عیسى، پس منظور و مقصودى از لفظ "فارقلیطا" نیست مگر احمد و محمّد. معنى این لفظ نیز همین است و بس.
حقیر گفتم: شما در باب نصارى چه مى گوئید؟ گفت: اى فرزند روحانى، دین نصارى منسوخ است به سبب ظهور شرع شریف حضرت محمّد صلّى الله علیه و آله، و این لفظ را سه مرتبه تکرار نمود!!
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- مقصود از آن: روز پیطیکاست معروف است که به عقیده مسیحیان در آن روز روح القدس به شدّت هر چه تمامتر بمانند وزش بادى به حواریون نازل شده، و فارقلیطاى موعود را هم به همان روز تفسیر کرده اند (اعمال رسولان، باب۲: ۱ ـ۱۲).
۲- "انجیل یوحنّا" باب ۱۶: ۷.
من گفتم: در این زمان طریقه نجات و صراط مستقیم مویدى الى الله کدام است؟ گفت: طریقه نجات و صراط مستقیم الى الله منحصر است در متابعت محمّد صلّى الله علیه و آله. گفتم: آیا متابعین آن جناب از اهل نجاتند؟ گفت: اى والله،اى والله،اى والله،!!
پس گفتم: مانع شما از دخول در دین اسلام و متابعت سید الأنام چیست؟ و حال آنکه شما فضیلت دین اسلام را مى دانید و متابعت حضرت ختمى مرتبت را طریقة النجات و صراط مستقیم المؤدّى الى الله مى خوانید؟
گفت: اى فرزند روحانى، من بر حقیقت دین اسلام و فضیلت آن برخوردار نگردیدم مگر بعد از کبر سن و اواخر عمر، و درباطن من مسلمانم، و لیکن به حسب ظاهر این ریاست و بزرگى را نمى توانم ترک نمایم، عزّت و اقتدار مرا در میان نصارى مى بینى، اگر فى الجمله میلى از من به دین اسلام بفهمند مرا خواهند کشت، و بر فرض اینکه از دست ایشان فراراً نجتات یافتم سلاطین مسیحیه مرا از سلاطین اسلام خواهند خواست به عنوان اینکه خزاین کلیسا در دست من است و در آنها خیانتى کرده ام و یا چیزى از آنها برده ام و خورده ام و بخشیده ام، مشکل مى دانم که سلاطین و بزرگان اسلام از من نگهدارى کنند، و بعد از همه اینها فرضاً رفتم میان اهل اسلام و گفتم من مسلمانم، خواهند گفت خوشا به حالت جان خود را از آتش جهنّم نجات داده اى بر ما منّت مگذار، زیرا که به دخول در دین حق و مذهب هدى خود را از عذاب خلاص نموده اى!
اى فرزند روحانى، از براى من نان و آب نخواهد بود، پس این پیرمرد در میان مسلمانان که عالم به لغت ایشان نیز نیست در کمال فقر و پریشانى و مسکنت و فلاکت و بد گذرانى عیش خواهم نمود و حق مرا نخواهند شناخت و حرمت مرا نگاه نخواهند داشت و از گرسنگى در میان ایشان خواهم مرد و در خرابه ها و ویرانه ها رخت از دنیا خواهم برد.(۱)
من مى ترسم که طاقت شداید و مصائب دنیا را نداشته باشم، آن وقت نه دنیا دارم و نه آخرت و من بحمدالله در باطن از متابعان محمّد صلّى علیه و آله مى باشم.
پس شیخ مدرّس گریه کردند و حقیر هم گریستم، بعد از گریه بسیار گفتم: اى پدر روحانى، آیا مرا امر مى کنى که داخل اسلام بشوم؟
گفت: اگر آخرت و نجات مى خواهى البتّه باید دین حق را قبول نمائى، و چون جوانى دور نیست که خدا اسباب دنیویه را هم از براى تو فراهم آورد و از گرسنگى نمیرى و من همیشه تو را دعا مى کنم، در روز قیامت شاهد من باشى که من در باطن مسلمان و از تابعان خیر الأنامم، و اغلب قسّیسین در باطن حالت مرا دارند، مانند من بدبخت نمى توانند ظاهراً دست از ریاست دنیویه بردارند و الاّ هیچ شک و شبهه نیست در اینکه امروز در روى زمین اسلام دین خداست.
چون این حقیر دو کتاب سابق الذکر را دیدم و این تقریرات را از شیخ مدرّس شنیدم نور هدایت و محبّت حضرت خاتم الأنبیاء صلّى الله علیه و آله به طورى بر من غالب و قاهر گردید که دنیا و مافیها در نظر من مانند جیفه مردار گردید، محبّت ریاستِ پنج روزه دنیا و اقارب و وطن پا پیچم نشد، از همه قطع نظر نموده همان ساعت شیخ مدرّس را وداع کرده، به التماس شیخ مدرّس مبلغى هدیه به من بخشیدند که مخارج سفر من باشد، مبلغ مزبور را از شیخ قبول کرده عازم سفر آخرت گردیدم.
چیزى همراه نیاوردم مگر دو سه جلد کتاب، هر چه داشتم از کتابخانه و غیره همه راترک نموده بعد از زحمات بسیار نیمه شبى وارد بلده ارومیه شدم، در همان شب رفتم درب خانه حسن آقا ى مجتهد مرحوم مغفور، بعد از اینکه مستحضر شدند که مسلمان آمده ام از ملاقات حقیر خیلى مسرور وخوشحال گردیدند، واز حضور ایشان خواهش نمودم که کلمه طیبه و ضروریات دین اسلام رابه من القا و تعلیم نمایند، و همه را به حقیر القا و تعلیم نمودند و به خطّ سریانى نوشتم که فراموشم نشود، و هم مستدعى شدم که اسلام مرا به کسى اظهار ننمایند که مبادا اقارب ومسیحیین بشنوند و مرا اذیت کنند و یا اینکه وسواس نمایند، بعد شبانه به حمّام رفته غسل توبه از شرک وکفر نمودم، بعد از بیرون آمدن از حمّام مجدّداً کلمه اسلام را بر زبان جارى نموده ظاهراً و باطناً داخل دین حق گردیدم.
«اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى هَدانا لِهذا و ما کنّا لِنَهْتَدِىَ لَوْلا أنْ هَدانَا اللهُ».
خدا را به صد هزار زبان تشکر مى نمایم که در کفر نمردم و مشرک و مثلِّث از دنیا نرفتم. و بعد از شفا از مرض ختان مشغول قرآن خواندن و تحصیل علوم اهل اسلام گردیده، و بعد به قصد تکمیل علوم و زیارت، عازم عتبات عالیات گردیدم، پس از زیارت و تکمیل تحصیل در خدمت اساتید گرام مدّتى عمر خود را در تعلّم و زیارت گذرانیدم و خدا را به عبادت حق در آن امکنه شریفه عبادت نمودم. سوانحى که در ایام توقّف در کربلاى معلّى و نجف اشرف و کاظمین و سُرَّمَنْ رَأى از براى این حقیر اتّفاق افتاد گفتنى و نوشتنى نیست. از جمله روز غدیر خم در خدمت حضرت امیرالمؤمنین صلوات الله علیه عالم ارواح و برزخ و آخرت در روز روشن از براى حقیر منکشف شد، ارواح مقدّسین و صلحاء از براى حقیر مجسّم شدند که تفصیلش نوشتنى نیست، و مکرّر حضرت خاتم الأنبیاء صلّى الله علیه وآله و حضرت صادق و سایر ائمه طاهرین علیهم السلام را در عالم رؤیا دیدم و از ارواح مقدّسه ایشان استفاده و استفاضه نمودم.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- اسلام دین محبّت و عشق و آئین تقوا و تعاون و مکتب صفا و سلامت و مدرسه وفا و شفاعت، اگر پیر مرد به آئین حق گرویده بود با کمال اشتیاق از او پذیرائى و نگهدارى مى شد، و مردم مؤمن حرمت او را تا لحظه آخر عمرش نگاه مى داشتند. آنچه را به فخر الإسلام گفته برخاسته از ترس و ناشى از سوء ظن و معلول ریاست پرستى او بود.
از آن جمله بیست و شش مسأله در اصول و فروع از براى این حقیر مشکل شده بود و علما در این مسائل بیاناتى نمى فرمودند که قلب حقیر ساکت شود و از اضطراب بیرون بیاید، کشف آنها را از خدا خواستم و متوسّل به باطن حضرت خاتم الأنبیاء گردیدم تا اینکه شبى از شبها حضرت رسول با حضرت صادق به خواب من آمدند و کشف آن مسائل رااز حضرت رسول استدعا نمودم، حضرت رسول صلّى الله علیه و آله به حضرت صادق علیه السلام فرمودند: اى فرزند، شما جواب بگوئید!
پس آن جناب مسائل را از براى حقیر کشف فرمودند وحقیقت مذهب اثنا عشریه از براى این حقیر ثابت ومحقّق گردید.(۱)
اى گهر تاج فرستادگان *** تاج ده گوهر آزادگان
هر چه زبیگانه و خیل تواَند *** جمله در این خانه طفیل تواَند
اوّل بیت ارچه به نام توبست *** نام تو چون قافیه آخر نشست
این دهِ ویران چو اشارت رسید *** از تو و آدم به عمارت رسید
آنچه بدو خانه نو آئین بود *** خشت پسین واى نخستین بود
آدم و نوحى، نه، به از هر دوئى *** مُرسله یک گره از هر دوئى
آدم از آن دانه که شد هیضه دار *** تو به شدش گلشکر خوشگوار
توبه دل در چمنش بوى تست *** گلشکرش خاک سر کوى تست
دل زتو چون گلشکر توبه خَورد *** گلشکر از گلشکرى توبه کرد
گوى قبولى ز ازل ساختند *** در صف میدان دل انداختند
آدم نوزخمه در آمد به پیش *** تا برد آن گوى به چوگان خویش
بارگى اش چون عقب خوشه رفت *** گوى فرو ماند و فراگوشه رفت
نوح که لب تشنه به حیوان رسید *** چشمه غلط کرد و به طوفان رسید
مهد ابراهیم چو راى اوفتاد *** نیم ره آمد دو سه جاى اوفتاد
چون دل داوود نفس تنگ داشت *** در خور این زیر بم آهنگ داشت
داشت سلیمان ادب خود نگاه *** مملکت آلوده نجست این کلاه
یوسف از آن چاه عیانى ندید *** جز رسن و دَلْو نشانى ندید
خضرْ عنان زین سفر خشک یافت *** دامن خودتر شده چشمه یافت
موسى از این جام تهى دید دست *** شیشه به که پایه به أرِنى شکست
عزم مسیحا نه به این دانه بود *** کو ز درون تهمتىِ خانه بود
هم تو فلک طرح درانداختى *** سایه براین کار برانداختى
مُهر شد این نامه به عنوان تو *** ختم شد این خطبه به دوران تو
خطّ فلک خِطّه میدان تست *** گوى زمین در خم چوگان تست
تا ز عدم گرد فنا بر نخاست *** میتک و میتاز که میدان تُراست
کیست فنا کآب ز جامت برد *** یا عدم سفله که نامت برد
پاى عدم در عدم آواره کن *** دست فنا را به فنا پاره کن
اى نفست نطق زبان بستگان *** مرهم سوداى جگر خستگان
عقل ز شرع تو ز دریاى خون *** کشتى جان برد به ساحل درون
مُلک چومویت همه در هم شد *** گر سر موئى ز سرت کم شد
بى قلم از پوست برون خوان توئى *** بى سخن از مغز درون دان توئى
حرف همه خلق شد انگشت رس *** حرف تو بى زحمت انگشت کس
پِستْ شکر گشت غبار درت *** پسته وعنّاب شده شکرت
یک کف پِست تو به صحراى عشق *** برگ چهل روزه تماشاى عشق
تازه ترین صبح نجاتى مرا *** خاک توام کآب حیاتى مرا
خاک تو خود روضه جان من است *** روضه تو جان جهان من است
خاک تو در چشم نظامى کشم *** غاشیه بر دوش علامى کشم
بر سر آن روضه چون جان پاک *** خیزم و چون باد و نشیم چو خاک
تا چو سران غالیه ترکنند *** خاک مرا غالیه سر کنند
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "أنیس الأعلام" جلد اوّل، ص ۶.
مسأله با عظمت و ولادت محمّد صلّى الله علیه و آله:
عبدالله با ازدواج خود فصل جدیدى از زندگى به روى خود گشود و شبستان حیات را با داشتن همسرى چون آمنه روشن ساخت، و پس از چندى براى تجارت راه شام را همراه کاروانى که از مکه حرکت مى کرد پیش گرفت. زنگ حرکت نواخته شد و کاروان به راه افتاد و صدها دل را نیز همراه خود برد. در این وقت آمنه دوران حاملگى را طى مى نمود. پس از چند ماه طلائع کاروان آشکار گشت، عدّه اى به منظور استقبال از خویشان و کسان خود تا بیرون شهر رفتند، پدر پیر عبدالله در انتظار پسر است، دیدگان کنجکاو عروسش نیز عبدالله را در میان کاروان جستجو مى کرد، متأسفانه اثرى از او در میان نبود و پس از تحقیق مطّلع شدند که عبدالله موقع مراجعت در یثرب مریض شده و براى رفع خستگى و استراحت در بین خویشان خود توقّف کرده است. استماع این خبر آثار اندوه و تأثّر در پیشانى او پدید آورده و پرده هائى از اشک در چشمان او به وجود آمد.
عبدالمطلب بزرگترین فرزند خود حارث را ور کرد که به یثرب برود و عبدالله را همراه خود بیاورد، وقتى وى وارد مدینه شد اطّلاع یافت که عبدالله یک ماه پس از حرکت کاروان با همان بیمارى، چشم از جهان بر بسته است. حارث پس از مراجعت جریان را به عرض عبدالمطلب رساند و همسر عزیزش را نیز از سرگذشت شوهرش مطّلع ساخت. آنچه از عبدالله باقى مانده فقط پنج شتر و تعدادى گوسپند و یک کنیز به نام اُمّ أیمَن بود که بعدها پرستار پیغمبر صلّى الله علیه و آله شد.(۱)
با ارتحال عبدالله، پیامبر اسلام که پدر جانهاى آگاه و دلهاى حق پناه بود پیش از آنکه از مادر متولّد گردد از پدر یتیم ماند، یتیم ماند تا از حال بى پدران عملاً آگاهى یابد و در آینده به غمگسارى یتیمان همّت گمارد; یتیم ماند تا رحمت خدا را بیشتر در یابد و عنایت حق تعالى را بر وجهى کامل تر ادراک نماید; یتیم ماند تا با محرومیت از دامان عاطفت پدر در کنف مرحمت پروردگار موجودیتى را که باید بیابد و بسان درّ یتیم این گوهر گرانبهاى گنجینه آفرینش هر وقت و در هر حال دست رحمت خدا را تو گوئى احساس کند، و این لؤلؤ شاهوار خلقت بى واسطه از سرچشمه قدرتْ فیض فضیلت یابد و در فضاى ملکوت اعلى که از آن اوست بال همّت گشاید، با استفاضه از حقْ رحمت باز یابد و به جمیع ما سوى الله افاضه فرماید.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- " فروغ ابدیت" ص۱۱۸.
عبدالله رفت و همسرش را تنها گذاشت هر چند تنهاى تنها هم نبود که کودکى در جوف خویش داشت، کودکى که به یمن احسان خدا هر روز بزرگ و بزرگتر مى شد و به حوزه ولادت نزدیک و نزدیکتر مى گشت.
از سوى دیگر آمنه آن دُرّ صدف عفّت و عصمت و وقار و ایمان و صبر و استقامت و صفا و وفا تنها نبود، که خدا با او بود، خداى محمّد صلّى الله علیه و آله او را وانگذاشته بود، خداى عالم او را ترک نگفته بود، چه، خدا را با کودک آمنه کارها بود و هدایت عالمیان به ارشاد و عنایت او وابسته بود. از این رهگذر بود که آن بانوى بزرگوار هر چند در آن اوقاتْ سوگوارِ در گذشت شوهر محبوب و عالى مقدار خویش بود ولى باطن جانش را نشأنه نشاطى بسیط در بر گفته، و حاقّ روحش را زلال لذّتى عمیق سیراب کرده بود، چرا؟ زیرا که به گوش جان آگاه در باره این طفل که در اندرون خویش محفوظ داشت بشارتها مى شنید و مژده ها مى یافت، مگر نه صریح قرآن است که خداوند به مادر موسى وحى فرمود تا او را به صندوقى هند و به آب افکند و در سینه امواج به دست رحمت الهى باز سپارد؟! آرى خدا بود که بدین الهام تامّ، جان عزیز کلیم خویش موسى علیه السلام را حراست نمود. چه افتاده که این در، بر مادر موسى گشاده و بر والده معظّمه محمّد مصطفى صلّى الله علیه و آله که نقد جان موسى و عیسى و دیگر انبیاء و اوصیا واتبسته پاى همّت اوست فروبسته باشد؟ آخر چرا؟
و چنین بود که باب این فتوح بر او مفتوح بود و گشایش یافته نه مسدود و فروبسته.
مادر پاکدامن نبىّ خاتم صلّى الله علیه و آله به الهام ربّ العالمین به جان مژده ها دریافت مى داشت که همان به هوش باش، این بار گرانبار که تو در درون خویش بر پشت جان هموار دارى سید این امّت است و چراغ این ملّت، سالار عالم است و مرشد بنى آدم.
اى بانوى مصیبت رسیده و رنجیده، دل فارغ دار که به یارى پروردگار جاى سوخته ات سبز است، و سَلَف رفته ات را والا خَلَفى که خلیفه حقّ است و بشیر و نذیر آدمیان و عالمیان بطور مطلق.
او را از شرّ باطلى به خداى صمد واگذار و درکار او اندیشه روا مدار که رحمت الهى به دو دست قدرت نامتناهى نگهبان اوست.
آمنه سلام الله علیها بانگها مى شنید و جلوه ها مى دید، محفوف به نور بود و مسرور و شکور، دوران حمل به کمال مى رسید و نوباوه افضال آفریدگار به مآل حال; جان طاهر احمدى پاى در رکاب ظهور داشت، و جهان دست برفتراک سرور، ضلالت در فضاى محو در حال رفتن بود و محمّد صلّى الله علیه و آله به یمن اثبات حق در کارِ آمدن.
نداها را آغاز بود و گوئى انجامى نبود، که سر انجام خیر استغراق در الهامات خداوند خیرات و حسنات است.
او را نیز آغاز خیر و انجام خیر و ابتدا محمود و انتها مسعود بود که اگر نبود دست قلمزن تقدیر اعلان آن عالى گهروالا را مادر ستوده خصال محمّد مصطفى صلّى الله علیه و آله مقرّر نمى داشت و این موهبت عظمى راخاصّ او نمى خواست.(۱)
ابن اسحاق در "سیره نبویه" مى گوید: آمنه دختر وهب مادر رسول خدا مى گفت که چون به رسول خدا باردار شدم به من گفته شد: همانا تو به سرور این امّت باردار شده اى، پس هر گاه تولّد یافت بگو:
اُعیذُهُ بِالْواحِدِ مِنْ شَرِّ کلِّ حاسِد:
او را از شرّ هر حاسدى به خداى یکتا پناه مى دهم.
علاّمه مجلسى در کتاب بسیار پر قیمت و با عظمت "مرآت العقول" شرح "اصول کافى" به استناد روایات صحیحه مى گوید:
شیعه امامیه بر ایمان ابوطالب و آمنه دختر وهب و عبدالله بن عبدالمطلب و اجداد رسول خدا تا آدم علیه السلام اجماع دارند.
آمنه بنت وهب آن مجسمه عفّت و تقوا و وقار و فضیلت مى فرماید: به هنگامى که نطفه او از عبدالله به من منتقل شد نورى از او ساطع گردید که آسمانها و زمین را روشن نمود.
سالها بود که عرب به بلاى قحط گرفتار بودند، بعد از انتقال آن نور به آمنه باران بارید و مردم در فراوانى نعمت شدند تا جائى که آن سال را سنه فتح نام نهادند.
سال ولادت آن مایه الهى و سرمایه ربّانى و جلوه حقّ و حقیقت معروف به عام الفیل است، سالى که ابرهه با پیلان بسیار براى خراب کردن خانه کعبه آمد و خود و لشگرش به حجاره سجّیل معذّب شدند.
ولادت آن حضرت نزدیک طلوع صبح جمعه هفدهم ربیع الأوّل بود. چه نیکوست که واقعه ولادت را از زبان پاک مادرش حضرت آمنه بشنوید:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "طلعت حق" ص۹.
آن عفیفه با فضیلت مى فرماید: چند روزى بر من گذشت که ناراحت بودم، مى دانستم که پا به ماه هستم، نگران نبودم،در آن شب از غروب هنگام درد من افزون شد و من تک و تنها در اطاق خود به پشت افتاده بودم، به شوهر جوانمرگم عبدالله و به تنهائى و غربت خودم که دور از سرزمین یثرب در بَطْحا افتاده ام فکر مى کردم، شاید آهسته آهسته اشک هم مى ریختم و معهذا خیال داشتم برخیزم دختران عبدالمطّلب را به کنار بسترم بخوانم، امّا هنوز این خیال به صورت تصمیمى در نیامده بود، از کجا که این درد، درد حیاض باشد.
ناگهان به گوشم آوایى رسید که بسیار به دلم خوش آمد، صداى چند زن را شنیدم که بر بالینم نشسته اند و با هم صحبت مى کنند، در باره من صحبت مى کردند.
از صداى آرام و دلپذیرشان آنقدر خوشم آمد که تقریباً درد خود را فراموش کردم.
سرم را از زمین برداشتم که ببینم زنانى که در کنارم نشسته اند کجایى هستند، از کجا آمده اند، با من چه آشنایى دارند؟
به، چقدر زیبا! چقدر خوشپوش و خوشبو و پاکیزه! مثل اینکه به دور سیمایشان لعمان نور مى چرخد.
گمان کردم از سیدات قریش و خواتین مکه هستند، حیرتم این بود که چگونه بى خبر به اتاق من آمده اند و آن کس که از حال من خبرشان کرده کیست؟
به رسم عربها که در برابر عزیزترین دوستانشان قربان و صدقه مى روند با لحنى گرم و گیرنده گفتم: پدر و مادرم فداى شما باد از کجا آمده اید؟ چه کسانى هستید؟
آن زن که سمت راست من نشسته بود گفت: من مریم مادر مسیح و دختر عمرانم.
دومى خودش را اینطور معرّفى کرد: من آسیه همسر خداپرست فرعون هستم.
دو زن دیگر هم دو فرشته بهشتى بودند که به خانه من آمده بودند. دستى که از بال پرستو نرمتر بود به پهلویم کشیده شد، دردم آرام گرفت، امّا ابهامى همچون هواى مه گرفته صبحگاهان بهارى به فضاى اطاق افتاد که دیگر نه چیزى مى دیدم و نه آوائى مى شنیدم. این حالت بیش از چند لحظه دوام نیافت که آهسته آهسته آن ابهام محو شد و جاى خود را به نورى روحانى بخشید.
در روشنائى این نور ملکوتى پسرم را بردامنم یافتم که پیشانى عبودیت بر زمین گذاشته بود و نجوائى نامفهوم گوشم را نوازش مى داد، با اینکه نو گوینده را مى دیدم و نه از نجوایش مطلبى در مى یافتم باز هم خوشحال بودم.
سه موجود سپید پوش پسرم را از دامانم برداشته بودند، نمى دانستم این سه نفر کیستند، از خاندان هاشم نبودند، عرب هم نبودند، شاید آدمیزاده هم نبودند، امّا من نمى ترسیدم و در عین حال قدرتى که دسم را پیش ببرد و کودک تازه به دنیا آمده ام را از دستشان بگیرد در وجود من نبود.
این سه نفر با خودشان طشت و آفتابه آورده بودند، طاقه حریرى هم که از ابر سفیدتر و لطیف تر بود در کنارشان دیدم. پسرم را با آبى که در آفتابه مى درخشید توى آن طشت شست و شو دادند و بعد در میان دوشانه اش مُهر زدند و بعد لاى حریر سفیدش پیچیدند و برداشتند و با خود به آسمانها بردند.
تا چند لحظه زبانم بند آمده بود، ناگهان زبانم باز شد و گلویم باز شد و فریاد کشیدم: اُمّ عثمان! اُمّ عثمان!
خوستم بگویم که نگذارند فرزندم را ببرند ولى در همین هنگام چشمم به آغوش خودم افتاده اى خدا، این پسر من است که در آغوشم آرمیده است!(۱)
حوادث عجیب و غریب زمان ولادت محمّد صلّى الله عیله و آله:
از حضرت صادق علیه السلام روایت شده است که ابلیس به هفت آسمان بالا مى رفت و گوش مى داد و اخبار سماویه را مى شنید، پس چون حضرت عیسى على نبینا و آله و علیه السلام متولّد شد او را از سه آسمان منع کردند و تا چهار آسمانن بالا مى رفت، و چون حضرت رسول صلّى الله علیه و آله متولّد شد او را از همه آسمانها منع کردند و شیاطین را به تیرهاى شهاب از ابواب سماوات به وقت ولادت آن گوهر یکدانه صدف خلقت، قریش گفتند مى باید وقت گذشتن دنیا و آمدن قیامت باشد که ما مى شنیدیم که اهل کتاب ذکر مى کردند.
پس عَمْروبن اُمَیه که داناترین اهل جاهلیت بود گفت: نظر کنید اگر ستاره هاى معروف که به آنها مردم هدایت مى یابند و زمانهاى زمستان و تابستان را مى شناسند، اگر یکى از آنها بیفتد بدانید وقت آن است که جمیع حلایق هلاک شوند، و اگر آنها به حال خودند و ستاره هاى دیگر ظاهر مى شود پس امر غریب مى باید حادث شود.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "نخستین معصوم" ص ۳۰.
صبح آنروز که آنحضرت متولّد شد هر بتى که در هر جاى عالم بود بر رو افتاد، ایوان کسرى بلرزید و چهارده کنگره آن افتاد، و دریاچه ساوه که سالها آن را مى پرستیدند فرو رفت و خشک شد، و وادى سماوه که سالها بود کسى آب در آن ندیده بود آب در آن جارى شد، و آتشکده فارس که هزاران سال متوالى روشن بود در آن وقت خاموش شد.
داناترین علماى مجوس در آن شب در خواب دید که شتر صعبى چند اسبان عربى را مى کشند، از دجله گذشتند و داخل بلاد ایشان و طاق کسرى از وسط شکست و دو قطعه شد و آب دجله شکافته در آن قصر جارى گردید.
نورى در آن شب از طرف حجاز ظاهر شد و در عالم منتشر گردید و پرواز کرد تا به مشرق رسید، و تخت هر پادشاهى درصبح آن روز سرنگون شد.
جمیع پادشاهان در آن روز لال شدند، علم کاهنان برطرف شد و سحر ساحران باطل گشت.
آمنه مادر آن جناب مى گوید: "والله چون پسرم متولّد شد دستها را بر زمین گذاشت و سر به سوى آسمان بلند کرد و به اطراف نظر نمود، پس از او نورى ساطع شد که همه چیز را روشن کرد و به سبب آن نور قصرهاى شام را دیدم و در میان آن روشنى صدائى شنیدم که گوینده اى مى گفت: زائیدى بهترین مردم را، پس او را محمّد بنام.
"اصول کافى" در جلد اوّل صفحه ۴۵۴، و "روضه کافى" صفحه ۳۰۲ و "بحار الأنوار" جلد پانزدهم صفحه ۲۹۷ نقل مى کنند: چون رسول خدا تولّد یافت فاطمه دختر اسد مادر امیرالمؤمنین خندان و شادان نزد ابوطالب آمد و او را به آنچه واقع شده بود خبر داد، پس ابوطالب به وى گفت: مگر از این امر در شگفتى؟ تو هم باردار مى شوى و وصىّ و وزیر او را مى زائى!!
چون بدین جایگه سفر کرده *** خاک آنجاى با خود آورده
خورده با آب و پاک بنشسته *** زآب گردش چو آسمان شسته
خاک او بوده آب تجریدش *** سفر دل مقام توحیدش
خاتم شرع خاتمت در فم *** صَدَقَ الله نبشته بر خاتم
بوده در روضه حظیره انس *** مادرش امر و دایه روح القدس
قدر او هر که از مهى و بهى *** سخره کردى به قدّ سرو سهى
لون او ماه را چو گل کردى *** بوى او مشک را خجل کردى
حلق خلق از براى طوق فَرَش *** خلق خلق از نسیم درش
خلق را او ره صواب دهد *** سایه را مایه آفتاب دهد
منتصب قد چو سرو آزاده *** شمّه عقل آدمى زاده
تحفه اى بود از زمان بلند *** زاده و زبده جهان بلند
چونکه عینش فتاد بر عنوان *** زهر شد نوش جان نوشروان
شد ز تابش نشانه کسرى *** سر ایوان طارم کسرى
پایکوبان عروس عشق ازل *** سرنگون اوفتاده لات و هُبَل
ملک تن را خرابى از کینش *** ملک جان را عمارت از دینش
از پى زقّه دادن از لب او *** وز پى زادگان مرکب او
وز پى صورت و دل و جانش *** پیش حکم خطاب وفرمانش
زبده پاک جان آدم از او *** معنى بکر لفظ محکم از او
جان عاقل جهان بدو دیده *** زانش بر جان خویش بگزیده
دیده او به گاه منزل خواب *** تا سوى عرش برگرفته نقاب
رفته از اقتداش تا عَیوق *** زشت و نیکو ولاحق و مسبوق
غیب یزدان نهاده در دل او *** آب حیوان سرشته در گِل او
زان که بنمود حق به جان و دلش *** رمزهاى حقیقت ازلش
لب او کرده درمسالک ریب *** روى دلها سوى دریچه غیب
داده دادش همه خلایق را *** عزّ معشوق و ذُلّ عاشق را
کنیه ها، القاب واسامى شریف محمّد صلّى الله علیه و آله:
وجود مقدس او را شخصیتى است که تمام کنیه ها و القاب واسماء نیک و پاک و با معنى را مصداق است. آنچه خوبان همه داشتند او به تنهائى داشت، او پاکى و طهارت و صفا و حقیقت بتمام معنى بود.
هر اسم را دلالتى است بر مسمّى، و حکایتى از عنوان شخصى موجود یا شخصیتى پا برجا. و این از آغاز بوده است که آحاد مردمان هر یک از دیگرى و هر کدام در میان دیگران مشخّص باشند و ممتاز، تا حسن ارتباط در میان افراد خلق به سهولت حاصل شود و آشنائى و شناسائى بهتر و وسیعتر میسّر آید و از برکت این پیوند و صحبت و آمیزش و عشرت مجالى شایسته در دسترس آدمیان قرار گیرد تا یکدیگر را نیکوتر باز شناسند، با هم بهتر معاشرت کنند، از صحبت هم بیشتر بهرهور گردند و در فرصتى مناسب از نتایج افکار یکدیگر با آمادگى کاملتر فائده برند، و از حاصل عواطف هم به پایه اى والاتر و در حدّى ارجمندتر برخوردارى بهم رسانند.
این دلالت براى هرمسمّى و در هر اسمى حاصل است. و این منافع که در مورد نامگذارى ذکر گردیده به طور نسبى و با توجّه به جهات فردى و مراتب اجتماعى براى افراد هر جامعه اى صورت پذیر است، بدین وابسته است که عقل و عاطفه انسان در هر منطقه طبیعى و در هر واحد جغرافیائى تا چه حدّ مجال ابراز کمال یافته و به چه اندازه بر حسب حال شکفته و بارور گشته باشد، که هر نامبردارى از نام خود به مقتضاى فراست خود و به قدر درک اجتماع خود بهره ها مى برد، از تعاون و تفاهم و تبادل آثار و تعاطى افکار، و اگر هیچ نباشد حداقلّ و قدر مسلّم این است که هر کس که به نامى موسوم است در بین اشنایان و همگنان بدین نام شناخته است و معروف، نه ناشناخته و به گمنامى موصوف.
واین نعمت که افراد انسان در بسیط این جهان هر کدام در حدود اجتماع خویش یکدیگر را باز شناسند، نعمتى است که به موجب عطیه بنیانگزار اساس خلقت بر حسب فطرت عاید گشته و اکتساب فکرى آدمى که آنهم خاصل عقل خداداد انسانى است بر لوازم سودمند آن افزوده و کار بدین سرانجام کشیده که هر کسى را اسمى است.
در اصل نامگذارى، شهرتى است در مجراى وابستگیهاى اقلیمى و قبیله اى و خانوادگى، محض نگاهدارى، گاه همراه با لقبى به قصد بیان منقبتى و اِشعار به مکرمتى. و در عرب از روزگاران کهن بر این جمله "کنْیه" افزوده گشته، به منظور حفظ حرمت و تعظیم آحاد امت تا تنها به نام از نامبردارى یاد نشود، و با ذکر کنیه احترامى ملحوظ باشد و اعتبارى محفوظ.
دلالت اسم بر مسمّى و شمول اسم بنابر اطلاق عام اسم خاص که عَلَم باشد و کنیه و لقب مطلبى مخصوص نیست، و در هر اسم و شهرت و لقب و کنیتى از اینهمه حکایتى است، ولى نکته خاص آنگاه و آنجاست که اسم نه تنها دلالت بر مسمّى بلکه کشف از مسمّى نیز بنماید، هم دالّ باشد و هم کاشف، هم عنوان باشد و هم واصف.
چنانکه اسماء پیامبر ما چنین بود صلّى الله علیه و آله، آن که خدا را رسول امین بود و خلق خدا را مرشد مبین، پیک پاک پروردگار ما بود به جانب ما، و رهنماى جانهاى حق پرست ما به حضرت آفریدگار ما، آن که آمد و جانانه آمد، با جامى از افاضات فیاض مطلقْ لبالب، و شکر خنده اى از بقایاى مشهد انس الهى بر لب، تا به هر جا دلى بینا و جانى آگاه و فکرى فرزانه بابد، پیاده را سوارى آموزد، و سوار را به رفتار وادارد و راه نماید و سبک سیر و سپند آسا به درگاه منیع مولا که مَقْعَد صدق و مقام قرب است روانه نماید، و جان شیدا را به ایوان وصال لقاى رحمت حضرت حق تعالى برساند. چنین بر اعلا افق حقیقت طالع آمد، و چنین قد ارشاد بر افراشت و طلبکاران خلق را به پیشگاه مطلوب که ساحت احسان و حقیقت رأفت حقّ است روانه ساخت.
کینه ها:
نخستین کنیه اش "ابوالقاسم" بود که او به عصمت حق معصوم بود، و دیگر راه یافتگان به سر منزل نجات به دامان ارشاد او عاصم. پیش از بعثت، خدایش پسرى قاسم نام عنایت فرمود که قبل از هجرت هم در مکه که مولدش بود، چون اجل فراز آمد و وقت در رسید به سراى جاوید رحلت نمود، از این رهگذر کنیه مشهور سید کاینات و مفخر موجودات در عالم صورت نیز صورت گرفت، ولى این کنیه کریم را همچون سایر عناوین آن حضرت عظیم در موقع معنى، وقعى رفیع و منزلتى منیع است.
بنیاد رحمتش چنین خواست که بى هیچ کم و کاست، این عبد الهى، از عنایات نامتناهى بهره بر گیرد، و با آنکه در رواق عظمت حق تعالى شأنه و تقدّست أسماؤه عبدى افتاده و در عین حال به جان حق شناسى بصیر است، آن مولاى کبیر را نایبى باشد بر حق در میان خلق.
از خداى همى گیرد و فیض فائض آن بارگاه جلال را به یکایک آفریدگان و جمیع مخلوق آن صاحب اکرام و ذوالجلال همى دهد.
درى است از خلوت خداى اکرم بر جمله ما سوا اعمّ از عالم و آدم گشاده، و سر پرستى است پرستار و دوستار که به رهمنونى و روشنگرى آمادگان جهان هستى بر پاى کرامت ایستاده، دست رأفت بر سر خلعت یافتگان حوزه خلقت نهاده و بهره شایسته هر کس را به سزاوارى تمام داده، که خدایش چنین خواسته و از آنگاه که مشیت سراسر حکمتش اقتضا کرده و بدین اعلا مقام ساخته و براى این والا منزلت پرداخته است.
به همینگونه اند پیامبران و اولیاء حق عموماً و پیامبر ما و اوصیاء او خصوصاً صلوات الله علیه و علیهم اجمعین که چون سایر خلق را تاب آن دریاى اعظم نباشد واسطه گردند فیض بخشى فیاضّ على الإطلاق را بدان قِسم که ابرى بر آمده از دریاى محیط، واسطه خرّمى سواحل دلها و سرسبزى جزائر جانها را، چه این کاروانسالار قافله هدایت و سایر کاروانیان پى سپار به دنبال او که جملگى دوستان حقّند وهادیان خلق، و به همراه خویش گرانبار بارها از ارشاد و هدایت و اِنعام و رحمت آماده دارند به نایبى خدا، بندگان شایسته او را بدان موقف که سزاست مى رسانند و بدان مرتبت که رواست فائز مى گردانند، و حق طلبان خدا پرست را قرب کعبه حقیقت و وصل آستان دولت نصیب فرمایند.
خاتم الأنبیاءْ رسول انام *** اشرف کائنات میر همام
سند اصفیا شهِ لَوْلاک *** سرور اولیا نبىّ عظام
عقل کل هدى سبل احمد *** مالک ملک ایزد علاّم
منیع فیض و منشأ هستى *** نور افلاک و مخزن اکرام
از وجودش وجود موجودات *** هم طفیلش سپهر نیلى فام
از ضیائش فروغ شمس و قمر *** و زعطایش بهشت دارسلام
ممکن امّا به کسوت واجب *** در صفات و جمال مظهر تام
نور اوّل پیمبر سرمد *** صورت کلّ عالم اجسام
بود او و نبود لوح و قلم *** ماسوى شد ز جود او انجام
عبد خلاّق و مالک مخلق *** راز دار خدا به قرب مقام
شافع مذنبین شهِ کونَینْ *** سید المرسلین رسول اکرام
اسم حُسناى خالق منّان *** مُنجى خلق و قائد اسلام
مُلهم مصحف سماواتى *** جبرئیل و ملائکش خدّام
آخرین مقتدا ابوالقاسم *** احمد مصطفى محمّد نام
چون برون آمد از سرداق غیب *** گشت مفتوح باب رحمت عام
آن که قرآن به وصف او حاکى است *** در مدیحش مرا چه جاى کلام
دین او گشت ناسخ ادیان *** شد راسالت بر آن جناب تمام
صلوات و درود بى پایان *** باد بر مصطفى و آلْ مدام
پس محمّد محمود صلّى الله علیه و آله که ما را پیشواى سعید و خدا را نبىّ مسعود است، واسطه فیض خداست و حق پرستان روشندل را از فیض برکاتش فیض هاست. اگر سر در پى حضرتش نهیم و بر خاک آستانش جبین سائیم حقّاً به حقیقت حیات دست یابیم و در ایوان سعادت پاى گذاریم، امّا نه از سر مجرّد لفظ بلکه با تمام کمال عقیدت و کمال تمام عمل، بدین سان که از صفاى دل با قصد قربت بر وجهى که ما را تعلیم نموده خدا را عبادت کنیم، و به گونه اى که به ما دستور داده و براى ما بیان فرموده آهنگ زندگىِ واقعى ساز نمائیم.
احکام آئین مقدّسش را در عمل آوریم و بر طبق برنامه کتاب اشرف اقدسش که واپسین کتاب خدا و آخرین نسخه توحید و سعادت براى حق طلبان در راه هدى است، یعنى بر وفق برنامه قرآن کریم و ذکر حکیم عمل کنیم و به موجب علم و عمل و اعتقاد و تحقّق دریابیم که آنچه حاصل دارد عمل صالح اس با پشتوانه ایمان خالص بر پایه استوار محبّت مصطفى و آل مصطفى که جملگى خدا را مرتضایند و در بین خلق خدا مجتبى که صحبتشان برکت است و اطاعشان آیت سعادت، مودّتشان ذخیره مشهد مقدّس است و محبّتشان دستمایه بازار قرب، ورنه هیچ در هیچ است و هر آنچه در خاطرت چیزى نماید و به حسابى آید نا چیز است و سراب و سرمایه بازار کاسد است و تخته پاره اى بر گرداب، و چون پرده بر افتد نیک بدانى که هر چه جز این عمر گذاشته اى به تباهى رفته و در عرصه باطلْ نقد حیات باخته اى.
کنیه دیگر حضرت رسالت پناهى که بر او و اهل بیت پاک او صلوات الهى باد بى تناهى: "ابوالطّاهر" و "ابوالطیب" است، که پیامبر را پس از بعثت پسرى خدا به عطاء داد به نام عبدالله و همچنین موسوم به طیب و طاهر که پورِ پاک باز پسین پیک پروردگار بود و از آن سراج فروزان ظاهر و از آن بدر درخشان باهر. لکن حقیقت را که هیچ خردمند منصفى را مجال انکار آن نیست این است که مصطفى علیه و آله صلوات الله پایه پاکى بود و اصل طهارت. پیکرش منزّه و روانش مبرّى و جانش مصفّى از هر آلایشى، که عادات نادرست روزگار تیره و تار جاهلیت باعث گشته و بر جاى نهاده بود، روانش مبرّى از هر آشوبى که نفس سرکش موجب گردد، و دیو پلید آتش خانمانسوز آن را بر افروزد، و جانش مصفّى از هر تعلّقى جز تعلّق عبودیت به آسمان قدس ربوبیت، و مجرّد از هر توجّهى مگر توجّه به وجهه ازل و ابد و قبله مقبول سرمد که کردگار واحد احد است و آفریدگار غنىّ سرمد.
خدایش چنین خواسته بود و به حکم موهبت بدین مزیت آراسته. خدائى که پاکى و طهارت را آفریده و آن را بر آلایش و نا پاکى برگزیده، بدین اراده محمّد را و معصومین از خاندان او را که جملگى آزاد از هر کدورتند و از هر تعلّقى جز به جناب دوستْ آزاده، از پلیدى پاک کرده، نا پاکى را از ظاهر و باطنشان زدوده. این خواست خداى جهان است که این برگزیدگان دورِ زمان مطهّر باشند و مصفّى و منزّه و مبرّى، و هم اوست که این نکته دل آویز را در آیه سى و سوّم از سوره احزاب در کتاب مجید روح انگیز خود به وضوح تمام بیان فرموده است.
پیامبر بزرگوار ما نه تنها قلباً و قالباً پاکیزه بود و پاک و ذاتاً و معنىً روشنگر وتابناک، بلکه بدین مهم آمده بود و بدین غایت برانگیخته تا دیگران را تزکیه آنان بذل همّت کند و محض تطهیر ایشان گام عنایت پیش نهد، آمادگان را از رذائل صفات بپیراید و به فضائل اخلاق بیاراید، که آرایش جان به مکارِم در خورِ انسانیت، و تزکیه روان به مناقب سزاوار بشریت خاص او بود، و خاصّان درگاه الوهیت از خاندان او در صف نخست; و آنگاه این پیراستن و آراستن بهره اى بود از جانب خدا مر دیگر انبیاء را و اولیا را علیه السّلام، امید که رو به سوى آن پاکى بریم و از آن پاکیزگى بهرهور شویم.
به سالها پس ز هجرت چون ابراهیم پسر پیغمبر اسلام عیه و آله السّلام ولادت یافت کنیه دیگر رسول امین را پدید آمد. به نام پورِ نو ظهورش ابراهیم که "أبو ابراهیم" باشد، و هم از این روى بعد از آن میلاد، جبرئیل عیه السلام که به زمین نزول نمود محض ابلاغ وحى الهى به نبى گرامى و روشنى بخش جانها بى تباهى، بدین کنیه حضرتش را سلامى شایسته عرضه داشت و به سرآغاز کلام عرض کرد: اَلسَّلامُ عَلَیک یا أبا إبْراهیمَ.
ابراهیم که بود؟ پسر پیغمبر خاتم بود صلّى الله علیه و آله که عمر بسر نیاورد و بر حسب تقدیر الهى در کودکى اجلش فراز آمد و به سراى دیگر که منزل امن و آشیانه قرار است ارتحال فرمود، ولى پیامبر را پدرى نیز نبود ابراهیم نام، پدرى در جمله پیشینیان پدران او و پیامبرى در زمره اجداد و نیاکان او، همان ابراهیم که خلیل خدا بود و به موجب گذشتها که در جنب معبود خویش نمود پیوسته سزاوار تحسین و تجلیل و آفرین و مرحبا، که آفرینِ خدایش نصیب مفروض است وَ سَلامٌ عَلى إبْراهیمَ در سوره الصّافات به آیت یکصدونهم براى روشنائى طریق ستایش او، چراغى روشنائى بخش و دل افروز.
ابراهیم خلیل الرحمن پیامبرى بود که در راه محبوب، سبیل وفا سپرد و به آستان وصال یار رخت کشید و یکه شناس و یکتا پرست بسر برد، و خلق را بدین طریقت والا که آئین سعادت آفرین ربّانى و شریعت غرّاى حضرت سبحانى است دعوت نمود، و تا در این خانه دو در بود دمى از تبلیغ مردمان بدین برنامه پر بَر و بار و این گنجینه آکنده از درّ شاهوار نیاسود، و همى شایستگان جهان را بدان مشهد امن و کاشانه آسایش جاوید ارشاد فرمود.
هم او بود که به همراه فرزند برومند خویش اسماعیل علهما السّلام کعبه را که از آغاز، بیت عتیق رحمانى و تا انجام، جانهاى طالب را از جناب دولت بر زمین شایسته نشانى و بایسته ارمغانى است باز به عمارتى لایق بساخت و ساحتش را از آلایش بت پرستان بپرداخت و خاصّ پرستش معبود یکتا و محبوب بى همتا فراهم و آماده باقى گذاشت.
او ابراهیم بود، داعى به سمت معارف توحید و خلوت نشین رواق تأیید، و نواده شریف و آزاده وى محمّد بن عبدالله عیله و آله "أبو ابراهیم" بود، که هر چند به صورت از نسل ابراهیم خلیل و از نتاج ذبیح جلیل اسماعیل بود، معنىً به موجب آنکه قدم قریش در پیشگاه الهى پیشتر و سابقه معرفت جانش در پایگاه ربوبى بیشتر بود که او به روحانیتْ خَلق اوّل بود و به حکمتْ روح اعظم و به شریعتْ صاحب شرع افخم و به رسالتْ داراى نبوّت آخر و از دیگران اجلّ و اکرم، به حکم تعاقب زمان در این جهان تأسّى به صراط مستقیم و شرع قویم ابراهیم داشت که ابراهیم به تنهائى امّتى بود قانت و آئین او محض رهنمائى ملّتى بود ویژه آداب توحید و یکتا پرستى و در ارائه طریق حق شناسى بر جادّه صواب کامل ثابت.
چه، همه چه داشتند و به هر جا از رونق دین و براى ارشاد خلق عَلَم نبوّت افراشتند، جمله را ازحقیقت روحانیت احمدى و به مقتضاى برخوردارى از افضال جامعیت محمّدى داشتند و بدین داشت و دریافت مشعوف و مفتخر بودند و تا در این خاکدان بودند و تا در روضه جاودان باشند مسرور باشند و دلخوش مى ساختند که:
کنْتُ نَبِیاً وَ آدَمُ بَینَ الْماء وَ الطّینِ
در بى نشانى نشان اوست، و
نَحْنُ الاْخِرُونَ السّابِقُونَ
در عین عیانى بیان او. چه، به حقیقتْ اوّل بود و به صورتْ آخر، که علّت غائى در رشته علل چنین افتاده و أوَّلُ الْفِکر در مرحله اندیشه، اندر مقامِ کار به گونه آخِرُ الْعَمَل راست آماده.
این بودِ پُر نمود و این حاصل جودِ خلاّق وجود است که مرا در عین نبوّت، ابوّت مى دهد وبا آنکه آدم را پور پاکم وآن صدف شایسته را مروارید تابناکم،به کمال ولایت و حقیقت نبوت در قائمه پایه هستى از سابقه مایه حق پرستى من چندان طول و تفصیل حکایتهاست که در این مطلع، به حقیقت آدم راپدر باشم و جان ابراهیم راپناهى اعظم.
بلى او به حقیقت "أبو ابراهیم" بود، و ابوّت جمله معانى و حقایق، و فیض بخشى از سر چشمه جمیع معارف و دقائق حضرتش را مسلّم بود و محقَّق از نخست. پس از ایجاد ربّ جلیل سایر خلق را، اصل وجود بود و غیر از فرع او بود، دیگر موجودات بتمامى و هر نمودى که هر گاه و هر جاى باشد و بود، همه نورها پرتو نور او بود، و جمیع حرکات شوق آمیز که در نشأه هستى اینچنین دل انگیز به حصول آمده حاصلى از بانگ جان بخش پرشور او.
مبین ملّت توحید بود و مخصوص حقیقت تأیید. مشیت ازلى به حکمت لم یزلى خواسته بود تا آن نوخاسته مشهد انس الهى با جام لبالب از فیضهاى جان بخش نامتناهى از سراپرده خلوت غیب در حدّ کمال عارى از هر نقص و خالى از عیب گام عنایت بیرون نهد به دلدارى رهسپاران خسته، و قدم رحمت به این سمت گذار به تیماردارى جانهاى دل به خدا بسته.
با وعده احسان شکر آبست کرم را *** فرصت ندهد دست عنان بیش نعم را
صد میل ز آرىّ و بلى پیشروى بخش *** در راه سخا دست و دل و چُست قدم را
هم کاسه بخل است سر کیسه گشودن *** با کیسه کان بخش به محتاج درم را
آنجا که سرافکندگى طبع سؤال است *** احسان خَلَه خوى حجابست کرم را
بوسد کرم آن مرد سخا شیفته را دست *** کز خلق نهان جلوه گرى داد نعم را
آن کس ببخشد سر و با دل خود گفت *** بدنام مکن گوهر ارباب همم را
نسیان به گل اندوده در خانه همّت *** تا نسل برافتادکریمان عجم را
با رشته جان بافته بافنده تقدیر *** روز ازل آشفتگى طرّه غم را
اینجا به کسى نیست گمانِ دلِ جمعم *** تا حال چسان است حریفان عدم را
آن به که کنم دار امان از ستم دهر *** درگاه خداوند عرب شاه عجم را
تاج سر ابلاغ که بر جبهه نوشته *** خاک قدمش مالکه شوکت جم را
موضوع قضایاى ستایش که مدیحم *** محمول برو کرد ثنا زاید و کم را
آن جامع اطوار که امکان و وجوبش *** آمیخته با خاک حدوث آب قِدّم را
آب چمن خلق که مقبولى دلها *** از گلشن او چیده گل حسن شِیم را
در مُلک غناى تو به خاصیت تغییر *** گم کرد نهاد عرضى خانه کم را
در عالم اشفاق تو رنگ از سر اخلاص *** بندد به دل خویش تب شیر اجم را
مشّاطه انصاف تو آموخت به ضیغم *** تا شانه به سر پنجه زند موى غنم را
خونگرمى خُلق تو نهد نعل بر آتش *** در عشق اخص سرکشى خوى اعم را
باراستى طبع تو بر صفحه تصویر *** پیچش ندهد خامه سر زلف رقم را
کوچک دلى خلق تو بر خوانچه احسان *** هِمکاسه اجلال کند فقر خدم را
خون در دلش از دست سخاى تو به جوش است *** پیوسته رعافست از آن چشمه یم را
اِطفا نپذیرفت زرشک تب معدن *** برجاست هنوز آبله رخسار درم را
در محکمه عدل تو از پنجه مظلوم *** زانو زده بینند گریبان ستم را
از نام تو حرفى دو شبیه است به گردون *** بر پاى از آن بوسه زند قامت خم را
سرکارى یک رشحه ز شادابى طبعت *** گلزار صِبى کرد خزانزار هرم را
پژمرده بود بس که رگ و ریشه بدخواه *** بالنسبه بود تازگى اوداج بقم را
تا خصم ترا مصرف ادبار نداشت *** امکان نسرشت آب و گل بخت دژم را
شریان به دلش بسکه کند کاوش الماس *** جان صرفه تبدیل دهد تیغ دو دم را
اندیشه اشاره به سوى نَعْت تو فرمود *** چون خواست ثنا ما صَدَقى شغل اهم را
مى خواست که فرقان وجود تو نویسد *** قط زد چو نویسنده تقدیر قلم را
وان نقش که پیش آمده مشقى است که کردست *** از نقطه ناخن چه زیان شأن رقم را
در گوش خرد چون دُر نَعْت تو نمى کرد *** از طاق دل انداخت عدد جذر اصم را
صد خنده به تریاق زند گر بنشانند *** در حاشیه تربیت لفظ تو سم را
در معرکه جهل به اغوى تباهى *** مشرک چو صف آراى شود خیل و حشم را
درسجده یزدان فکند رایت عزمش *** هر جا که غزاى تو برافراخت عَلَم را
از فتح تو چون کفر در افتد به اسیرى *** جاروب شود زلف صنم راه حرم را
"ابوالسّبطین" نیز کنیت دیگر اوست که حسنینْ او را نوادگانى بودند عزیز و ارجمند و فرزندانى مهربان و دلبند، اجاق خانواده اش به آنان گرمى داشت و تنور شرعش از ایشان فروزندگى، دو شاخسار اصلى کهن درخت جانش بودند، و در این جهان و جهان دیگر مایه آسایش روح و آرامش روانش، که به مشام سرّ جانْ عارف معارف جانانْ بوى خداوند رحمان از آن دو سید بهشتى جوانان و از آن دو پیشواى اهل ایمان همى شنید، شرعش بدیشان محکم بود و آئینش به حفظشان مستحکم.
محمّد صلّلى الله علیه و آله پدر اینان بود و اصل استوار این دو شاخسار طوبى نشانِ روضه جِنان، دو شاخسارى که شجره ولایت را اصل بودند و بیان احکام راستین آئین اسلام را فضل الخطاب و قول فصل، که اصل ایشان ثابت است و دائم، وفرعشان در سماءِ هدایت سر برکشیده و قائم، که قوام حقیقت و بنیاد معرفت به استحکام این استوار بنیان و قیام این شجره ثمربخش گلستانِ جانْ وابسته است.
"أبو الأرامل" و "أبوالمساکین" هم حضرتش را کنیه هائى سخت مناسب و نیک روا بوده اند، که صفوت آدمیان بود و رحمت حق بر جمیع عالمیان. دلش از عاطفت و محبّت چشمه اى جوشان بود و جانش از مرحمت و فتوّتْ بحرى موّاج و خروشان، هر جا یتیمى بو او پدرش بود، و هر جا مسکینى بود او به یاریش دست دراز مى کرد و به کمکش گام جوانمردى پیش مى نهاد و او را رعایت و سرپرستى مى فرمود.
بیوگان از برکت رحمتش درد بینوائى از یاد بردند، و بینوایان از کمال عنایتش رنج نادارى بر طاق نسیان سپردند. از آنکه خدایند از حاقّ دل دوست مى داشت، و به تمام مقدور به مراقب حالشان مى پرداخت. به خرّمى خلق خرّم بود و از رنج و ناراحتى مردم از غایت همدلى دژم و دَرهم!
باغبانى بود دانا و مهربان و زبردست و کاردان به باغبانى روضه گیتى آمده، هر جا شاخسارى مى شکست و هر جا برگى از بى آب و برگى زرد مى گشت و بى وبرو بار مى ماند، آب اندوه که درّ صاف محبّت و لؤلؤ لالاى مرحمت بود بر رخسار حق نمودش که آئینه تمام نماى صفات ذات بیچون است جارى مى گشت، سرشک غم از دیده حق بین فرو
مى بارید و اعانت بیچارگان و همراهى نیازمندان را بر هر کارى مى گزید، چه، او به همین مهم بر این خاکدان غبار آلود قدم نهاده بود; آمده بود تا عالمیان را هشدار دهد و آدمیان را بیدار کند که هان همگنان را باشید و به هوش باشید تا در کمال هوشمندى حتّى به سهولت نیز دلى نخراشید!
این روش و طریقت محمّد صلّى الله علیه و آله و آئین و شریعت محمّدى است که مسلمان خالص با خلوص تام و اخلاص تمام به سوى حق کند و نقد جان به درگاه دوست نثار دارد و با خلق خدا به احسان رفتار نماید.
پیوسته دستش به کار باشد و از حاصل کار، همگنان را مدد کار، و دلش با یار و شیفته جمال و جلال حضرت دلدار جَلَّ جَلالُه وَ عمَّ نَوالُه.
اسلام را حقیقت این است و جز این نیست که مسلمان خدا را خالصانه بپرستد و از خلق خدا به اندازه اى که توان دارد سرپرستى نماید که خلاصه دین حق، حق پرستى و نوع دوستى است.
بوده مقصود آفریشْ او *** انبیا را نشانِ بینشْ او
مرد همّت نه مرد نَهْمت باش *** چون پیمبر نِه اى ز امّت باش
سخن او بَرَد ترا به بهشت *** ادب او رهاندت ز کنِشت
پى او گیر تا سرى گردى *** خزفى زود جوهرى گردى
جان فدا کن تو در متابعتش *** چون ندارى سرمعاتبتش
سوى حق بى رکاب مصطفوى *** نرود پایت از چه بس بدوى
هر چه او گفت راز مطلق دان *** و آنچه او کرد کرده حق دان
قول او ختم دان تو چو قرآن *** لفظ او جزم دان تو چون فرقان
دل پر درد را که نیرو نیست *** هیچ تیمار دار چون او نیست
شرع و دین ساقى شراب وى است *** دیده خفّاش آفتاب وى است
بر تو از نفس تو رحیم تر است *** در شفاعت از آن کریم تر است
از کرم نز هوا و نز هوسى *** مهربانتر ز تست بر تو بسى
سوى جان پلید کى پوید *** هست او پاک پاک را جوید
پاک شو پاک رستى از دوزخ *** کو رهاند ترا از آن برزخ
گر تو خواهى که گردى او را یار *** از حرام و فساد دست بدار
در حریم وى اى سلامت جوى *** شرم دار از حرام و دست بشوى
غضبت گه فرو برد به جحیم *** گه دهد شهوتت شراب حمیم
گر ترا دیده هست و بینائى *** چون ز دوزخ سبک برون نائى
تا رهاند ترا ز دوزخ زشت *** پس رساند به بوستان بهشت
سنّت است آن رداش هان برخیز *** در رداء محمّدى آویز
کآسمان است احمد مَرسل *** اوّلش آخر، آخرش اوّل
همه زان پرده آمده بیرون *** در تماشاش عاقل و مجنون
چون نِیم مرد فرش و ایوانش *** من غلام غلام دربارش
تا مرا دانش است و دین دارم *** دامنش را ز دست نگذارم
پى او گیرم و سرى گردم *** بر سر خلق افسرى گردم
نامها:
نامش "محمّد" بود صلّى الله علیه و آله که به اعتقاد ما جماعت مسلمین، پس از اسماء الله تعالى آن فرخنده نام والا از جمیع اسامى افضل است و برتر و پسندیده تر است و ستوده تر.
نامى، نامى که کاشف از اوصاف حمیده آن حضرت اقدس سامى است، و محامد صفات و مناقب اخلاق آن خجسته ذات گرامى.
لفظ محمّد صلّى الله علیه و آله به معنى "ستوده" است آنهم با مبالغه اى تمام و تشریفى بسیار و تعظیمى تام، این است که در بین آحاد بشر از کلمه "محمّد" بسى بیش از "محمود" ستودگىِ مسمّى و آراستگى آن که موسوم است بدین اسم اعِزّ اعلى مستفاد مى گردد.
گرامى پیامبر خاتم صلّى الله علیه و آله که محمّد مصطفى است، از لحاظ صفات کمال نوع انسان و هم در میان برگزیدگان عالمیان به تمامى در طریق اعتدال از همگان پیش تر بود و در منزل کمالْ واجد منزلت بیشتر، که او راعقل و غضب و شهوت به موجب عطاى موهبتْ معتدل گشته، و اصول اخلاق حسنه و ارکان حسنات کامله که عدالت وحکمت و شجاعت و عفّت حضرتش را حاصل آمده و فروع این اصول وجود شریفش را میسّر گشته بود.
لذا اندیشه اش در نهایت استحکام برقرار، عفّتش هَمچون سخاوتْ مستقرّ و پایدار، و شجاعتش چندانکه از عدالتش انتظار است ثمربخش بود و پر بار.
هر کس به هر میزان بدین صفات پسنیده و خصال حمیده که اساس حُسن اخلاق بر آنها استوار است تحقّق یابد به همان اندازه محمود و معظّم است و ستوده و مکرّم.
و نیک هویداست که چون آخرین رسول خدا را این مکارم والا و این مناقب عُلیا بیش از همه دست داده و پیش از همه حاصل آمده بود، لاجرم حظّ او از تجلیل و تکریم بیشتر و حصّه او از ستایش و تعظیم وافرتر است، به ویژه که افزوده بر این همه، از جمیع خلق به حق نزدیکتر بود و قدم همّتش در خلوت سراى دوست ازجلمه جهانیان پیشتر.
حبیب خدا بود و مصطفى، و باز پسین پیام آور مقتداى، لذا ستوده تر از همه عالمیان اوست، وخجسته تر از تمام آفریدگان آن گزیده ذات والا صفات صدر ممکنات است، و حضرت واجب تعالى را مَجلاى تجلیات ذات. چراغ جهان است و رحمت آشکار ونهان. به ظهور و بطونْ جان عالم است و فخر آغاز و انجام آدم و بنى آدم. رسول بازپسین است و از میان پیامبران گزین و بهین. به کفایتْ خواجه حق است و به حقیقتْ بنده حق. سالار انبیاء است و مولاى اولیا. دلش غیب یزدان است و آب و گلش منشأ آب حیوان. در همه اعصار مردیگانه است و در جمیع عوالمْ جوانمرد جاودانه. تحفه خلقت است و زبده فطرت. در مُلک ملکوت متفرّد است و به عزّ جبروتْ متوحّد. آموزگار دبستان وجود است و شاهد برهان مشهود. عقل کلّ است و هادى سبل.
ولى به هوش باش که این جمله، ستایش مصطفى را سخت اندک است و به حکم قلّت و نقصانْ نیک نا روا. چه کنم که عبارت براى تعبیر از حضرت او تنگ است، و لفظ از جهت ابراز معنىِ سراسر عنایت او نارسا! چه، بدان سان که بحر قُلْزُم اندر ظرف ناید، حقایق هم جمله اندر حرف ناید.
مجملش گفتم نکردم من بیان *** ورنه هم لبها بسوزد هم زبان
من چو "لب" گویم لب دریا بود *** من چو "لا" گویم مراد اِلاّ بود
من ز شیرینى نشینم رو تُرُش *** من ز بسیارىّ گفتارم خَمُش
تا که شیرینىّ ما از دو جهان *** در حجاب رو ترش باشد نهان
تا که در هر گوش ناید این سُخُن *** یک همى گویم ز صد سرّلَدُن
چون زنم دم کآتش دل تیز شد *** شیر هجر آشفته و خونریز شد
آن که هشیار خود تند است و مست *** چون بود چون او قح گیرد به دست
شیر مستى که از صفت بیرون بود *** از بسیط مَرغزار افزون بود
قافیه اندیشم و دلدار من *** گویدم مندیش جز دیدار من
حرف چبود تا تواندیشى از آن *** صوت چبود خار دیوار رزان
حرف و صوت و گفت را بر هم زنم *** تا که بى این هر سه با تو دم زنم
نام دیگرش "احمد" بودکه دولتش مخلَّد است و حضرتش از حضرت بیچون و چندِ حق تا به آفاق ابدْ مءید.
در کتابتْ احمد را با اَحد یک میم فرق است و بدان نظم عبارت که عارف شبستر گفت: "جهانى اندر این یک میم غرق است".
به عنایتْ احمد صلّى الله علیه و آله نایب حق است و در مقم نیابتْ کارساز این کارگاه به طور مطلق.
على الاطلاق در میان آن ستایش درخور او بود و هم از این روى نامش محمّد صلّى الله علیه و آله بود و در مقام نسبت با سایر برگزیدگان اعم از اصفیاءِ روحانى و انبیائِ ربّانى بدان لحاظ که از همه برتر بود و از جملگى ستوده تر به نام "احمد" موسوم گشت. و بدین سبب که در ملکوتِ اعلى مقام اهل صفوت و روحانیت است بر وجهى که آگاهان و مقرّبان بارگاه اقدس والا اظهار داشته اند، پیامبر اسلام را نام مقدّس در این جهان که عالم مُلک است و نشأه ناسوت "محمّد" است، و در جهان دیگر که عالم قدس است نشأه ملکوت، "احمد" صلّى الله علیه و آله.
از اینروى آن کس که به دنبال آن نبىّ بزرگوار و حبیب دلجوى گام در صراط مستقیم توحید نهاد، و درتبعیت از احکام سعادت آئین خجسته دین او دادِ اطاعت داد، او نیز به اندازه خویش ستوده خصال گشت و در حدّ خود از شرف نفس و کمال معنى بهرهور آمد. چه:
رهروان راز احمد مختار *** آن که دى نار بود شد دین دار
تا بنگشاد لعل او کان را *** شمعها شمعدان نشد جان را
چون ز جهّال رخ نهان کردى *** خانه برخود چو بستان کردى
چون شدى تنگدل ز اهل مجاز *** به تماشا شدى به باغ نماز
چون ز اَشغال خلق درماندى *** به اَرِحْنا، بلال را خواندى
کاى بلال اسب دولتم زین کن *** خاک بر فرق این کن و آن کن
که شدم سیر از عالم و آدم *** هان سیاها سپید مهره بدم
شوق و ذوقش ز نیک و بد کوتاه *** چشم جسمش ز روح روح آگاه
همه خُلق و وفا و بسط و فرح *** شرط این نَعْمت ها اَلَم نشرح
مصلحت را زبهر عالم داد *** هر چه گوشش ستد زبانش داد
آسمان از جمال او ز زمین *** خاکبیزى شدست گوهر چین
نطق او هر چه در عقول نهاد *** روح بر دیده قبول نهاد
یک سخن زو و عالمى معنى *** یک نظر زو و یک جهان تقوى
دایه جان بخردى خوانش *** دفتر راز ایزدى دانش
مالک دین و ملک داد است او *** هر چه بایست داد داده است او
عقل چون برد شخص او را نام *** نفس کلّى زبان کشد در کام
عقل و جان را به دولت احمد *** از بقا ساختند حصن ابد
جوهرش چون ز کان کن بکسست *** در کمرگاه آسمان زد دست
کیست جز وى بگو شفیع رسل *** بر سر جسر نار و سر پل
گفته در گوش جانش حاجبِ بار *** کاى شهنشه سر از گلیم برآر
پنج نوبت زدند بر عرشت *** ساختند از جهانِ جان فرشت
فرش را بر جهانِ جان گستر *** عرش چون فرش زیر پاى آور
قُلزُم دین نشد به جزر و مد *** دولتى جز به دولت احمد
شرف اهل حشر فتراکش *** لوح محفوظ ملک ادارکش
بوده در مکتب حکیم و علیم *** لوح محفوظ بر کنار مقیم
خَلق او مایه روح حیوان را *** خُلق او دایه نفس انسان را
جسم و جان کرده در خزانه راز *** پیش محراب ابروانش نماز
القاب:
رسول اکرم را صلّى الله علیه و آله عناوین و القاب متعدّد است که جملگى در بیان مکارم صفات و مناقب ملکات آن ستوده خوى خجسته خصال بر حضرتش اطلاق گشته و در ستایش جنابش مذکور آمده اند.
از آن میان یکى "عاقب" است و هم بدین مقصود است "مقفّى" بدان معنى که وى از پى سایر پیمبران به رسالت مبعوث گشت و به ارشاد جمیع خلق ور; جلو آمدند موکبش را به جلودارى، و او از عقب آمد عامّه آفریدگان را به یاورى و یارى.
بعد از او کس را دعواى نبوّت نسزد که این طومار با بعثت وى بسته گشته و این کتاب با نزول آخرین کتاب الهى بر دل بینایش به آخر رسیده و فروبسته.
دیگر آنکه او "خاتم" بود بر انبیاء سلف و "فاتح" بود بر اولیاء خلف بدین بیان که گذشت و به همین توصیف که ذکر آن رفت. نبوّتش تام بود و رسالتش در کمال تمام، لاجرم اساس آئین متمّمى نمى جست و اصل دینش مکمّلى نمى خواست، و همین بود سرّ خاتمیت او.
شخصاً به فرمان حقّ این حقیقت را آشکار ساخت و «لا نَبِىَّ بَعْدى» فرمود. خدایش در قرآن کریم بدین منصف عظیم ستود و مردمان را بدین راز مهمّ راه نمود، که در آیه چهلم از سوره احزاب از حضرت ذى رفعت وى به عنوان "خاتم النّبیین" یاد فرمود.
"حاشیر" بود که حشر عالمیان به تمامى بر دو قدم گرامى اوست. از میان بنى نوع انسان و دیگر جهانیان هر که را به سرورى سرى است سر بر پاى او دارد و بدین پایگاه فخرها مى نماید که ملاک سرورى چاکرى اوست. و چون سروران راستین در پیشگاه آن پیمبر باز پسین بدین مایه از خاکسارى اند و افتادگى، تو اى بیناى حقیقت، آئین خود به حقیقت بشناس و ببین که سایرین در این درگاه حقّ مبین از کدامین در اذن دخول دارند و به چه نحو شرف قبول؟
تا آمد براى نصرت حقّ آمد و محض نشر معارف توحید. و بدین گونه بود که بت پرستى را از روى زمین محو کرد.
دل آن کس که دعوتش را شنید و صحّت کلامش را به میزان عقل صافى خدا داد سنجید، به برکت هدایتش از چنگال شیطان رجیم و نفس پلید رهید و به درگاه معرفت الهى رسید و در ریاض دلگشاى حقّ شناسى خرامید. پس او "ماحى" بود ماحى باطل و محو کننده شرک. لذا عنوان ختم نبوت همى بر او زیبد و نامهاى "عاقب" و "خاتم" و "حاشر" و "ماحى" تنها بر او سزد که جان تنها فداى تنش باد و وصل جانانه بى همتا بهره جان پاک روشنش.
از همه انبیا چو بخشش رب *** یکتن است و همه است اینت عجب
خلق او از نفیس تر موکب *** عِرق او در شریف تر منصب
از پى صورت دل و جانش *** پیش حکم خطاب فرمانش
نفس پر چشم همچون نرگس تر *** عقل پر گوش همچون سیسنبر
سیل نامد نهان کن تر از او *** مرغ نامد قفس شکن تر از او
همّتش الرّفیق الأعلى جوى *** عزّتش لا نبىّ بعدى گوى
شیخ را ساز و سوز داده چو شاب *** خاک را آبرو داده چو آب
او ورا بنده بوده از سر جِد *** همه عالم زیر پاى او مسجد
رو که تا دامن ابد نیکو *** کس نبیند به چشم خود چون او
در جهانى فکنده آوازه *** با خود آورده سنّتى تازه
برده بر بام آسمان رختش *** سایه بخت و پایه تختش
صورتى را که بود اهل قبول *** کرد از صورت طلب مشغول
نسبت از عقل آن جهانى داشت *** هم معالىّ و هم معانى داشت
دنیا آورده در قَدم او بود *** غرض حکمت قِدم او بود
کعبه بادیه عدم او بود *** عالم علم را عَلَم او بود
در جبلّت جلالْ او را بود *** با رسالت بسالت او را بود
در رسالت تمام بود تمام *** در کرامت امام بود امام
چمنى با کمال بى شرکى *** شجرى پر ز برگ بى برگى
روى او خوب و رأى او ثاقب *** ازلش خوانده محیى اعظمش ماحى
از خداى آمده برِ جانت *** به رسالت به شهر ویرانت
از گریبان بعثت سر بر کرد *** دامن شرع پر ز گوهر کرد
پیشواى بزرگوار ما خاتم النّبیین فداه أرواح العالمین از آن روى که از نژاد عرب بود "عربى"، از آن جهت که مولد و منشأش مکه بود "مکى"، بدین سبب که مکه را و نیز کلیه اراضى جنوب غربى حجاز را که مکه هم در جزء آن واقع است تِهامه مى نامند "تِهامى"; بدان جهت که آن سرزمین مقدّس را از این روى که ریگزارى گسترده و مَسیلى بس وسیع است به ملاحظه اصل لغت بَطْحا و اَبْطح خوانده اند "ابطحى"; چون هجرتگاه و مدفن والا پایگاهش در یثرب است که بعد از هحرت به مدینة النّبى و مدینة الرسول و على الاطلاق به عنوان مدینه نامبردار آمده "یثربى" و "مدنى"; بدان لحاظ که نسبش به نضرین کنانه مى رسد که به قریش ملقّب و مشتهر است "قُرَشى"; از آنکه نیاى بزرگش هاشم بود "هاشمى"; بدین موجب که جدّ بزرگوارش عبدالمطّلب است "مطّلبى" و چون مادر عالیقدرش دختر وهب بن عبدمناف بن زهره مى باشد "زُهْرى" خوانده شد.
پیامبر عالیقدر و پیشواى بزرگوار ما محمّد صلّى الله علیه و آله مصطفى بو از همه حیث و به همه روى; در صفات کمالْ منزّه از نقص و عیب و در امر ربّ متعالْ مصفّى از شک و ریب، گزین خلق و گزیده حق، پیوسته در میان مردمان خالص بود و با پروردگار جهان آشکار و نهان; به همه وقت و در همه حال مخلص; از این روى حتّى پیش از بعثت و دعوت نیز در شهر و دیار خویش و در بین بیگانه و آشنا به عنوان "امین" نامبردار گشت و موصوف و بدین وصف شریف مشهور و معروف; امین بود براى اموال و اسرار و اَعراض مردم.
مصطفى را صلّى الله علیه و آله خدا فرستاد تا مردمان راه او گیرند و حکم او پذیرند، پى او سپارند و در طریقتِ شریعتش پاى عزم جزم و به همّت مردانه استوار داردند تا راه به معنى برند و رها از صورت، هم به دوران زندگى دنیوى به حیات معنوى فائز گردند.
ظاهر و باطن به حقیقت آراست و درون و برون از غیر حقّ پیراسته، به هیکل مقدّس انسان کامل و در هیئت قدس کمال انسانیت.
مصطفى أرواحنا فداه چنین بود و بدین آوازه صادقانه در عالم بى کرانه، هم در ناسوتِ گذرانْ شهیر، و هم در ملکوت جاودانْ صیت صفاتش منتشر و فرمان اصطفایش چنان که در هر جان مخلّد از آن بانگ سرمد صدائى است پى گیر و مؤید.
تا به حشر اى دل ارثنا گفتى *** همه گفتى چو مصطفى گفتى
صیت صوتش برفته در عالم *** نه پَرَش بوده در روش نه قدم
وصف این حال مصطفى دارد *** بوى خوش بال و پر کجا دارد
صاد و دال آب داد صادق را *** عین و شین عشوه داد عاشق را
مایه و سایه زمین او بود *** گوهر شب چراغ دین او بود
مفخر جمله انبیا او بود *** خسرو میر مرتضى او بود
چون بر آمد ز شاهراه عدم *** نَورهى خواست مصطفى ز آدم
آدمش نَورهى چو پیش کشید *** جان او جان اصطفى بخشید
منهج صدق در دو ابرو داشت *** مدرج عشق در دو گیسو داشت
دید آدم که مایه دار قدم *** هر دمى مى زند ز عشقش دم
عقل کل زو گرفته حکمت و راى *** سایه از آفتاب یابد پاى
شرع را دست عقل کى سنجد *** عشق در ظرف حرف کى گنجد
بود بهتر ز جمله عالم *** بود و خشنود از او بدو آدم
رخ و زلفش صلاح عالم بود *** خَلق و خُلقش وجود آدم بود
غرض او بد ز گردش عالم *** خوانده او و طفیل او آدم
همه سادات دین از او مرحوم *** همه نامحرمان از محروم
مرشد طبع سوى عقل ازمى *** داعى عقل سوى رشد از غى
هر مصالح که مصطفى فرمود *** عقل داند که گوش باید بود
عقل در پیش اوست همچو رهى *** زان که او یافت عقل روزبهى
عقل در مکتب هدایت اوست *** زیرکى عقل از بدایت اوست
کرده مهمان زبیم گمراهى *** عقل کل را به امراللّهى
عقل داود وار در محراب *** پیش او خَرَّ راکعاً وَ أناب
پیش او عقل قد خمیده رود *** توبه پا آئى او به دیده رود
رهنماى تو راه ایمان است *** عقل در کار خویش حیران است
"نبى توبه" بود و خود در تذکار مراتب خویش از این منزلت یاد مى فرمود. از غایت اعتدال که دین او راست، و از نهایت لطف وافضال که پروردگار معین او راست، به یمن احسان الهى وبه طفیل رحمتش با آن پیک پاکیزه خصال مسعود ومخصوص به عنایات نامتناهى، در آئین مقدّس اسلام این مهلت موجود است و این فرصت مقدور که اگر مسلمانى از راه صلاح فرو افتاد وبه لغزش گرفتار ماند، چون به خود آید و اوقات گناه آلود گذشته را با توبه و انابه از آنچه رفته تدارک نماید خداى را توّاب و رحیم یابد وغفّار و کریم; و این همه به میمنت مرحمت نبوى فراهم است که رحمت خاصّش حاصل بود و کرامت مخصوصش عاید، چه وى "نبىّ رحمت" بود و از جانب پروردگار مسندنشین سریر عزّت و ویژه تاج کرامت، بلکه از غایت رحمت حقّ خود رحمتى بود کامل و عنایتى شامل مرجمیع جهانیان را و جمله عالمیان را.
خدایش به صراحت تمام در نصّ کلام در آیه یکصد و هفتم سوره انبیا رحمة للعالمین خوانده، و بر مقدم لیاقتش که از گنجینه موهبت فراهم آمده هزاران درّ خوشاب و لئالى شاهوار از تکریم و آفرین افشانده واز مقام رفیعْ فرمانِ منیع صادر گشته که: «وَ ما أرْسَلْناک إلاّرَحْمَةً لِلْعالَمینَ». ما تو را نفرستادیم جز رحمتى براى جهانیان.
او همه را آمد با رحمت بسیار از لوازم سعادت و نعمت بى شمار از مواهب عنایت، امّا از کوردلان کج فهم و بى حاصلان کم حظ بسى بودند و بسیار باشند که به سوء اختیار خویش از او نصیبى نبرده اند و بهره اى نیافته اند.
در حالى که به تأکید عقل فرض عین است جان همگان را و به ویژه رنج آلودگان درد هوا و زمینگیران بستر هوس راکه از طبیب جانها و توان بخش ایمانها مدد جویند و به امداد حضرتش از قید وساوس شیطانى و هواجس نفسانى رها شوند و طریق نجات پویند.
چون تو بیمارى از هوا و هوس *** رحمة العالمین طبیب تو بس
هر که را از کمال مایه بود *** خرد مصطفاش دایه بود
گر بدانید اى هوا کوشان *** بشنوید این سخن ز خاموشان
تا بگویند بر زبان خرد *** هر که دل داد این او بخرد
کاندرین کوره پر از کوران *** وندرین کارگاه مزدوران
ادب او به از خصال شما *** خرد او به از کمال شما
او دلیل تو بس، تو راه مجوى *** او زبان تو بس، تو یافه مگوى
تا قدم بر سر فلک نزنى *** باوى انگشت در نمک نزنى
زحمت آب و گل در این عالم *** رحمتش نام کرده کرده فضل قدم
قدر شبهاى قدر از گل او *** نور روز قیامت از دل او
حلقه حلقه ها به حلقه موى *** شِحنه شرعها به صحفه روى
راز حقّ پرده محارم او *** نفس کل صورت مکارم او
عرش عشقش بر آسمان جلال *** اصل و فرعش پر از فنون کمال
غرض کنْ ز حکمْ در ازل او *** اوّل الفکر و آخر العمل او
بوده اوّل به خلقت و صورت *** و آمده آخر از پى دعوت
پدر ملک بخش عالم اوست *** پسر نیک بخت آدم اوست
در قرآن آمده است که او "عبدالله" بود، چه تا مرتبه عبودیت تحصیل شنود معرفت به مقام اقدس ربوبیت حاصل نگردد، این به آن بسته است و آن یدین پیوسته.
باید خودیها پایان گیرد و خودبینى ها رنگ بى رنگى محو پذیرد، افق وجود از هر چه به گونه موجود مى نماید پاک و مصفّى گردد تا آفتاب درخشان وجود حقیقى روى نماید و چهره تابان شمس هستى طالع آید.
"حق" بود و "صدق" و "برهان" بود و "ذکر" که به حقّانیت حقّ و موهبت مطلق گزین گشته و از جانب حضرت اقدس پروردگار براى هدایت اهل عالم در هر جاى و به هر روزگار مده بود تا جملگى را تذکر دهد که دنیا گذران است و آخرت جاودان; لذا خردمندان را وظیفه جان آگاه آنکه از این سراى ناپایدار بهره اى حاصل آورند که در آشیانه جاودان شان به کار آید و در آن عالم بى منتهى نهایت راحت را موجب گردد.
"فضل خدا" بود و "مُرْسَل مِن عِنِدالله"، "ولىّ حقّ" بود و "نبىّ کردگار" به مقتضاى عطاى سبق، حمد خدا را "مسبّح" بود و قدر حق تعالى را "مصلّى".
به آفریدگار و شریعت او "مؤمن" بود و به انبیاء سلف و آثار راستین ایشان "مصدَّق"، نعمت پروردگار را حق گزار بود و "محدّث" و احکام اسلام و ارکان ایمان را "صادع" و "مبلّغ".
"منصور" و "مؤید" بود و به حسن برتر و هدایت والا از جانب حضرت اقدس مولا "مسدَّد".
"نعمت خداوند کریم" بود و نسبت به مؤمین "رئوف" و "رحیم"، "صبح سعادت" بود و "فخر صادق"، "شمس عنایت" بود و "آفتاب طالع"، هدایت را "سراج منیر" بود، و دین و ملّت را "مصباح فروزان" بى نظیر.
برگزدیده حق بود و "مجتبى"، رهنماى خلق بود و "مقتدى" بر کشیده پروردگار بود و "مرتضى" و صفا یافته از درگاه کردگار بود و "مصطفى".
"عالم" بود به علم لدنّى، و "حاکم" به حکم ربّانى، نعمت الهى را "شاکر" بود و در آنچه پیش مى آمد "صابر"، و خدا را از دل و جان پیوسته و در همه حال "ذاکر"، به رضاى خدا "راضى" بود، و در میان آفریدگان حقّ به عدل مطلقْ "قاضى"، به اذن الله "داعى" بود و خلق را بدان جناب یکتاى بى همتا "هادى"، آیات بینات قرآن را به فرمان خداوند مستعان "قارى" بود.
احکام دین مبین و ارکان اخلاق متین را از کلمات مبارکات فرقان بر عالمیان "تالى"، شبانگاه به عبادت خداى تعالى "متهجّد" بود، و به شبان و روزان بر آن مولاى اعلى "متوکل".
"منادى توحید" بود و سعادت، و "آمر" اهل و خاندان و امّت و آدمیان بدانچه مایه صلاح و فلاح است و سرمایه اعتلاء و عظمت.
"مستقیم" بود و در راه راست شرع قویم، و "معصوم" بود به احسان خداوند کریم.
"قانع" و "قانت" و "خاشع" بود و "صادق" و "خاضع" و "عابد" و "ساجد" و "شاهد" و "مجاهد".
تا در این سرا بود دمى از جهاد در راه خدا نیاسود، و پیوسته همى "رائد" آدمیان بود و "شاهد" بر عالمیان، بر هدایت اهل ایمان و ارشادِ هدایت پذیران "حریص" بود و بر آن جمله "شهید".
"بشیر مبین" بود و "نذیر امین"، جهانیان را به رحمت بى نهایت پروردگار بشارت مى داد، و از تجاوز از حقّ و انحراف از حدود باز مى داشت. به احسان الهى مى بخشود، و به سخط آن حضرت در صورت الایش به ناپرهیزکارى و تباهى انذار مى نمود که "مبشّر" بود و "منذر".
معتدل کامل بود و پیشوائى عادل، طالب حقّ بود و هدى به جانب آن حقیقت مطلق، و چنین بود که خدایش "طه" خواند.
سید اوّلین و آخرین بود و سالار انبیا و مرسلین، و همین بود که خداى جهان با آن برگزیده دلها و جان جهان به عنوان "یس" سخن راند و او را بدین اسم مسعود و لقب مبارک خواند.(۱) فیضى، بزرگترین شاعر سده دهم در سرزمین هند چه نیکو سروده.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "طلعت حق"، ص ۱۷.
اى روى تو آفتاب خاور *** وز نور رُخَت جهان منوّر
آنى تو که کشته روح قدسى *** در آینه رُخت مصوّر
از چشم تو فتنه هاست ظاهر *** در لعل تو لطفاهاست مضمر
در آتش و آبم از تو، زان رو *** دارم لب خشک و دیده تر
بزداى ز شام هجر ظلمت *** اى زُهره جبین ماه پیکر
بر خاک مذلّتم فتاده *** جان بر لب و ذوق وصل در سر
سر در قدم تو زار مردن *** عیش است اگر شود میسّر
بگذار که دامنت بگیرم *** سر در قدمت نهم بمیرم
دل ز آتش در عذابست *** در تاب غمت جگر کبابست
هر تار ز جعد مشکبارت *** در گردن جان من طنابست
هر سو که روى رود قرارم *** بى صبرم و جان در اضطرابست
طاقت شده طاق و صبر نایاب *** دریاب که حال من خرابست
خواهم که شود نثار راهت *** عمرم که به رفتنش شتابست
لطفى کن و حاجتم برآور *** هر چند ترا از آن حجبست
بگذار که دامنت بگیرم *** سر در قدمت نهم بمیرم
از مستى عشق رفتم از دست *** افتادم و جام صبر بشکست
قانون جنون هوشمندان *** آموخته نیز نرگس مست
سررشته نهاده در کف عشق *** بگسست ز خویش و با تو پیوست
معراج وصال بس بلند است *** هر کس نرسد به همّت پست
تا چند در این سراى فانى *** باشم به کمند عقل پابست
شد وقت رحیل از این مقامم *** اکنون که حیات اندکى هست
بگذار که دامنت بگیرم *** سر در قدمت نهم بمیرم
اى داده لبت مرا نشانى *** خونابه ز دیده ام چکانى
چون بنده نوازِیست خویت *** بنواز مرا چنانکه دانى
یک قطره بود ز جام وصلت *** سرمایه عیش و شادمانى
در ظاهر اگر به هجر کوشى *** آئى به دل از ره نهانى
در کعبه کوى خود جهان را *** ره داده به کام دلستانى
اى مقصد دل همى ز پیشت *** هر دم به جفا مرا چه رانى
بگذار که دامنت بگیرم *** سر در قدمت نهم بمیرم
با لعل تو اى دُر یگانه *** ریزم همه اشک دانه دانه
در دل چو وزد نسیم شوقم *** آتش زند از دلم ربانه
مرغى که کند هواى کویت *** مشکل که رسد به آشیانه
از حد بگذشت قصّه شوق *** یارب به که گویم این فسانه
عمرى ز دل حزین کشیدم *** بر یاد تو آه عاشقانه
اکنون که وصال داده دستم *** از بهر خدا مکن بهانه
بگذار که دامنت بگیرم *** سر در قدمت نهم بمیرم
هر شب من و کنج بیت احزان *** بنشسته به کار خویش حیران
گه پیش خیال تو به زارى *** گویم غم دل به شرح و دستان
گاهى شده محو در خیالت *** هجران و وصال گشته یکسان
القصّه شب سیاه خود را *** زین گونه همى برم به پایان
فیضى به زبان حال گوید *** تصویر شده به قدر امکان
در عشق تو هر چه سدّ ره شد *** مردانه گذشتم از سر آن
دامن همه زین جهان کشیدم *** بر دست گرفته تحفه جان
بگذار که دامنت بگیرم *** سر در قدمت نهم بمیرم
عهد شیرخوارگى و کودکى:
پس از ولادت آن بزرگوار که تجلّى گاه اوصاف جمال و جلال بود، سر پرست دلسوز و بزرگوارش عبدالمطلب به دختران خود عاتکه و صفیه فرمود براى او دایه اى تفحّص کنید. زنان شیر ده بنى هاشم را خواستند ولى آن حضرت سینه هیچ یک را نپذیرفت. عبدالمطلب غمگین و ناراحت از خانه بیرون آمد و به نزد کعبه رفت و با دنیائى از اندوه و غم در پناه کعبه نشست.
در این وقت پیرمردى از قریش که او را عقیل بن ابى وقّاص مى گفتند با عبدالمطلب برخورد کرد و از وى سبب اندوه و غصّه اش را پرسید، عبدالمطلب گفت: اى شیخ قریش اضطراب و ناراحتى من از این است که فرزند زاده من که تازه به دنیا آمده سینه هیچ زن شیر دهى را نمى گیرد، بدین سبب خوردن و آشامیدن بر من گوارا نیست و در چاره کار خود حیران مانده ام. عقیل کفت: اى ابوالحارث من در میان صنادیدقریش زنى گمان دارم که از عنایت عقل و فصاحت و صباحت و رفعت حسب و شرافت نسب نمونه ندارد و او "حلیمه" دختر عبدالله ابن الحارث است. عبدالمطلب چون اوصاف حلیمه را او را پسندید و غلامى از غلامان خود را به سوى قبیله بنى سعد بن بکر که در شش فرسخى مکه بودند فرستاد وگفت: بزودى عبدالله بن الحارث عَدوى را نزد من حاضر کن.
غلام در اندک زمانى عبدالله بن الحارث را به نزد عبدالمطلب آورد، در حالیکه اکابر قریش چون پروانه گرد شمع وجود او جمع بودند. چون نظر عبدالمطلب بر وى افتاد به استقبال او بر خاست و وى را در بر گرفت و در پهلوى خویش نشاند و گفت: اى عبدالله ترا براى این طلبیده ام که اگر مصلحت بدانى دخترت را براى شیر دادن به فرزند زاده ام محمّد حاضر سازى، که اگر شیر او را قبول کند تو را و عشیره ات را توانگر کنم.
عبدالله از شنیدن این خبر مسرّت انگیز و مژده همایون بسى شاد شد و به سوى قبیله خود باز گشت و حلیمه را به آن خبر بهشتى بشارت داد. حلیمه غسل کرد و به انواع طیب خود را معطّر ساخت و جامه هاى نو پوشید و با پدر خود عبدالله و شوهرش بکر بن سعد به خدمت عبدالمطلب شتافند.
چون محمّد را به دامن گرفت سینه چپ خود را نزدیک دهان آن حضرت برد، چرا که طرف راست سلیان درازى بود خشک شده بود، ولى انجناب به سینه چپ ابداً التفات نفرمود، بلکه تمایل به طرف راست داشت، حلیمه در گذاشتن طرف چپ مبالغه مى نمود، ولى حضرت به طرف راست میل مى فرمود، عاقبت از روى ناچارى طرف راست رابه دهان حضرت گذاشت و گفت: عزیز جانم دهان بر آن قسمت بگذار و ببین خشک است. چون محمّد صلّى علیه و آله دهان بر آن قسمت گذاشت از برکت دهان مبارکش چنان شیر جارى شد که از کنار دهان حضرت مى ریخت. حلیمه و دیگران سخت متعجّب شدند. آن زن با کرامت کفت: اى فرزند من، امر تو بسى عجیب است. به حق خداى جهان سوگند مى خورم که دوازده طفل از پستان چپ من تغذیه کرده اند و قطره اى شیر از طرف راست من ندیدند!!
عبدالمطلب فوق العاده شاد شد، به حلیمه فرمود اگر نزد ما بمانى خانه اى با ماهى هزار درهم و یکدست جامه رومى و روزى ده من نان و گوشت به تو عطا مى کنم، ولى حلیمه از پذیرفتن خواسته جدّ محمّد عذر خواهى کرد.
عبدالمطلب فرمود: اى حلیمه اکنون که مى خواهى به محلّ زندگى خود برگردى فرزندم را به دو شرط به تو مى سپارم:
اول آنکه در تعظیم و اکرام او تقصیرننمائى و پیوسته از این گوهر یکتا مواظبت نمائى. حلیمه گفت: به پروردگار جهان سوگند که از وقتى نظرم بر او افتاد محبّت وى چندان در قلبم جاى کرده که در اکرام او محتاج به سفارش نیستم.
دوم آنکه هر جمعه او را نزد من آورى که من تاب مفارقت و هجران او را ندارم.(۱)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "حیات القلوب" ص ۱۰۰.
گرچه از بهرکسى جان نتوان داد ز دست *** چیست جان کز پى جانان نتوان داد ز دست
اى گلستان وفا خار جفا لازم تست *** از پى خار، گلستان نتوان داد ز دست
همچو تو دوست مرا دست به دشوارى داد *** چون به دست آمدى آسان نتوان داد ز دست
گرچه آن زلفْ پریشانىِ دلراست سبب *** آن سر زلف پریشان نتوان داد ز دست
دى یکى گفت برو ترک غمِ عشق بگو *** به چنان وسوسه ایمان نتوان داد ز دست
خاک کوى تو به ملک دو جهان نفروشم *** گوهر قیمتى رازان نتوان داد ز دست
جاى مورى که مرا دست دهد بر در تو *** به همه ملک سلیمان نتوان داد ز دست
محنت را که گدایانش چو نعمت بخورند *** به همه دولت سلطان نتوان داد ز دست
سیف فرقانى اگر چند توانگر باشى *** بر درش جاى گدایان نتوان داد ز دست
اعراب بادیه نشین و قبیله بنى سعد درست بخاطر دارند که دو سه سال آزگار برکت آسمانها از اراضى شان برداشته شده بود و چیزى نمانده بود که یکباره گوسفندان و شترانشان از گرسنگى و تشنگى جان بدهند، بخصوص بر قبیله بنى سعد خیلى سخت مى گذشت، نه در زمین گیاه سبزى دیده مى شد که چهارپایانشان داندان به آن گیاه بزنند و نه از آسمان بارانى فرو مى ریخت که در غدیرهایشان براى روزهاى تشنگى ذخیره اى بماند.
امّا در آن روز که حلیمه سعدیه قنداقه محمّد صلّى علیه و آله را در آغوش کشید و پا به قبیله گذاشت ناگهان روز و روزگار عوض شد.
ابرها نابهنگام بهم پیوستند و باران بى دریغ خود را بر سر آل سعد فرو ریختند، زمینها با وضع حیرت انگیزى سبز شدند، پستان گوسفندان از شیر لبریز شد; نه تنها بنى سعد از آن قحط و غلا نجات یافتند بلکه از برکت وجود این کودک شیر خوار عشایر آن سرزمین عموماً به رفاه و آسایش رسیدند، فقیرترین قبایل عرب در ردیف غنى ترین قبایل قرار گرفت.
از نظر رشد و نمو، برنامه اى خارق العاده داشت. درست آن طفل یک شبه که مى گویند ره صد ساله مى رود این نازنین کودک بود.
وقتى به سنّ چهار سالگى رسید توانست با برار رضاعى خود ضَمْر همراه گوسفندان به صحرا برود، وى از کار چوپانى لذّت بسیارى مى برد.
پیامبران پیشین هم چنین بودند، هر کدام چندى به چوپانى و رعایت گوسفندان مى گذارانیدند، مثل اینکه رعایت و نگهدارى و هدایت حیوان ناطق را باید در کنار حیوان صامت تمرین کرد.
در میان انبیا آنان را که مى شناسیم، ابراهیم خلیل، پسرانش اسحاق و اسماعیل، موساى کلیم و عیساى مسیح علیهم السلام هر کدام مدتى در رخت شبانى بسر بردند، تا جامه نبوّت به بر کردند و مسؤلیت ارشاد و هدایت بشر را به عهده گرفتند.
قبیله بنى سعد عموماً و حلیمه سعدیه خصوصاً در زندگى این کودک هاشمى عجایبى مى دیدند که برایشان شگفت انگیز بود.
مثلاً رشد غیر عادیش، سخنان چندین بار بزرگتر و درشتر از سنّ و سالش، سکونتش، سکوتهاى ملکوتى و آسمانى و معنى دارش!
در نخستین روزى که مى خواست با برادرش ضمره به صحرا برود حلیمه دستش را گرفت و به خیمه اش برد و موهاى سیاه و مجعّدش را شانه کرد و به چشمان جذّابش سرمه کشید و بعد یک گردنبند که از چند مهره منقوش تشکیل مى یافت به گردنش انداخت.
محمّد نگاهى به این مهره ها انداخت و با لحن شیرینى پرسید: این چیست؟
ـ این حرزاست، این طلسم است.
ـ فایده اش چیست؟
ـ فایده اش این است که به گردن هر کس باشد از شرّ جنّ و انس در امان است.
خنده کنان با تکان دست گردنبند را پاره کرد و با همان شیرینى گفتارش گفت:
من کسى را دارم که از تمام شرها و بدیها حفظم مى کند، من حاجتى به این گردنبند ندارم.(۱)
أَلَمْ یجِدْک یتِیماً فَآوَى وَوَجَدَک ضَالاًّ فَهَدَى وَوَجَدَک عَائِلاً فَأَغْنَى.(۲)
آیا تو را یتیم نیافت، پس پناه داد؟ و تو را راه گم کرده یافت، پس هدایت نمود. و تو را تهیدست یافت، پس بى نیاز ساخت.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "نخستین معصوم" ص ۳۴.
۲- ضحى، ۶ ۸.
حلیمه سعدیه نزدیک به دو سال به آن حضرت شیر داد و قریب به پنج سال از آنحضرت نگهدارى کرد و در پرورش او کوشید سپس وى را به دامان آمنه و آغوش عبدالمطلب بر گرداند.
از روزى که آمنه بزرگوار شوهر با کرامتش عبدالله را از دست داد، همواره به دنبال فرصت بود تا به مدینه رفته و آرامگاه شوهرش را زیارت کند و در عین حال دیدارى هم با خویشان خود در آن منطقه داشته باشد.
با محمّد صلّى علیه و آله و زن مهربانى به نام اُمّ أیمن به سوى مدینه بار سفر بست. مدّت یک ماه در آن شهر ماند، علاوه بر زیارت قبر شوهرش به دیدار خویشان خود هم توفیق یافت. ولى این سفر براى محمّد همراه با سخترین تألّمات قلبى بود، زیرا در آن یک ماه مرتّب دیده پاکش به خانه اى مى افتاد که پدر مهربانش در آنجا به وقت جوانى چشم از دنیا بسته بود. هنوز در غم و اندوه جانکاهش بسر مى برد که حادثه بسیار جانگداز دیگرى به او هجوم برد و آن از دست دادن مادر مهربانش به وقت مراجعت به مکه در محلّى به نام "أبْواء" بود.
اُمّ ایمن آن کودک بى مادر را به سرعت به مکه رساند و تحویل جدّ بزرگوارش عبدالمطلب داد.
هر روز براى بزرگ قریش در کنار کعبه بساطى پهن مى کردند، بزرگان قوم و فرزندان عبدالمطلب در کنارش جمع مى شدند، هر زمان دیدگانش به محمّد مى افتاد، فرمان مى داد راه را باز کنند تا محمّد به نزدش آمده و پهلویش بنشیند.
هنوز امواج سخت دورى پدر و فراق مادر قلبش را آزار مى داد که براى بار سوم به حادثه سخت و مصیبت جانگدازى دچار شد و آن از دست دادن جدّ بزرگوارش حضرت عبدالمطلب بود. محمّد از خانه تا جائى که جدّش را دفن کردند همچون ابر بهارى از دیده پرفروغش اشک مى ریخت!
عبدالمطلب به وقت مرگ سرپرستى و نگهدارى محمّد صلّى علیه و آله به فرزند برومند و بسیار عزیز و مؤمن خود "ابو طالب" که با عبدالله پدر رسول خدا از یک مادر بودند واگذاشت.
ابوطالب که پدر امیر المؤمنین بود براى پیامبر پدرى مهربان و سر پرستى والا به شمار مى آمد. رنجى که ابوطالب بخاطر این برادر زاده عزیز کشید بى نظیر بود.
اگر چه عبدالمطلب بر محمّد امین پدرى کرد، ولى شرایط محیط در زمان عبدالمطلب صورتى و در زمان ابوطلب صورت دیگرى داشت.
عبدالمطلب از نظر مقام سیاسى و اجتماعى خود که همچون پادشاهى بى تاج و تخت بر سرزمین بطحا سلطنت مى کرد خیلى آسان مى توانست محمّد را از دشمنان حفظ کند، ولى ابوطالب آنقدرها حشمت و جلال ظاهرى نداشت که بى دردسر از این امانت الهى نگاهدارى کند.
از طرفى محمّد روز بروز بزرگتر مى شد و به همین سبب دشمنانش بیشتر به قصد جانش فکر مى کردند.
فکر اینکه مبادا این نازنین وجود از دست برود ابوطالب را سخت ناراحت مى داشت، تا آنجا که وقتى به قصد تجارت رو به شام مى آورد چاره اى ندید جز آنکه برادرزاده عزیزش محمّد را هم با خود به شام ببرد.
این سفر، نخستین تکانى بود که قدرت توحید به بتها و بت پرستان مکه مى داد.
در این سفر اسرارى که تا آن روز بر مردم مکه حتّى بر ابوطالب یعنى نزدیکترین و محرم ترین کسان محمّد هم پوشیده بود بیش و کم آشکار شد و مسئولیت نگاهدارى آن حضرت رابیش از پیش سنگین ساخت و ابوطالب را به عظمت این مسئولیت آشنائى بیشترى بخشید.
قریش در چهار فصل سال دو فصل به تجارت مى رفت و به فرموده قرآن مجید:
«رِحْلَةَ الشِّتَاءِ وَالصَّیفِ».(۱) در زمستان محصولات شام را به یمن مى برد و در تابستان محصولات یمن را به شام.
این فصل، فصل تابستان آنهم تابستان حجاز بود که کاروان مکه در ریگزارهاى بطحا راهپیمائى مى کرد امّا از این راهپیمائى تابستانى رنج و عذابى نمى دید زیرا پاره ابرى به طور دائم بالاى سرش سایبانى داشت.
این چتر شیرگون را دست رحمت و مرحمت حق به خاطر یک نفر فقط نفرى که با آن کاروان همسفر بود بر سر کاروانیان افراشته بود. کسى نمى دانست این هواى آتش فشان چرا دیرگر گرم نیست، چرا لطف بهارى و نسیم بهشتى دارد؟
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- ایلاف، ۲.
اى رفیقان کنون دلم سفرى است *** و زهمه غیر مهر دوست برى است
مى روم تا کجا رهم ز فراق *** رهرم عشق و نیک راهبرى است
من که با یاد دوست زنده دلم *** کى نیازم به چشمه خضرى است
آنچه روزى به گوش یار رسد *** گریه شام و ناله سحرى است
شاید آید به مهر ماه وجود *** گر چه آئینه دلش حجرى است
عاشقْ این ره به جهد و شوق بیافت *** گمره عشق جبرى و قدرى است
مال و جاه جهان و عمر عزیز *** همه اى خفتگان شبى سپرى است
آنچه پاینده است لطف خداست *** فانى ادوار شمسى و قمرى است
به خدا هر چه هست در دو جهان *** غیر دیدار یار عشوه گرى است
گر به خورشید و ماه با رخ یار *** چشم مهر افکنى ز بى بصرى است
بالله اَردیده الهى را *** جز به رخسار نیکوان نظرى است
سفر کردن در فصل تابستان آنهم تابستان حجاز کار بسیار دشوارى است و احیاناً خطرناک است. در این فصل سفر کردن بیمارى دارد، آفتابزدگى دارد، مسمومیت دارد و با هزاران رنج و بلاى دیرگر هم توأم است.
البته هواى شامات و سوریه در فصل تابستان نه تنها زننده نیست بلکه همچون هواى ییلاقات بسیار روح افزاست، ولى کاروان قریش تا خود را از مکه به مرز شام برساند جانش به لب رسیده بود، ولى کاروان قریش در این سفر خیال مى کرد که یک باره ازسرزمین شام رو به دمشق آورده، زیرا چیزى از مشقّتها و عذابهاى گذشته را در میان نمى دید.
هیچ کس مریض نمى شد، هیچ کس از شدّت گرما نمى نالید. از همه شگفت انگیزتر، شترانى که بار گران به پشت داشتند همه جا مستانه راه مى رفتند چنانکه گوئى تازه از چراگاه برگشته اند.
یک بازرگان از بنى ثقیف که اسمش جندب بود چند بار این سخن را تکرار کرد: چه سفر مبارکى!
محمّد صلّى علیه و آله را در قبیله بنى سعد "مبارک" مى نامند، زیرا آشکارا احساس کرده بودند که برکت وجودش آل سعد را از روى خاکستر بلند کرده بود و بر توده هاى زر نشانیده است.
محرمانه چند جفت چشم بر روى محمّد خیره شد ولى او مثل همیشه خاموش و غرق در فکرها و اندیشه ها بود. بالأخره به شام رسیدند. آنجا دیگر خاک شامات و سرزمین درخت و گل و سبزه و صفا بود.
همه خوشحال بودند، همه خندان بودند، شب و روز راه مى پیمودند، پیش مى رفتند، از شهرهاى آباد و دهکده هاى زیبا و مزرعه هاى خرّم و شاداب مى گذشتند.
داستان اعجاب انگیز بَحیراى راهب کاروان قریش مسیر معین خود را مى پیمود تا از اور سایه شهر بُصْرى با جلال و عظمتش آشکار شد، ولى براى کاروان مکه این دور نما و حتّى خود بصرى چیزى دیدنى نبود. مصلحت دیدند که در کنار دهکده "بَحیرا" یک فرسنگ دور از شهر در همانجا بارانداز کنند.
سالها بود که در کنار دهکده بَحیرا، در پناه صومعه اى دور افتاده پیرى روشن ضمیر به عبادت خدا سرگرم بود. این مرد یک روحانى مسیحى بود که نه تنها مردى زاهد و وارسته و از دنیا گریخته بود، بلکه مردى دانشمند و عمیق و هنرمند هم بود.
این مرد از ادیان مختلف، از ملل و نحل، از تحوّلات اجتماعى خبر داشت، حتّى مى گفتند که این راهب نصرانى در سایه ریاضتها و زحمتهائى که کشیده از گذشته و آینده مردم خبر مى داد.
آنچه محقّق بود این بود که "سرجیوس" یعنى همین راهب که در کنار دهکده بحیرا صومعه نشین و گوشه گیر بود هم بسیار پارسا و هم بسیار دانشمند بود.
خدا مى داند که در شب گذشته به کجا فکر مى کرد و در رؤیاى شبانه چه دیده بود و چه شنیده بود، زیرا وقتى که به هنگام سحر سر از بالین برداشت آدمى سواى آدم دیروز بود.
مطلقاً فکر مى کرد و گاه و بیگاه به صومعه مى آمد و چشم به چشم اندازهاى دور مى انداخت، مثل اینکه از مسافرى انتظار مى کشید، نگاهش به روى جاده پهن شده بود.
تقریباً روز از نیمه گذشته بود که از انتهاى جنوبى جاده گرد ضعیفى به هوا برخاست، پیدا بود که قافله اى از حجاز به شام مى آید، امّا سرجیوس راهب روشنفکر بحیرا بجاى اینکه زمین را نگاه کند آسمان را نگاه مى کرد، چشمش به تماشاى یک اعجوبه آسمانى محو شده بود.
قافله دمبدم نزدیکتر مى شد و گرد راهش غلیظ تر و تیره تر به هوا بر مى خاست تا کم کم نزدیک شد و به سمت بارانداز خود که در سبز زارى دور از جاده قرار داشت پیچید.
نگاه راهب از بالاى سر آن کاروان به دنبال آن یک لکه ابر که همه جا سایبان کاروان بود به سمت راست جاده به همانجا که بارانداز قافله قریش بود چرخ زد.
سرجیوس چنان در این تماشا مست بود که نمى دانست خدمتکارش هم ساعتها پهلوى وى دم پنجره ایستاده است، در این هنگام چشمش به وى افتاد.
ـ اوه... تو هستى!
ـ آرى اى عالى جناب.
ـ قافله قریش را تماشا کرده اى؟
ـ قافله بزرگى است.
ـ لب سرجیوس به سبکى لرزید و گفت:
ـ آرى خلى بزرگ، بزرگتر از همیشه.
و پس از لحظه اى مکث گفت:
ـ از قول من به سادات عرب بگو که امشب مهمان ما خواهند بود.
خدمتکار صومعه به قافله نزدیک شد و در برابر بازرگانان قریش احترام گذاشت. سپس پیام راهب را با این بیان به تجّار مکه رسانید.
امشب سادات عرب در صومعه مهمان ما هستند. تا کنون چنین مهمانى سابقه داشت سادات عرب!
این بازرگانان که هر کدام بیش از بیست بار از مکه به شام و از شام به مکه رفته بودند هرگز از دهان کسى به یک چنین عنوان افتخار نیافته بودند.
یعنى چه؟ سادات عرب عنوان کیست؟
آن کبریا و خود پرستى که با خون این نژاد آمیخته است در این هنگام به جوش و جنبش در آمد. هر کدام پیش خود به اعتبار خویش آفرین گفتند و بعد از راهب تشکر کردند و دعوتش را پذیرفتند.
باید دسته جمعى به مهمانى بروند همه و همه، زیرا هیچ کس رضا نمى دهد که سید عرب نباشد.
راهب از سادات عرب دعوت کرد و آن کس که به این مهمانى پا نگذارد سید عرب نیست، پس در اینجا صحبت از این نیست که شبى را باید بر سر سفره یک مسیحى دست و دل باز و کریم، خوردنى مطبوع خورد و نوشیدنیهاى گوارا نوشید، بلکه صحبت از کلمه سیادت است آنهم سیادت عرب.
همه باید به مهمانى بروند، ولى باید این بارهاى گران قیمت و این کالاهاى هندى و یمنى را در این صحرا به دست یک عدّه غلام سیاه و ساربان بیابانى بسپارند، آیا این کار کارى خردمندانه است؟
پس چه باید کرد؟ آن کس که گذشت دارد مى تواند از لقب سیادت عرب بگذرد و چشم از این مهمانى بپوشد و پهلوى بارها بماند کیست؟
ابتدا به یکدیگر نگاه کردند امّا هیچ کس جرأت نکرد از دیگرى تمنّا کند که دعوت راهب را ندیده بگیرد و پهلوى مال التجاره بماند.
نگاه ها چند لحظه به هم افتاد و سرانجام نومیدانه از هم گذشتند و بعد یکباره نگاهشان به چهره گل افکنده محمّد صلّى علیه و آله خیره شد:
امین، امین!
این نخستین بار بود که به محمّد لقب "امین" داده شد. امین پهلوى مال التجاره خواهد ماند.
ابوطالب با صدى نعره مانندى گفت: برادر زاده من سید السادات است، او باید در مهمانى سرجیوس حضور داشته باشد.
امّا محمّد خودش گفت: نه، عمو جان من ترجیح مى دهم که پهلوى باره بمانم.
چشمها و دهانها ازفرط حیرت چاک خوردند. آیا باور شدنى است که یک جوان قرشى آنهم هاشمى آنهم پرورش یافته بر دامان عبدالمطلب سید العرب تا این اندازه بتواند گذاشت نشان بدهد.
سرجیوس از سادات عرب مهمانى کرده، و براى یک پسر جوان که تازه پا به اجتماع گذاشته این فرصت بى نظیر است، اگر اکنون براى خود این افتخار را دست و پا کند دیگر چنین فرصتى به چنگش نخواهد آمد، دیگر چه وقت مى تواند مقام سیادت را براى خود به دست بیاورد.
چرا عزیز من نمى خواهى به مهمانى این راهب مسیحى قدم رنجه فرمائى؟
بگذارید تنها بمانم تا هم از ماالتجاره شما را نگاه بدارم و هم کمى فکر کنم. اعیان عرب از اینکه دیدند مسئله نگهبانى از مال التجاره حل شده سخت خندان و خوشحال شدند، برخاستند و جامه هاى فاخر پوشیدند و پیش و دنبال به سمت صومعه راهب به راه افتادند.
هنوز آفتاب آن روز از سراشیبى افق به آبهاى مدیترانه فرو نغلتیده بود، هنوز راهب دم دریچه صومعه ایستاده بود، شاید از مهمانان تازه رسیده اش انتظار مى کشید. چشمش به بازرگانان قریش افتاد، بى اختیار نگاهش به بالاى سرشان توى هوا غلتید، یک برودت مرموز که جز نومیدى مایه اى ندارد به خونش افتاد، آهسته از خود پرسید: پس کو آن یک قطعه ابر؟ همچنان ایستاده بود، مثل اینکه سراپا خشکش زده بود.
مهمانان از راه رسیدند و به رسم جاهلیت سلامش دادند. به سلامشان جواب داد و به مقدمشان تهنیت گفت و آن وقت پرسید: مگر خدمتکار من تقاضاى مرا به عرض سادات عظام نرسانیده؟
ـ چرا از ما دعوت کرده که از نعمت شما بهره مند شویم.
ـ مگر از قول من تقاضا نکرده که بزرگان عرب همگان مهمان من هستند؟
ـ البته این طور گفته بود.
سرجیوس در اینجا با لحن اسفناکى گفت: مثل اینکه همگان قدم رنجه نفرموده اند.
یک عرب بى تربیت که حتماً از قریش بود غرغر کرد: فقط یک پسر یتیم که او هم نگهبان مال التجاره است فقط او نیامده.
دست ابوطالب بى اختیار به سمت قبضه شمشیرش چسبید: فرومایه! من این یاوه گوئیها را تحمّل نخواهم کرد، محمّد یتیم نیست بلکه امین است.
راهب دست پاچه شد، دیگران پا به میان گذاشتند و میان ابوطالب با آن یاوه گوى بى ادب فاصله گرفتند و براى راهب توضیح دادند که یک نوجوان نو سال با ما همراه است و چون این جوان به صفت امانت و نجابت مشهور است بجا مانده تا کالاى ما را از دستبرد ساربانان و حوادث دیگر ایمن بدارد.
راهب خوشحال شد و گفت: آیا به ضمانت من اعتماد دارید؟ البتّه.
ـ من به عهده مى گیرم که اگر نقیصه اى به اموال شما راه یابد هر چه باشد جبران کنم، بنابر این او را هم به همراه بیاورید.
تازه به پاى سفره نشسته بودند که ناگهان چشم سرجیوس به آن پاره ابر افتاد، دید آن چتر آسمانى درفضا به حرکت در آمده و دارد به سوى صومعه مى آید و پس از چند لحظه محمّد از راه رسید.
راهب که همچون مردم آشفته چشم از سیمایش برنمى داشت و مبهوتانه نگاهش مى کرد بالأخره به زبان آمد و گفت: جلوتر بیا، جلوتر بیا تا ترا بهتر ببینم.
عربها با اشتهاى شعله کشیده اى نان و گوشت مى خوردند، فقط ابوطالب سراپا گوش شده بود تا حرفهاى راهب را بشنود، البتّه دیگران هم مى توانستند به این گفتگوها گوش کنند.
ـ اسم تو چیست؟
ـ محمّد!
روى این اسم مکث کوتاهى افتاد، سرجیوس زیر لب جند بار این اسم را تکرا کرد: محمّد، محمّد! و بعد پرسید: از کدام قبیله!؟
ـ از قریش
ـ از کدام دودمان؟
ـ از آل هاشم بن عبد مناف
ـ چرا به مهمانى من نیامیدى؟
قبول کرده بودم که از مال التجاره نگهبانى کنم، به علاوه... به علاوه دوست مى داشتم تنها بمانم.
ـ در تنهائى چه کنى؟
فکر کنم، آسمانها را، ستاره ها را، دنیا را تماشاکنم.
ـ در این تماشا به چه فکر مى کنى؟
محمّد خاموش ماند. راهب دوباره پرسید. سپس گفت دلم مى خواهد ترا ببینم.
ـ در برابرت ایستاده ام مرا ببین.
- مى خواهم میان دو شانه ات را ببینم.
ـ اجازه مى دهم.
راهب به پشت سر محمّد پیچید. بازرگانان قافله لقمه را از دست گذاشتند و با حیرت به کارهاى این ترساى پیر نگاه مى کردند، مى خواهد چه چیز را ببیند؟
سرجیوس پیراهن پیغمبر را از پشت سر به پایین کشید و تا چند دقیقه آنطور که گوئى کتاب مقدّسى را تلاوت مى کند، در میان شانه هاى محمّد به مطالعه پرداخت و بعد به خودش گفت: اوست، اوست.
ابوطالب که تا این لحظه خاموش ایستاده بود پرسید: این کیست؟
راهب آهى کشید و گفت: آنکس که مسیح از وى یاد کرده و به مقدمش بشارات داده است.
این سخن را گفته و نگفته به سمت ابوطالب برگشت.
ـ با این جوان چه نسبتى دارید؟
ـ پسر من است.
ـ هرگز چنین چیزى نیست، نه اینطور نیست.
ابوطالب تا تبسّم گفت: چطور اینطور نیست؟
ـ این جوان باید یتیم باشد.
خنده بر لبهاى ابوطالب حشکید: ازکجا دریافته اى که او یتیم است، آرى یتیم است و برادرزاده من است.
ـ بنابر این احتیاط کن که او را نشاسند، مى فهمى اى سید عرب؟!
احتیاط کن که یهودیها به این اسرار پى نبرند مبادا نابودش کنند.
ـ چرا مگر چه گناهى کرده که مى ترسید نابودش کنند؟
راهب به ابوطالب جواب داد، امّا مثل اینکه باخودش حرف مى زند، آواى مرموزى داشت:
ـ آتیه او، آینده او، آنچه او خواهد کرد، آنچه با دست او به وجود خواهد آمد، آن حوادث و ملاحم که در انتظار اوست و آن حوادث و ملاحم که به انتظار ظهور وى در ابهام آینده غنوده اند.
ابوطالب پرسید: شما مى دانید که در آینده اش حوادث و ملاحم پنهان است؟
ـ در این خطّ مقدس که میان شانه هایش نوشته شده آنچهه خواندنى بود خوانده ام، و از آن ابر سفید که بر بالاى سرش چتر زده آنچه شنیدنى است شنیده ام، دیگر چه بگویم؟
پس از چند لحظه سکوت: بنشینیم و نان و گوشت بخوریم.(۱)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "نخستین معصوم" ص ۳۸.
دوران جوانى:
دوران جوانى رسول خدا در سه مرحله سپرى شد: چوپانى، تجارت، خدمت به خلق.
در روایت است که پیامبر فرمود: هیچ پیغمبرى نیست مگر اینکه که شبانى گوسپند کرده است، گفتند:اى رسول خدا حتّى شما؟ فرمود: آرى و من. در روایت دیگر در پاسخ این سؤال فرمود: آرى من هم براى اهل مکه در "قراریط" گوسپند چرانى کرده ام.
از ابوسلمة بن عبدالرحمن روایت شده که گروهى میوه هاى درخت اراک را به حضور رسول خدا صلّى علیه و آله آوردند، فرمود: بر شما باد که سیاهترها را جمع کنید، و من وقتى چوپان گوسپندان بودم چنان مى کردم. گفتند: مگر شما هم گوسپند مى چرانده اى؟ فرمود: آرى و هیچ پیامبرى نیست مگر اینکه گوسپند چرانده است.
او در سن حدود بیست و چهار سالگى گله اى از گوسپندان را همچون موساى کلیم به پیش مى انداخت و خود به دنبالشان راه به صحرا و کوهساران مى برد.
چوپانى گوسپندان را پیشه خود ساخته بود، تا روزى هم این گله گم کرده راه و بدبخت را که از شش طرف در چنگ گرگهاى شهوت و غضب و ظلم و دروغ و مناهى و ملاهى گرفتار بودند از خطر برهاند و به صراط مستقیم حق هدایت نماید.
محمّد صلّى علیه و آله در خانه عمویش ابوطالب بسر مى برد و براى مردم چوپانى مى کرد تا یک روز...
دیگر در این کار هم سودى نیست چه باید کرد؟ محمّد چشمان پر مهرش را بر روى عموى نازنینش دوخت و گفت: آیا چه کارى مى توانم انجام بدهم؟
ـ آن کار که اجداد تو داشتند: تجارت، آرى تجارت اى عزیز دل من. سپس به وى پیشنهاد کرد، خدیجه از بزرگترین ثروتمندان شهر است، و دامنه تجارت او به مصر و حبشه کشیده شده، دنبال مرد امینى مى گردد که برنامه تجارت خود را به عهده او بگذارد، فرزندم خود را به او معرّفى کن.
مناعت و بلندى و عظمت روح پیامبر مانع از آن بود که مستقیماً بدون هیچ سابقه و درخواستى پیش خدیجه برود و پیشنهاد خود را مطرح سازد، به همین خاطر به عموى خود گفت: شاید خود او دنبال من بفرستد. اتفاقاً چنین هم شد، خدیجه کسى را دنبال محمّد صلّى علیه و آله فرستاد و حضرت را براى مذاکره دعوت کرد. چون به خانه خدیجه آمد به او گفت: چیزى که مرا شیفته تو نموده است همان راستگوئى، امانتدارى و اخلاق پسندیده تو است، و من حاضرم دو برابر آنچه به دیگران مى دهم به تو تقدیم نمایم و دو غلام خود را با تو همراه مى کنم تا در تمام امور فرمانبر تو باشند.
رسول خدا جریان ملاقات با خدیجه را با عموى بزرگوارش ابوطالب علیه السلام در میان گذارد، وى در جواب برادرزاده اش گفت: این برنامه وسیله اى است براى زندگى که خداوند براى تو مقرّر فرموده.
کاروان قریش آماده فتن شد، کالاى تجارتى خدیجه هم با کاروان بود، در این هنگام خدیجه شترى راهوار و مقدارى اجناس گرانبها در اختیار وکیل خود گذارد و ضمناً به دو غلام خود دستور داد که در تمام مراحل کمال ادب را به جا آوردند و هر چه او انجام داد اعتراض ننمایند و در هر حال مطیع او باشند.
کاروان به مقصد رسید و همگى در این مسافرت سود بردند ولى محمّد از همه بیشتر، و چیزهائى نیز براى فروش در بازار تِهامه خرید.
کاروان پس از پیروزى کامل راه مکه را پیش گرفت. محمّد در این سفر براى بار دوم از دیار عاد و ثمود گذشت، سکوت مرگبارى که در محیط زندگى آن قوم سرکش حکمفرما بود، او را بیشتر به عوالم دیگر متوجّه ساخت. علاوه بر این، خاطرات سفر سابق تجدید شد، به یاد روزى افتاد که همراه عموى خود همین بیابانها را پشت سر مى گذاشت. کاروان به مکه نزدیک شد، میسره رو به رسول خدا نمود و گفت: چه بهتر شما پیش از ما وارد مکه شوید و خدیجه را از جریان تجارت و سود بى سابقه اى که امسال نصیب ما گشته آگاه سازید. پیامبر در حالى که خدیجه در غرفه خود نشسته بود وارد مکه شد، خدیجه به استقبال او دوید و او را وارد غرفه نمود. پیامبر با بیان شیرین خود جریان سفر تجارتى را شرح داد. چیزى نگذشت که میسره وارد شد و آنچه را در این سفر دیده بود که تمام آنها بر عظمت و معنویت محمّد امین صلّى علیه و آله گواهى مى داد براى خدیجه تعریف کرد.
از جمله وقتى به بُصْرى رسیدیم من و محمّد زیر درختى فرود آمدیم، راهبى به نام نسطورا در آنجا بود، گفت: زیر این درخت هرگز غیر از پیامبر فرود نمى آید، سپس از من پرسید آیا در چشمان این جوان سرخى دیده مى شود؟ گفتم: آرى،گفت: او پیامبر و خاتم انبیاست.
از جمله در وقت داد و ستد با تاجرى بر سر موضوعى اختلاف پیدا کرد، آن مرد گفت: به لات و عُزّى سوگند بخور تا من سخن تو را بپذیرم، امین در پاسخ او گفت: پست ترین و مبغوض ترین موجودات پیش من همان لات و عزّى است که تو آنها را مى پرستى.(۱)
بیست سال قبل از بعثت، مردى در ماه ذوالقعده وارد مکه شد و متاعى در دست داشت، عاص بن وائل آن را خرید و پولى که متعهّد شده بود بپردازد نپرداخت. میان آنان مشاجره شد. آن مرد دید قریش در کنار کعبه نشسته اند. در برابر آنان ناله زد، اشعارى سرود، قلوب مردانى که در عروقشان غیرت در جریان بود تکان داد، از آن میان زبیر بن عبدالمطلب بر خاست و عدّه اى نیز با او همصدا شده در خانه عبدالله بن جدعان انجمن کردند و با هم پیمان بستند و هم قسم شدند که دست به اتّحاد و اتّفاق بزنند و تا آنجا که امکانات اجازه مى دهد حقوق مظلوم را از ظالم بگیرند.
مراسم پیمان تمام شد، از آنجا برخاستند و به سوى عاص بن وائل آمدند و متاعى را که خریده و عوض آن را نداده بود از وى گرفته به صاحبش تحویل دادند.
محمّد صلّى عیله و آله در این پیمان که حیات مظلومان را بیمه مى کرد شرکت جست و خود در باره عظمت این پیمان جمله هائى فرموده است از:
"در خانه عبدالله جدعان شاهد پیمانى شدم که اگر امروز هم (أیام بعثت) مرا به آن پیمان بخوانند اجابت مى کنم. من حاضر نیستم پیمان خود را بشکنم اگر چه در برابر آن گرانبهاترین نعمت را در اختیارم بگذارند".
ورود محمّد به حوزه این پیمان و سعى و کوششى که در خدمت به مظلومان و محرومان داشت آنچنان به آن ارزش بخشید و آن را تحت عنوان "جِلْف الفضول" چنان محکم و استوار ساخت که نسل آینده نیز خود را موظّف مى دید به مفاد آن عمل نماید.
گواه مطلب جریانى است که در دوران فرماندارى ولید بن عُتبه برادر زاده معاویة بن ابوسفیان که از طرف او حاکم مدینه بود اتّفاق افتاد.
سالار شهیدان حضرت حسین علیه السلام که در سراسر عمر خود زیر بار ستم نرفت بر سر مالى با حاکم مدینه که همواره به قدرتهاى محلّى و مرکزى تکیه کرده اجحاف مى نمود اختلاف پیدا کرد. امام براى درهم شکستن اساس ستم و آشنا نمودن دیگران به حقّ خود رو به فرماندار مدینه کرد و گفت:
به خدا سوگند هر گاه بر من اجحاف کنى دست به قبضه شمشیر مى برم و در مسجد رسول خدا مى ایستم و مردم را به آن پیمانى که پدران و نیاکان آنها بنیانگذار آن بودند دعوت مى نمایم. از آن میان عبدالله بن زبیر برخاست و همین جمله را تکرار کرد و ضمناً افزود: نهضت مى کنیم و حقّ او را مى گیریم و یا اینکه در این راه کشته مى شویم.
دعوت حسین علیه السلام کم کم به گوش همه افراد غیور مانند مِسوَر بن مَخرَمه و عبدالحمن بن عثمان رسید و تمام لبّیک گویان به آستان مقدّس حسینى شتافتند و در نتیجه فرماندار از جریان وحشت کرد و دست از اجحاف برداشت.(۲)
داستان ازداوج:
روح بزرگ خدیجه، و پاکدامنى و عفّت، و فضیلت و تقواى او چیزى نیست که آئینه بیان و گردش قلم بتواند آن را نشان بدهد.
گوئى دست تقدیر، واقعیات و کرامات نفسى و فضائل انسانى را با خاک وجود او عجین کرده بود تا لیاقت همسرى گوهر یکدانه گنجینه خلقت را پیدا کند و دخترى چون فاطمه زهرا، مادر یازده امام معصوم و حافظان فرهنگ حق تا قیامت، از وجود ذى جود او پدید آید!
خدیجه اوصاف محمّد را دهان بدهان شنیده بود، ولى وصفى که میسره غلام او در پایان سفر تجارتى از محمّد صلّى علیه و آله داشت بیش از پیش قلب وى را به آن کانون عظمت وکرامت نزدیکتر کرد:
بانوى من نمى دانى امین چه جوان نازنینى است! چه بزرگوار است! چه مهربان است! چه جوانمرد است! جمالش، خصالش، سخن گفتنش، راه رفتنش، نوازش و مهربانیش، هر کدام صد کتاب تعریف دارد، او آقاى من بود، البتّه نماینده شما بود و به جاى آقاى من ایستاده بود ولى با من همچون یک برادر حرف مى زد، کمکم مى کرد، همراه من به پرستارى شتران مى آمد از این موجود اسرار آمیز حکایتها در این سفر دارم، از وى عجایبى دیده ام که به شرح و بیان نمى آید. در میان راه دو شتر از شترهاى ما رنجور شدند من دلتنگ شدم، گفتم چکار کنیم؟
لبخندى زد و دلداریم داد و بعد به پیش شتران از راه مانده و از کار افتاده آمد، دستهاى با عظمت و پنجه هاى بلندش را پیش برد و سر و گوش شترها را نوازش داد. زبان بسته ها تا حرارت دست این مرد را احساس کردند مثل اینکه جان تازه و جوانى تازه اى یافته باشند، از جا برجستند و به رقص و طرب آمدند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "فروغ ابدیت" ص ۱۵۶. "ترجمه نهادیة الإرب" ص ۱۰۲. "بحار" ج۱۵، ۱۸.
۲- "فروغ ابدیت" به نقل از "سیره حنبى" ج۱، ص ۱۵۵ ۱۵۷.
اى داده عنایت الهى *** برزمره انبیات شاهى
مه یافته از عذار تو نور *** شب پرده ز گیسویت سیاهى
با رفعت قدر سرفرازت *** اردیس چو یوسفى است چاهى
از چاک خدنگ سینه دوزت *** داد ایزد ازصبا سپاهى
بخشنده توانگر است مى خواه *** حاجت ز براى هر که خواهى
دانند مقدّسان عِلْوى *** کامروز ز ماه تا به ماهى
برقامت تو قباى لولاک *** زیبا و مناسب است و چالاک
امروز نسیم صبح مى گفت *** آهسته چو صحن باغ مى رُفت
کز عکس رخ پیمبر ماست *** در صحن چمن گلى که بشگفت
آگاه دلش به عمر هرگز *** در خواب نرفت چشمش ار خفت
سرّ دو جهان ز حق بیاموخت *** وز محرم خویش راز نه بنهفت
دانست خرد که دُرّ مدحش *** گر جان بدهى نمى توان سفت
بر قامت تو قباى لولاک *** زیبا و مناسب است و چالاک
اى روى تو از خجسته فالى *** آئینه لطف ذوالجلالى
منشور نبوّت تو دارد *** توقیع کمال لایزالى
بر خاتم دین تو نوشته *** تقدیر مثال بى زوالى
خورشید منیر مانده دایم *** از روى تو در صف هلالى
ما را تو چو سرورى چه باک است *** گر بى خردیم و لااُبالى
عطّار زمانه شد چو بگذشت *** بر بوى تو نَکهت شمالى
با هر که شمایلت بگویم *** فریاد بر آورد که حالى
بر قامت تو قباى لولاک *** زیبا و مناسب است و چالاک
اى نزد تو پست فرق فرقد *** مرقدّ تو را مدینه مرقد
اعداى تو در سَقَر مجاور *** و احباب تو در جِنان مخلّد
در باغ بهشت رفته حورا *** راه تو به گیسوى مجعّد
بگذشت به یک قدم بُراقت *** از طارم گنبد زبرجد
در مکتب امّیى که دیده است *** در علماى دهر ابجد
مَعْت تو کجا و من کجایم *** هیهات که جهل بردم از جد
اى کرده خطا با تو هر دم *** ارواح رسل که یا محمّد
بر قامت تو قباى لولاک *** زیبا و مناسب است و چالاک
میسره مى گفت و خدیجه مى شنید، در این حال دیگر صداى میسره به گوش خدیجه نمى رسید زیزا فکرش مستقلاًّ با امین صحبت مى کرد و از امین صحبت مى شنید. او به خاطر خطوط مشترکى که در پاکى و فضیلت با امین داشت به دوست و محبوب راه یافته بود، دیگر چه حاجت به اینکه با میسره حرف بزند؟ بى اختیار به او مى گوید: بس است، علاقه مرا به او دو چندان کردى، برو تو و همسرت را آزاد کردم و دویست درهم و دو اسب و لباس گرانبهائى در اختیارت مى گذارم.
سپس آنچه را از میسره شنیده بود براى ورقة بن نوفل که داناى عرب بود نقل مى کند او هم در جواب مى گوید: صاحب این کرامات پیامبر است!
خدیجه بزرگوار این انسان والا که معارف اسلامى درباره اش گفته اند:"خدیجه از زنان بافضیلت بهشت است"، و شیخ متقدّمین حضرت صدوق از رسول اسلام نقل کرده که:
بهشت مشتاق چهار زن است: مریم، آسیه، خدیجه، فاطمه. و هم اوست اوّل زنى که بى چون و چرا در لحظه اوّل بعثت به تمام واقعّات الهیه ایمان آورد.
روزى در خانه اش نشسته بود و عدّه اى در منزل در خدمتش بودند، از جمله یکى از دانشمندان یهود، اتفّاقاً امین از آنجا گذشت، دانشمند یهودى از خدیجه خواست از امین بخواهد لحظاتى در آن مجلس شرکت، کند امین وارد مجلس شد، دانشمند یهودى از امین خواست بگذارد علائم نبوّت را در صورت ظاهر او ببیند، امین پذیرفت. خدیجه به دانشمند یهودى گفت: هر گاه عموهایش از کنجکاوى تو خبر شوند عکس العمل سختى نشان خواهند داد زیرا آنها از یهود بروى مى ترسند.
مرد یهودى گفت: صدمه زدن به امین محال است، چرا که دست تقدیر او را براى خاتمیت و ارشاد ناس مى پروراند. خدیجه گفت: از کجا مى گوئى؟ گفت: من نشانه هاى پیغمبر آخر الزمان را در تورات دیده ام و از نشانه هاى او این است که پدر و مادرش مى میرند و جدّ و عموى وى از او نگهدارى مى کنند و از قریش زنى را انتخاب مى کند که سیده قریش است، سپس به خدیجه اشاره کرد و گفت: خوشا به حال کسى که افتخار همسرى او را پیدا کند!
خدیجه شبى در عالم رؤیا دید: خورشید فروزان بالاى شهر مکه چرخ خورد و سپس پایین آمده به خانه وى فرو شد. خواب خود را براى ورقه حکایت کرد، ورقه گفت: با مرد بزرگى ازداواج مى کنى که شهرت او جهانگیر خواهد شد.
این واقعیات و از همه مهم تر صفا و پاکى و سلامت فضیلت و عفّت و تقواى خود خدیجه که وى را از تمام رسوم جاهلیت حفظ کرده بود باعث شد که از طرف وى به امین پیشنهاد ازدواج شود. امّا از آن طرف:
محمّد صلّى علیه و آله در ایام فراغت در بیابانهاى مکه و بخصوص در کوه حرا و کنار غار مشغول سیر فکرى در آفاق و انفس مى شد. براى وجود مقدّسش معلوم بود که ماسواى حق عزّوعلا در معرض زوال است و فنا، حقیقتش معلومى است معدوم، و صورتش موجودى است موهوم، دیروز نه بود داشت و نه نمود، و امروز نمود است بى بود، و پیداست که فردا از وى چه خواهد گشود. زمام انقیاد به دست آمال و آمانى نمى داد و پشت اعتماد بر این امور فانى نمى نهاد. دل از همه برکنده بود و به خداى عزیز نهاده، از همه گسسته بود و به او پیوسته، به او که همیشه بود و همیشه باشد و چهره بقایش را خار هیچ حادثه نخراشد.
هر صورت دلکش که ترا روى نمود *** خواهد فلکش ز دور چشم تو ربود
رو دل به کسى ده که در اطوار وجود *** بودست همیشه با تو و خواهد بود
رفت آن که به قبله بتان روى آرم *** حرف غمشان به لوح دل بنگارم
آهنگ جمال جاودانى دارم *** حسنى که نه جاودان از آن بیزارم
چیزى که نه روى در بقا باشى از او *** آخر هدف تیر فنا باشى از او
از هر چه به مردگى جدا خواهد شد *** آن به که به زندگى جدا باشى از او
اى خواجه اگر مال اگر فرزند است *** پیداست که مدّت بقایش چند است
خوش آن که دلش به دلبرى در بند است *** کش با دل و جان اهل دل پیوند است
توحید یگانه گردانیدن دل است، یعنى تخلیص و تجرید او از تعلّق بما سواى حق - سبحانه ـ، هم از روى طلب و ارادت و هم از جهت علم و معرفت.
یعنى طلب و ارادت او از همه مطلوبات و مرادات منقطع گردد، و همه معلومات و معقولات از نظر بصیرت او مرتفع شود.
محمّد صلّى علیه و آله تا کار به دست مى آمد از کار رو برنمى گردانید، چوپانى، باغبانى، کشیدن آب از چاه، نوشانیدن آب به شترها و گسپندها، نگهبانى از نخلستانها و...
هر چه به وى پیشنهاد مى دادند انجام مى داد و اجرتش را به عموى خود مى پرداخت تا رنج سختى زندگى را از چهره پاک عمو بزداید.
عمو از این برادرزاده عزیز که هم یادگار برادر جوانمرگش بود وهم یادبود محبتها و مهربانیهاى پدر بزرگوارش عبدالمطلب رابا خود میداشت،خیلى راضى بود،ولى یک نگرانى مبهم دمبدم قلبش را مى فشرد، آهسته از خود مى پرسید بالأخره چه باید کرد؟ اشکال کار در چیست؟ چه را چه باید کرد؟ مسئله ازدواج این جوان را که اکنون پا به بیست و پنج سالگى گذاشته است چه باید کرد؟
خدیجه آن بانوى محترمه و شریفه و دانا به وسیله زنى به نام "نفیسه" خواسته خود را به پیامبر اعلام کرد، پیامبر عزیز میل خدیجه را با عموهایش در میان گذاشت و پس از بحث و مباحثه با پانصد درهم مهریه بنا شد این پیوند ملکوتى صورت بگیرد.
خدیجه کبرى با راز ونیاز به درگاه حضرت حق، خود را به این شرافت عظمى مشرّف نمود:
اى که خاک شوره راتو نان کنى *** وى که نان مرده را تو جان کنى
اى که خاک تیره را تو جان دهى *** عقل و حسّ و روزى و ایمان دهى
شکر از نى، میوه از چوب آورى *** از منى مرده بُت خوب آورى
گُل ز گِل، صفوت ز دل پیدا کنى *** پیه را بخشى ضیاء و روشنى
اى خداوند لطیف بى نظیر *** این ز پا افتاده را خود دستگیر
رحمتى فرما ز رحمتهاى خاص *** اى که جز از رحمت نبود خلاص
تا سزاى خدمت سلطان شوم *** لایق درگاه شاه جان شوم
بو که بتوانم یکى از صد هزار *** خدمت آرم در جناب شهریار
خدمتى شایان شخص مصطفى *** که شه جانست و دل را پیشوا
خدمتى در خورد خوبیهاى او *** از در روى خوش زیباى او
خدمتى شایان محبوبىّ او *** لایق تخصیص موهوبىّ او
خادم این درگه والام کن *** عارف این کلمه عُلیام کن
اى خدا احمد اصیل عصمت است *** خاک کویش کیمیاى دولت است
عزّت جان از تو دارد نز کس *** کاوست بحر وحدت و عالم خسى
ختم خیل انبیاء مرسل است *** تاجدار آخرین از اوّل است
عقل اوّل روشنى از او گرفت *** روح اقدس زو نشان هو گرفت
آفتاب جان کلّ زو پرتوى *** این جهان کهنه را از او نوى
محرم اوّل ز خلوتگاه خاص *** شاهد آخر به حین لامَناص
ظاهر آمد تا مدد کارى کند *** خلق را در راه حق یارى کند
انبیا را نور وحى از روى اوست *** اولیا را قبله جان کوى اوست
هستى هر هستى گوهر که هست *** ز ابتدا او را طفیلى آمدست
هر دو عالم خاتمى در دست او *** دستیاران قضا پابست او
ساقیان خلد مینو مست او *** جان و دل چون آب و گل شد پست او
هر کجا جانى است بر فِتراک اوست *** سدره هم چون عرش اعلا خاک اوست
تا قدم در مشهد صورت نهاد *** بر قدومش اصل معنى بوسه داد
خاک راهش چون فلک آمد ملک *** تا که فرمان رفت که اَلْمُلْک لک
آدم مسجود زو مسجود شد *** بلکه از فیض نمودش بود شد
آدم و نوح و خلیل شیفته *** موسئى کز بحر، گرد انگیخته
پور مریم آن که روح الله بود *** که به گهواره ز حق آگاه بود
از دمى آمد چو همدم مى نیافت *** پشت بر غبْرا سوى خَضْرا شتافت
پس به بام آسمان منزل گرفت *** چشم بر راه محمّد اى شگفت
انتظارى برد کاکنون سر رسید *** لاله حُمراى قدّوسى دمید
این همه که صاحب عزم آمدند *** صابرانه از شریعت دم زدند
این قبیل هر نبىّ و هر رسیل *** جملگى در پیش آن شاه جمیل
چون طلایه لشگرند و لشگرند *** که ز لطفش سوى حق ره مى برند
رهنمایان راهرو در راه او *** صف به صف تا درگه خرگاه او
سر بسر خیلند و او شاه عظیم *** گر نه لطفش، دل شد از بیمش دو نیم
قصّه کوته بنده تست اى خدا *** مصطفى و شهریار ماسوا
رحمت بى علّتت روزىّ من *** کرده خدّامىّ میر انجمن
شکر این نعمت مرا الهام کن *** چون کرامت مى کنى اتمام کن
چون مجلس ازداوج با شرکت بزرگان طرفین بر پا شد حضرت ابوطالب جهت خواستگارى، خطبه زیر را خواند:
"سپاس خداوندى را که ما را زا ذریه ابراهیم و فرزند زادگان اسماعیل قرار داد، و ما را از ارکان مَعَد و عناصر اصلى قبیله مُضَر و پاسداران خانه خود و خدمتگذاران حرم خویش شرافت داد، و براى ما خانه اى اختیار فرمود که همگان به سوى آن مى آیند و آن حرم امن است، سپاس بر او که حکومت بر این منطقه را به ما عنایت کرد.
همانا برادر زاده ام محمّد صلّى علیه و آله با هیچ مردى مقابله نمى شود، مگر اینکه سنگین تر و برتر است و اگر هم از نظر مال دنیا فقیر باشد مهم نیست که مال سایه زود گذر و چیزى است که دست بدست مى شود.
محمّد صلّى علیه و آله را خوب شناخته اید و قرابت او را مى دانید، خدیجه دختر خویلد را خواستگارى مى کند و کابین او را آنچه مربوط به حال و آینده است از مال من داده; سوگند به خدا که از این پس خبر او بزرگ و گرانقدر خواهد بود".
خدیجه بانوئى عفیف و مهربان و صمیمى بود، زنى هوشیار و دانا بود، به محمّد صلّى علیه و آله گفته بود دوستت دارم; و راست گفته بود.
این زن در این ازدواج مقام اجتماعى خود را تا همسرى با یک جوان که به محمّد یتیم مشهور بود به پایین کشید، ولى خودش مى دانست که مقام معنویش را در سایه محمّد تا عرش برین بالا برده است.
زنهاى متشخّص و متفرعن قریش دیگر با وى معاشرت نمى کردند، دخترانى که شب و روز دور برش همچون منظومه شمسى مى چرخیدند نظام خود را گسسته و پریشان و پراکنده شده بودند، امّا از این لحاظ یک ذرّه هم دلتنگ و مکدّر نبود.
این زن آنقدر، روشنفکر و کار آزموده بود که همچون وزیرى مدبّر و با تدبیر طرف مشورت امین قرار مى گرفت. وى تنها زنى بود که توانست در زندگى محمّد چنین مقامى را دریابد. وى نزدیک به چهل میلیون سکه طلا از ثروت خود را در راه محمّد و عقیده و ایمان و فرهنگ او خرج کرد. او تا زنده تنها همسر پیغمبر بود، و پس از مرگش این احترام و شرف به یک عشق آسمانى عوض شده بود.
پیغمبر خدیجه را پس مرگش همانند زمان حیاتش عاشقانه دوست مى داشت و عاشقانه از وى یاد مى کرد تا آنجا که چند بار عایشه را به سخنان نسش دار وادار کرد.
عایشه مى گوید: گوسپندى را سر بریده بودیم، رسول اکرم براى دوستان کهنسال خدیجه از این کوسپند چند سهم مقرّر فرمود و چنان صمیمانه از خدیجه یاد کرد که حسّ حسادت من سخت به هیجان در آمد: یا رسول الله فکر مى کنم که تو در این دنیا جز خدیجه هیچ زنى را زن نمى شمارى!
پیامبر در جوابم سکوت کرد، و این سکوت تصدیق منش آتش به جانم زد، گفتم یا رسول الله بس نیست که این همه از یک پیره زن سپید مو یاد مى کنى؟ خدا را سپاس گوى که پس از مرگش دختران جوان بهره ات ساخته. احساس کردم که رسول خدا خشمناک شد، آن ورید آبى گون که میان دو ابرویش قرار داشت پر شد و برجسته گردید و فرمود:
"خوبست بس کنى عایشه، در آن روزگار که خدیجه دوستم داشت کسى دوست و یارم نبود; در آن روزگار که او به نبوّت من تصدیق کرد همه تکذیبم کردند; در آن روزگار که سخت بینوا و تهیدست بودم ثروت گزافش به اختیارم افتاد و بالاتر از همه فاطمه از وى به یادگار مانده است".
خدیجه کبرى تا زنده بود براى پیامبر یارى راستین و تکیه گاهى عظیم بود; پیامبر در هر مصیبت و رنجى که از کفّار و مشرکین مى دید، با ملاقات با خدیجه دل روشن مى داشت و رفع غم و غصّه مى نمود.
همسر بزرگوار رسول خدا بعد از تحمّل تنهائى و مصائب و آلام زیاد بخصوص اقامت اجبارى سه ساله در شعب ابوطالب از پا در آمد و به بستر بیمارى افتاد، تنها سر پرست و یار او محمّد صلّى علیه و آله بود، زیرا تمام زنان قریش و مکه به خاطر ازدواجش با پیامبر و تهیدست شدنش وى را تنها گذاشته بودند.
آرى بانوئى که روزگارى ملکه قریش و سیده حجاز بود، بانوئى که بانوان مکه به معاشرت و دوستیش بر خود مى بالیدند پاک تنها مانده بود.
بانوئى که دستگاه بازرگانیش ثروتمندترین و غنى ترین دستگاه هاى تجارتى عرب بود به روز مرگ تک و تنها در اطاقى کوچک خود بر فرش بوریائى افتاد، و جز شوهر عالیمقامش محمّد صلّى عیله و آله و دختر کوچکش فاطمه زهرا هیچ کس را در کنار نداشت. دختران دیگرش زینب و رقیه در مکه حضور نداشتند.
آهسته آهسته نفس بیمار به شماره افتاده بود، پیامبر اکرم دستور فرمود که فاطمه زهرا را از اطاق مریض به اطاق دیگرى ببرند و خود پنجه هاى لاغر خدیجه را که اندک اندک حرارت تب باحرارت حیات از زیر پوستهاى خشکیده اش مى گریخت و جاى خود را به برودت مرگ مى سپرد در دست داشت.
براى آخرین لحظه چشمان خدا بین خدیجه از هم گشوده شد و نظرى به دیدگان اشک آلود شوهرش انداخت:
یا رسول الله از من راضى باش.
پیامبر فرمود: امیدوارم که خداى من هم از تو راضى باشد. خدیجه آهى کشید و گفت: فاطمه کو؟
ـ به خاطر فاطمه نگران مباش خداى تو نگهبان اوست.
ـ خداى من... خدا نگهبان خوبى است، خدا کافى است.
پیامبر روى صورت خدیجه خم شد و فرمود:
هم اکنون جبرئیل بر من وارد شده و سلام خدا را به تو مى رساند. خدیجه لبخندى از منتهاى رضایت و خشنودى به لب آورد و گفت:
اِنَّ اللهَ هُوَ السَّلامُ، وَ مِنْهُ السَّلامُ، وَ إلَیهِ یعودُ السَّلامُ، وَ عَلى جَبْرائیلَ وَ عَلَیک یا رَسُولَ اللّهِ السَّلامُ.
در آخرین نفس به وحدانیت الهى و رسالت محمّد صلّى الله علیه و آله شهادت داد و براى همیشه دیده از جهان فرو بست.
بازسازی کعبه:
چون محمّد صلّى الله علیه و آله سى و پنج ساله شد در مراسم خراب کردن کعبه و بازسازى آن شرکت فرمود و قریش به هر چه که او در آن مورد حکم کند راضى شدند.
در باره سبب خراب کردن و بازسازى آن ابن عبّاس و محمّد بن جبیر بن مطعم نقل کرده اند که: کوهها مشرف بر مکه بوده و سیل از مناطق بالاى مکه راه مى افتاده و داخل کعبه مى شده و از بالاى آنهم مى گذشته است و قریش ترسیده اند که خانه خراب شود.
بلندى کعبه اندکى بیش از قامت بود، قریش خواستند آن را بلندتر و مسقّف بسازند، و در عین حال که به این کار مصمّم بودند از خراب کردن آن مى ترسیدند ولى پس از سرقت گنجینه کعبه وادار به خراب کردن و بازسازى آن شدند.
چون همگان در باره خراب کردن و بازسازى کعبه هماهنگ شدند ابو وهب بن عمر و بن عائذ عمران بن مخزوم که دائى پدر رسول خدا بود سنگى از کعبه کند و سنگ از دستش افتاد و در جاى خود قرار گرفت و او خطاب به قریش گفت: اى مردم نباید چیزى غیر از اموال حلال خود در این راه مصرف کنید، نباید در آمدهاى نامشروع خود فروشى و ربا و مظلمه مردم در این راه صرف شود. و گفته شده این مطلب را ولید بن مغیره مخزومى گفته است.
در عین حال اینکه تصمیم به بازسازى کعبه گرفته شد مردم از ویران ساختن کعبه مى ترسیدند و از شروع به آن کار خود دارى مى کردند. ولید گفت: من این کار را آغاز مى کنم. تبر در دست گرفت و روى دیوار کعبه ایستاد و گفت: خدایا مى دانى که نیت ما خیر است و نیز گفت خدایا در این زمینه ما را از گمراهى حفظ فرما. سپس بخشى از ناحیه دو رکن کعبه را خراب کرد.
مردم آن شب را منتظر ماندند تا ببینند سرانجام کار ولید چه مى شود و گفتند اگر او مُرد که چیزى از آن را خراب نمى کنیم و آنچه راهم خراب کرده به حال اوّل بر مى گردانیم، و اگر حادثه اى براى او پیش نیامد بر رضایت خداوند است و بقیه را خراب خواهیم کرد. فردا صبح زود ولید بر سر کار خود آمد و شروع به خراب کردن کرد، و مردم هم همراه او شدند تا به اساس و پایه هاى ابراهیمى رسیدند.
دستور به جمع آورى سنگ براى بناى کعبه دادند، پیامبر هم همراه مردم جهت ساختمان کعبه سنگ حمل مى کرد. چون ساختمان کعبه به جاى حجرالأسود رسید قریش با یکدیگر اختلاف پیدا کردند، هر قبیله مى خواست خودش بدون دخالت دیگران آن را در محل معینش نصب کند. کار به ستیزهو مخالفت شدید کشید آنچنانکه آماده جنگ با یکدیگر شدند.
قریش چهار تا پنج شب صبر کردند و سپس در مسجد جمع شدند تا در این باره مشورت کنند و انصاف دهند.
ابوامیة بن مغیره که پیرمردترین قریش بود گفت: اى گروه قریش در مورد این اختلاف و حلّش آن را بر عهده نخستین کسى که وارد مسجد شود بگذارید. در این هنگام محمّد صلّى الله علیه و آله وارد مسجد شد، چون او را دیدند گفتند: این محمّد امین است و به او راضى هستیم، چون امین پیش ایشان آمد و موضوع را با وى در میان گذاشتند رداى خود را به زمین فرش کرد و حجر را به دست مبارک خود بر آن نهاد و سپس فرمود: از هر یک از قبایل چهارگانه قریش مردى بیاید، آنگاه امین فرمود: هر یک گوشه اى از ردا را بگیرید و همگى آن را بلند کنید، و چنان کردند و رسول خدا به دست خود سنگ را بر جایش نهاد و به این شکل محمّد بزرگوار از شعلهور شدن آتش جنگ و خونریزى با درایت خدائى خود جلوگیرى کرد!
حادثه با عظمت بعثت:
بدون شک تاریخ آفرینش حادثه اى عظیم و بزرگتر و شریفتر و با منفعت تر از حادثه بعثت محمّد صلّى الله علیه و آله ندیده است.
در این حادثه زمینه رشد عقلى و روحى و قلبى و نفسى انسان فراهم گشت و اساس علوم و فنون و تمدّن عظیم انسانى پایه گذارى شد. نورى خاموش نشدنى در قلب ظلمت درخشید، و خورشیدى غروب نکردنى از افق ملکوت اعلا طلوع کرد.
زندگى و حیات چهل ساله اى که با عقل و درایت و آگاهى و بینش، و صفا و صمیمیت و اندیشه و تفکر و عفّت و پاکدامنى و امانت و صداقت و بر پایه قرآن و معارف با عبادت و اطاعت از حق بر مبناى آئین توحید و الهام نفسى و عمل بر اساس خواسته هاى حق گذشت همراه با ظهور نبوّت واعلام آنچه در قلب پاکش از تمام واقعیات ظاهرى و باطنى قرار داده شده بود گشت. چنانکه در آخرین آیه سوره مبارکه بقره آمده: «آمَنَ الرَّسُولُ بِما اُنْزِلَ إلَیهِ».
آن حضرت در روز بیست و هفتم رجب با کمال یقین و اطمینان و آرامش و امنیت خاطر وحى را پذیرفت، و مسئولیت بیدار کردن جهان خواب زده و در غفلت و جاهلیت فرو رفته رابه عهده گرفت.
اینکه ارباب تاریخ و سنن نوشته اند حضرت پس از نزول جبرئیل به خانه برگشت و با تردید در مسئله که آیا وحى بود یا چیز دیگر، خدیجه کبرى را در جریان امر گذاشت و او گفت مطمئن باش و استوار و ثابت قدم، سوگند به خدائى که جان خدیجه در دست اوست من امیدوارم که تو پیغمبر این امّت باشى; سپس به نزد ورقه رفت و وى را از حادثه آگاه کرد، ورقه بدو گفت: اى خدیجه او حتماً پیامبر آخر الزمان است، و این معنى را عداس یهودى تأیید کرد تا قلب پیامبر آرامش گرفت; خلاف عقل و وجدان و از آن مهمتر مخالف صد در صد با آیات قرآن مجید است و به نظر من مى رسد که این مطلب دست پخت یهودیان آن دوران است که چگونه علماى اهل سنّت و بعضى از ساده لوحان شیعه این مطلب را که تهمتى بس بزرگ به قلب عالم امکان و ولایت مطلقه الهیه است در نوشته هاى خود آورده و کتب خود را به ساخته هاى مغرضان یهودى آلوده کرده اند.
وقتى نویسنده اى از بصیرت و طهارت عقل و بیدارى وجدان و قدرت فطرت بدور باشد هر چه به قلمش در آید مى نویسد و حساب نمى کند که نتیجه این نوشته چیست و فرداى قیامت در برابر محصول قلمش چه مسئولیت سنگینى در دادگاه الهى دارد.
مگر عقیده همه بر این نیست که محمّد از تمام ملائکه و انس و جنّ و از همه انبیا برتر است؟ در صریح قرآن است که مقام نبوّت در کودکى به یحیى عنایت شد و عیسى علیه السلام بلافاصله پس از ولادت، اصول و فروع دین خدا را بیان کرد و اعلام داشت، تا چه رسد به گوهر گرانبهائى که نبوّت بدو ختم شد و قرآن مجید از افق قلب الهى او طلوع کرد.
اگر این نویسندگان به خود زحمت مراجعه به عقل و قرآن و نهج البلاغه و معارف الهیه را مى دادند اینگونه دچار خبط و اشتباه به پاکترین قلب و والاترین انسان نمى شدند.
وجود مقدّس حضرت امام حسن عسگرى علیه السلام مى فرماید:
"چون چهل سال از عمر حضرت گذشت حق تعالى دل او را بهترین دلها و خاشع تر و مطیع تر و بزرگتر از همه دلها یافت، پس دیده آنحضرت را نور دیگر داد و امر فرمود که درهاى آسمان را گشودند و فوج فوج از ملائکه به زمین آمدند و آنحضرت آنان را نظر مى فرمود و رحمت حق از ساق عرش تا سر مبارک او را گرفت، پس جبرئیل بر او نازل شد و بازوى آنحضرت را گرفت و حرکت داد و گفت: یا محمّد بخوان، گفت: چه بخوانم"؟
اینجانب بر اساس آیات و روایات و عظمت آن قلب مبارک عقیده دارم و خدا را بر این عقده ام شاهد مى گیرم که معناى چه بخوانم؟ این بود که آیات تکوین را بر تو بخوانم یا آیات انفس را، و یا آیات کتاب تشریع قرآن مجید را، کدام یک را بخوانم؟
جبرئیل گفت:
«اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّک الَّذِی خَلَقَ، خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَق، اقْرَأْ وَرَبُّک الْأَکرَمُ، الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ، عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ یعْلَمْ».(۱)
طنین وحى با مسئله قرائت اسرار خلقت، قرائت اسماء و صفات حق، مسئله باعظمت قلم، و تعلیم و تعلّم شروع شد. آرى پنج مسئله اى که زیر بناى تمام علوم الهى و انسانى است و اساس رشد و تکامل عقلى.
چون ملائکة الله با اجازه از آن حضرت به مقام خود بازگشتند وجود مقدّسش کمال تواضع را به حضرت داشتند و به زبان وجودى خود به او مى گفتند:
اَلسَّلامُ عَلَیک یا نَبِىَّ اللهِ اَلسَّلامُ عَلَیک یا رَسُولَ اللهِ.
چون وارد خانه شد از شعاع جمالش خانه منوّر گشت، خدیجه عرضه داشت: این چه نور است که در سیماى ملکوتى تو مشاهده مى کنم؟ فرمود: این نور نبوّت است، بگو:
لاإلهَ إلاَّ اللهُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ (صَلَّى الله علیهِ و آلِهِ)،
پس خدیجه کبرى شهادت گفت و به آن حضرت با کمال اخلاص ایمان آورد.(۲)
رسول خدا در آنوقت به خدیجه فرمود: سرمائى در خود حسّ مى کنم جامه اى بر من بپوشان. چون گلیمى بر او پوشاند و او خوابید، دو باره فرشته وحى بر او نازل شد و از جانب حضرت محبوب به او گفت:
«یا أَیهَا الْمُدَّثِّرُ، قُمْ فَأَنذِرْ، وَرَبَّک فَکبِّرْ».(۳)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- علق، ۱ ۵.
۲- "حیات القلوب" ص ۳۷۰.
۳- مدّثر، ۱ - ۳.
خواند مزَّمِّل نبى را زین سبب *** که برون آ از گلیم اى بوالهرب
سر مکش اندر گلیم و رو مپوش *** که جهان جسمى است سرگردان تو هوش
هین مشو پنهان ز ننگ مدّعى *** که تو دارى نور وحى شعشعى
هین قُمِ اللَّیلَ که شمعى اى همام *** شمع دایم شب بود اندر قیام
بى فروغت روز روشن هم شب است *** بى پناهت شیر اسیر اَرْنَب است
باش کشتیبان در این بحر صفا *** که تو نوح ثانئى اى مصطفى
ره شناسى مى بباید بالُباب *** هر رهى را خاصه اندر راه آب
خیز و بنگر کاروان ره زده *** غول، کشتیبان این بحر آمده
خضرِ وقتى غَوثِ هر کشتى توئى *** همچو روح الله مکن تنها روى
پیش این جمعى چو شمع آسمان *** انقطاع و خلوت آرى را بمان
وقت خلوت نیست اندر جمع آى *** اى هدى چون کوه قاف و تو هماى
بدر بر صدر فلک شد شب روان *** سیر را نگذارد از بانگ سگان
طاغیان همچون سگان بر بدر تو *** بانگ مى دارند سوى صدر تو
این سگان کرّند ز امر اِنْصِتُوا *** از سَفَه وع وع کنان بر بدر تو
هین بمگذار اى شفا رنجور را *** تو ز خشم کر عصاى کور را
نى تو گفتى قائد اعمى به راه *** صد ثواب و اجر یابد از اِله
هر که او چل گام کورى را کشد *** گشت آمرزیده و یابد رشَدَ
پس بکش تو زین جهان بى قرار *** جوق کوران را قطار اندر قطار
کار هادى این بود تو هادئى *** ماتم آخر زمان را شادئى
خیز در دم تو به صدر سهمناک *** تا هزاران مرده بر روید ز خاک
چون تو اسرافیل وقتى راست خیز *** رستخیزى ساز پیش از رستخیز
هر که گویدکو قیامت اى صَنَم *** خویش بنما که قیامت نک منم
هین روان کن اى امام متّقین *** این خیال اندیشگان راتا یقین
با بعثت رسول اکرم صلّى الله علیه و آله به تمام نیازهاى معنوى و مادّى، دنیائى و آخرتى انسان پاسخ کامل داده شد و براى شفاى آدمى از هر دردى بخصوص دردهاى عقلى و روحى نسخه کاملى ارائه گشت و از آن حجّت خداوند بر بندگان تمام شد و راه هر عذرى به سوى هر کسى بسته گشت!
لُبّ کلام و غایت مرام در این مقام آن است که ما بر حسب خلقت انسانیم، و انسان طالب آسایش و آرامش است. این نکته اى است که همه ما به اقتضاء آگاهى و احاطه اى که بر حاصل خواسته هاى خود داریم از آن باخبریم و مقاصدى را که تعقیب مى کنیم براى نیل به همین هدف است، بگذریم از اینکه گاه در تعیین طریق وصول به هدف یا حتّى در تطبیق مفهوم هدف با مصداق آن اشتباه مى کنیم و به بیراهه مى رویم و وقتى بخود مى آئیم که طومار عمر درهم نوردیده شده و فرصت از دست رفته، یا چنان غافلیم که اصلاً بخود هم نمى آئیم; این مطلبى است در جاى خود مهم.
به هر صورت ما آسایش مى خواهیم توأم با آرامش. به تعبیر دیگر آسایشى را طالبیم که آرامش به بار آورد و آن هم آرامشى پایدار. پس در واقع خواهان اطمینان و آرامشیم و آسایش هم وسیله وصول به این هدف است در مرحله اى و حاصل آنست در مرحله اى دیگر و اتّحاد در میان است در غایت امر که چون آدمى به مآل کار آدمیت رسد آسوده است و آرام، و متمکن است در مکانت آرامش و آسایش به یک کلام، و در این مقامْ آسایش و آرامش یکى بیش نیستند که اگر دو باشند دو بازوى یک پیکرند و در توحید معاضد و مساعد یکدیگر.
این آرامش که مایه اش در وجود خود آدمى موجود است با استفاده از آن مایه و با پرورش استعداد و قوّه موجود در وجود خود انسان است که فعلیت بهم مى رساند و ظهور پیدا مى کند و وجود انسان را یکسره در بر مى گیرد و آنچه را با آن یعنى با آرامش مطلوب منافى است دفع مى کند و از بین مى برد.
این خود ما هستیم که باید تبدیل بهم رسانیم به تعبیرى، و به تعبیر دیگر فعلیت دهیم و آنچه را که در قوّه داریم، ولى چون در مرحله استعداد مانده و پرورش نیافته و بروز بهم نرسانده ایم چنان داریم که پندارى نداریم.
تنها این خود ما هستیم که باید هر یک به تنهائى از درون خویش آرامش حاصل کنیم با تعدیل قواى خود، با معتدل ساختن شهوت و غضب خود، با عفّت و سخاى نفس، با شجاعت روح، با صفاى عقل و با عدالت روان و جان، و رویهم رفته با معتدل شدن در جمیع جوانب وجودى اعمّ از جسمانى و نفسانى و روحانى و با روشنائى عقلانى و صفاء فکر و صلاح عمل و صدق سخن که نتیجه آنهمه استقامت بر جادّه صواب و صراط مستقیم است که بر حدّ وسط افتاده و از انحراف به چپ و راست و افراط و تفریط مصون مانده است. استاقامت بر این طریقه، پایدارى بر طریقه نجات و سبیل آرامیش واقعى و خلاص حقیقى است.
وصول به این مقصود مقدّس که حصول انسانیت انسان به آن وابسته است نیاز به سلوک ممتد و تمرین مداوم و تربیت پذیرى دائم دارد، و این مهم حاصل نمى آید مگر آنکه آدمى پرورش یابد در دامان التفات و عنایت کاملى راه سپرده و راه به منزل مقصود برده، و بهره گیرد از همراهى و همرازى و آگاهى و خیر خواهىِ جان روشن شده و نفسى معتدل گشته; و معلوم است که هر چه کمال روشنائى و اعتدال و بینائى مربّى همرا، و آموزگار آگاه انسان بیشتر و وسیع تر و محیط تر باشد، راه مسیر انسان صافتر و طریق سلوک آدمى بى خطرتر و مستقیم تر و نزدیکتر و رو براه تر است.
چون به خواست خدا محمّد و آل او صلوات الله علیهم اجمعین که به موهبت عظیم عصمت و فضیلت منحصر افضلیت ممتاز بوده و مى باشد، و به سبب همین موهبت و فضیلت بزرگ و استثنائى به موجب مشیت الهى بهتر از سایر خلق ازعهده این مهم بر آمده و مى آیند، به حکم بداهت عقل، صلاح کار انسان و مقتضاى صیانت مصلحت شخصى آدمى و لازمه حسن استفاده انسان از فرصت عمر این است که از پى ایشان برود و خود را به ایشان بسپارد، واقعاً و حقیقةً هم دل خود را و هم سَرِ خود را، یعنى هم دلبسته شود و دلداده، و هم سر نهاده شود و سر سپرده تا به سرّ وجود خویش پى برد و به تحقّق اعتدال نفسانى و نورانیت عقلانى کامیاب گردد.
اگر خواهان جانانى در این ره کن فدا جان را *** که جز جان نیست اى دل رونمائى روى جانان را
حریم کعبه مقصود را شد سالکى محرم *** که کرد از جان تحمّل زحمت خار مغیلان را
مشو غافل ز یاد دوست تا اندر بر دشمن *** کنى همچون خلیل الله گلستان نار نیران را
مقام بوذر و سلمان کسى در حشر در یابد *** که در یابد رضاى بوذر و تسلیم سلمان را
مسلمان مظهر تسلیم و مرآت رضا باشد *** مسلمان کى توان خواندن حریص نا مسلمان را
به هر درد تو درد دین بود خود بهترین درمان *** اگر زین درد بگریزى نبینى روى درمان را
به پیش آن که جنگد با سپاه کفر و بى دینى *** نباشد جوهرى بهتر ز طاعت تیغ ایمان را
نه از دنیا به دور افتى نه از عقبى عقب مانى *** اگر امروز هم این را نگهدارىّ و هم آن را
حذر کن از تن آسائى که با بند تن آسانى *** به آسانى کند مشکل هزاران کارآسان را
از آن شد غرقه در غرقاب محنت کشتى جانت *** که در این بحر طوفانى نکردى فکر طوفان را
چو از کار خود اگر فکرى کنى امروز کن ور نه *** چو فردا در رسد ترسم نیابى فرصت آن را
ز گیتى چون سفر کردى دگر حاشا که بر گردى *** چو زر کز کان چو بیرون شد نمى بیند دگر کان را
چنین کز خودسرى کردى سراى عقل را ویران *** نخواهد دید این ویرانه دیگر روى عمران را
زگرگ تیز چنگ اى برّه ایمن نیست این وادى *** به نادانى چرا دادى ز کف دامان چوپان را
تو در صحراى غفلت مى چرى خندان ومى ترسم *** که گرگ آخر کند رنگین به خونت چنگ و دندان را
سراسر سود بازار هوسرانى زیان باشد *** همان بهتر که بر بندى در این بازار دکان را
چو دست انتقام آخر گریبان تو مى گیرد *** چه مى گیرى به دست آز و نخوت هر گریبان را
کسى را سر به جمعیت دهند اندر پریشانى *** که سعیش سر به جمعیت دهد جمعى پریشان را
زمال و مُکنت دنیا ترا جز این چه حاصل شد *** که از بهر جهان از یاد خود بردى جهانبان را
اگر مردى چو زن از زیب و زیور دم مزن هر دم *** که جز مردانگى زیبى نزیبد مرد میدان را
اگر خواهى رها گردى ز سوز آتش دوزخ *** به آب توبه از دامان فرو شو چرک عصیان را
ره پرهیزگارى پیش گیر و پاکدامانى *** که عزّتهاست در دامان محشر پاکدامان را
دیار معرفت آب و گِلش خاصیتى دارد *** که هر مورى در آنجا ره بَرد صدها سلیمان را
به دست کوردل حیف است جام معرفت دادن *** که قدرى نیست اندر پیش حیوان آب حیوان را
به هجران گل اى بلبل صبورى کن صبورى کن *** که آخر صبح وصلى هست در پى شام هجران را
مخور غم گر گُلت را خار در پا رفت در سرما *** که از پى تاب تابستان بود برف زمستان را
نه ممنون شو بدان احسان که هست آلوده منّت *** نه چون احسان کنى آلوده کن با منّت احسان را
چو نیکى از کسى دیدى ز یاد خود مبر هرگز *** چو نیکى با کسى کردى به یاد خود میار آن را
اگر جاه سلیمانى تمنّا مى کنى حالت *** بشوى از مدح دیوانِ زمان اوراق دیوان را
براى فراهم آمدن شرایط پیروى، بلکه به عنوان شرط نخستین حصول تبعیت و قدم اوّل احراز اطاعت و مقدّمه واجب هدایت، ناگزیر باید مرشد و پیشوا را بشناسد، به ویژه وقتى وضع از این قرار باشد که قول و فعل و نقریر پیشوا حجّت قاطع باشد و دستگیر مؤثّر و به این سبب جز تبعیت از وى چاره اى نباشد، ناچار باید سالک راه نسبت به مرشدِدل آگاه شناسائى حاصل کند، شناسائى به منظور پیروى، و آگاهى به قصد همراهى نه از باب تفنّن و افزایش اطّلاعات و محفوظات و تهیه سرمایه جدال و تدارکات دستمایه خودنمائى.
به سخن دیگر، آن که خواهان پیروى از پیشواى کامل است باید نسبت به وى شناسا گردد، آنهم بدین نحوه از شناسائى که معرفت وى بر جانش نشیند و حاصل وجودش جز محصول آن معرفت والا نباشد، راه را بشناسد و در آن گام نهد، نه به قدم پاى، بلکه بدین گونه که از سرْ پاى سازد و آنگاه در آن راه گام گذارد، یعنى با تمام وجود و به تمام همّت و با کلیه عقل و جمیع بصیرت خویش سالک این طریق گردد و به جانب این مقصود روانه شود.
اگر مى خواهیم آدم شویم چاره اى نداریم جز آنکه دم غنیمت شماریم، غفلت روا نداریم، از پى این عزیزان صاحب دم و پیشوایان اعظم روانه شویم، مردانه تبر برداریم و درِهوس را از جاى برکنیم و جان را خلاص کنیم، ورنه راهى دیگر در پیش نمى ماند جز نامرادى و نومیدى و بى نصیبى و بى حاصلى .
راه همین است و جز این نیست که بى تأمّل و با شتاب از طریق تبدیل صفات و محو سوء عادات روبراه شویم، از فرداافردا گفتن بپردازیم وبه امروز بسنده کنیم، بار خودراببندیم و کار خویش رابه صورتى که شایسته است بسازیم و بیش از این کار امروز را به فردا نیندازیم، از نور نبىّ عظیم و امام کریم خویش بهرهور شویم، روشن شویم و روانه شویم و به مقصد برسیم تا بى هیچ تعلّلى این بى حاصلى پایان پذیرد، و این آلودگى که مایه رنج خویش و بیگانه است تمامى گیرد.
در تطبیق خویشتن با اطوار و اعمال آن راهنمایان طریقت توحید بى هیچ سخن و بدون تردید به قدر قوّه خود بکوشیم، باشد که از صفات شهوت زده و از حرکات نقصان آلود خود فانى شویم تا در حدّ استعدادى که به برکت موهبت حق داریم به صفات و ملکات آن بزرگواران باقى گردیم، از خود خالى شویم و از آلایشهاى خود، تا از فضائل آن عزیزان به قدر ظرف وجودى خویش پُر شویم و در نتیجه و بغایت آسایش و آرامشى را که باید و مطلوب جان طالب ماست به دست آوریم.
از خود خالى شویم و از مولا پُر، از خود فارغ شویم و به مولا مشغول، از خودى رها شویم و به کمال وابسته به کاملان پیوسته و به اعتدال ناشى از کامل تر بسته، با همه وجود خویش و در جمیع اطوار نفسانى و عقلانى و روحانى خویش.
و چون آن خوبان عالم در صفات جمال و کمال خداى خوبى و آفریدگار محبوبى از خویش رفته اند وبه حق پیوسته اند و باقى بالله گشته اند، لذا فانى در ایشان فانى در خدا، و باقى به ایشان باقى بالله است، و به قدر ظرفیت ملحق به دریاى اعظم هستى و برآمده از فرودستى.
وقت است که عزم جزم کنیم وطىّ طریق طلب کمال را وجهه همّت استوار قرار دهیم، به تمایل ضعیف یا توجّه نارسا اکتفا نکنیم، بلکه با عزیمت قوى و توجّه مدام، نیل به هدف مقدّس خویش را منظور نظر سازیم و به لوازم چنین عزم محکم و هدف گیرى دقیقى عمل کنیم که نیت خالص و همّت عازم به توفیق حق تعالى بسى کارساز کارهاى آدمى است.
اوّل، عزمِ جزم و همّت استوار لازم است و از پى آن بهرهورى از چنین عزیمت مستحکمى که حرکت در راه کمال جوئى
و فضیلت طلبى است. باید جز این نکنیم که از فرصت عمر استفاده کنیم و به کار خودمان برسیم که کار انسان شدن و مسلمان شدن است، کارى که ما را به هر دو مقصود که هر دو یکى بیش نیستند مى رساند، از آنکه مسلمان واقعى انسان حقیقى است، و انسانیت جز به ایمان خالص و عمل صالح که لازمه اسلام صحیح و منتج مى باشند حاصل نمى شود.
از این روى راه کار آنست که ملتفت حال و روزگار خود باشیم و آلت شیطان و ملعبه نفس بى امان نشویم تا مسلمان شویم و انسان، و انسان مسلمان; وبه این نکته عزیز متوجه باشیم که باید کار خود کنیم نه کار بیگانه یعنى کار انسانیت خود را مورد توجه قرار دهیم نه غیر آن را.
کار دوزخ مى کنى در خوردنى *** بهر او خود را تو فربه مى کنى
آکل و مأکول آمد جان عام *** همچو آن برّه چرنده از حُطام
مى چرد آن برّه و قصّاب شاد *** که براى ما چرد برگ مراد
کار خود کن روزى حکمت بخَور *** تا شود فربه دل با کرّ و فر
خوردن تن مانع این خوردن است *** جان چو بازرگان و تن چون رهزن است
شمعِ تاجر آنگه است افروخته *** که بود رهزن چو هیزم سوخته
خویشتن را گم مکن یاوه مکوش *** که تو آن هوشىّ و باقى هوش پوش
و آن که هر شهوت چو خمر است و چو بنگ *** پرده هوش است و عاقل زوست دنگ
خمر تنها نیست سر مستىّ هوش *** هر چه شهوانى است بندد چشم و گوش
ترک شهوت کن اگر خواهى تو هوش *** زان که شهوت باز بندد چشم و گوش
آن بلیس از خمر خوردن دور بود *** مست بود او از تکبّر و ز جحود
مست آن باشد که آن بیند که نیست *** زر نماید آنچه مسّ و آهنى است
همچو شیرى صید خود را خویش کن *** ترک عشوه اجنبىّ و خویش کن
در زمین مردمان خانه مکن *** کار خود کن کار بیگانه مکن
کیست بیگانه تن خاکىّ تو *** کز براى اوست غمناکىّ تو
تا تو تن را چرب و شیرین مى دهى *** جوهر جان را نبینى فربهى
گر میان مشک تن را جا شود *** روزِ مردن گند او پیدا شود
مشک را بر تن مزن بر دل بمال *** مشک چو بود نام پاک ذوالجلال
اى برادر تو همین اندیشه اى *** مابقى تو استخوان و ریشه اى
گر گُل است اندیشه تو گلشنى *** ور بود خارى تو هیمه گلخنى
دنیاى عصر بعثت از نظر عقاید و اخلاق و عمل، دنیاى عجیبى بود. از آیات قرآن مجید و روایات و تاریخ آن عصر استفاده مى شود که جهان بطور عموم از عقاید حقّه و اخلاق حسنه و اعمال صالحه خالى بود.
بت پرستى در اشکال گوناگون، حکومت خرافات، عقاید دور از منطق، رذائل اخلاقى، خلافکاریها، تسلّط زور گویان و قلدران و حاکمان مستبد بر مردم، فحشا و منکرات و فسق و فجور در میدان حیات بیداد مى کرد.
جهان از امنیت و آسایش و آرامش خالى بود، از معنى و معنویت و درستى و راستى و آدمیت و انسانیت و صفا و وفا خبرى نبود.
شکم بود و شهوت، غضب بود و عصبیت، دنائت بود و رذیلت، آلودگى بود و خباثت، زنبارگى بود و دوئیت، زنده به گور کردن دختران بود و حماقت... در چنین روزگارى وجود مقدّس محمّد را برگزید تا در سایه تعلیمات قرآن جهان را نجات دهد و درهاى شقاوت و بدبختى را به روى انسان بسته و روزنه هاى سعادت و کرامت رابه روى او بگشاید.
محمّد صلّى الله علیه و آله در آئینه قرآن:
بخش عمده اى از آیات قرآن مجید اختصاص به شناساندن پیامبر بزرگ اسلام و اهداف او دارد. ذکر همه آن آیات همراه با تشریح و تفسیرش میسّر نیست، به ذکر آیاتى چند از آن بخش عظیم جهت باز شناساندن شخصیت الهى آن موجود والا و اهداف مقدّسه اش اکتفا مى کنم:
«هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِینِ الْحَقِّ لِیظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کلِّهِ وَلَوْ کرِهَ الْمُشْرِکونَ»:(۱)
اوست پروردگارى که رسولش را با دین حق به هدایت خلق فرستاد تا بر تمام مکتبها و ادیان برترى دهد هر چند مشرکان ناراضى و مخالف باشند.
دین حق، مجموعه اى است از عقاید صحیح و اصولى و منطقى: عقیده به خداوند جهان آفرین و نبوّت انبیاء و امامت امامان، و ملائکه، و قرآن و قیامت و حساب و کتاب و صراط و میزان، و از حسنات اخلاقى و آراستگى و پیراستگى و دستوالعملهائى که به خیر دنیا و آخرت مردم و علّت سعادت و خوشبختى جاودانگى انسان است.
پیامبر بزرگ از جانب حضرت محبوب مبعوث به رسالت شد تا با این مجموعه و این سه اصل مهمّ اعتقادى و احلاقى و عملى مردم را به طریق صواب و براى یافتن ثواب و نجات از شقاوت و هلاکت هدایت نماید.
هدایت حق به صورت امر تکوینى به تمام زوایاى آفرینش گسترده و به صورت امر تشریعى در حیات انسان تجلّى دارد. موجود اگر از مدار هدایت خارج شود فاسد و مفسد مى شود، و وجودش از پخش آثار مثبت و برکات الهیه محروم مى گردد. به همین خاطر خداوند مهربان از باب لطف و محبّت و عشق و علاقه به بندگان پیامبرش را همراه دین حق فرستاد تا عبادتش در گردونه هدایت قرار بگیرند و منبع آثار و برکات و فیوضات ربّانیه گردند.
فرق بین تربیت یافتگان از دین حق، و آنان که از پذیرش این واقعیت سرباز زدند در تمام زوایاى حیات آنقدر معلوم و روشن است که نیاز به بحث و تذکر و استدلال و برهان ندارد.
آنان که آراسته به دین حقّند داراى قلبى پاک و پر از مهر و محبّت و نفسى مهذّب و اعضاء و جوارحى سالم، و خلاصه داراى حسنات اخلاقى و اعمال صالحه، و به قول قرآن مجید منبع برکت و کرامت و تقوا و برّ و عمل صالح اند.
آنان که دور از هدایت حقّند داراى قلبى چون قلب گرگان، و روحى چون ارواح شریره، و نفسى چون نفوس خبیثه و اعضاء و جوارحى چون اعضا و جوارح درندگان اند. حرکاتشان منفى، وجودشان مضر، موجودیتشان مزاحم، و خلاصه خارى در چشم مردم و استخوانى در گلوى انسان و انسانیت اند، و کارى جز پایمال کردن حقوق انسانها و ضربه زدن به عباد حق ندارند.
آن که از مدار هدایت خارج است چه مانعى از ظلم و جور، فریبکارى و ستم، خدعه و حیله، مکر و تزویر، دروغ و غیبت، تهمت و زنا، ربا و دزدى، شراب و فسق، بخل و حسد، حرص و تکبّر، لواط و تجاوز، تکاثر و تجاسر، و.. در خود مى بیند؟ او به تمام این رذایل و خصایص آلوده است و از درستى و سلامت، صفا و وفا، خضوع و خشوع، تواضع و جود، تعاون و برّ، تقوا و پاکى، اصالت و شرافت، وجدان و حقیقت، علم و آگاهى، بینائى و بصیرت، ایمان و خلوص، فتوّت و جوانمردى، وجد و نشاط ذاتى، حق بینى و حق خواهى، مبارزه با ظلم و ستم، ایثار و شهادت که همه و همه محصول هدایت و دین حق است محروم و ممنوع است.
«یاأَیهَا النَّبِی إِنَّا أَرْسَلْنَاک شَاهِداً وَمُبَشِّراً وَنَذِیراً وَدَاعِیاً إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَسِرَاجاً مُّنِیراً».(۲)
اى خبر دهنده از تمام حقایق، به حقیقت ما ترا به سوى مردم فرستادیم تا در همه واقعیات ظاهرى و باطنى بر آنان گواه و شاهد باشى، و ایشان را در برابر ایمان و عمل صالح به بهشت بشارت دهى، و در مقابل کفر و شرک و بدکردارى از عذاب الهى بترسانى، و به اذن حق مردم را به الله دعوت کنى، و چراغ پرفروغ هدایت در بین خلق باشى.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- توبه، ۳۳.
۲- احزاب، ۴۵ ۴۶.
پیامبر در تمام اوصاف و حرکات و اقوال گواه خدا بر خلق است:
همانطور که در سوره مبارکه احزاب آیه بیست و یکم آمده پیامبر عظیم الشّأن اسلام براى تمام مردم تا روز قیامت در راه و روش زندگى سر مشقى نیکو است:
«لَقَدْ کانَ لَکمْ فى رَسُولِ اللّهِ اُسْوَةٌ حسنَةٌ لِمَنْ کانَ یرْجُوا اللهَ وَ الْیوْمَ الاْخِرَ وَ ذَکرَاللهَ کثیراً».
رسول با کرامت اسلام مى فرمودند:
هرکسى در زندگى خود راه و روش مرا زنده بدارد مرا زنده داشته، و هر آنکس مرا زنده دارد در بهشت با من است.
امام صادق علیه السلام فرمود: من دوست ندارم مسلمانى از دنیا برود مگر اینکه تمام آداب و سنن و روش رسول خدا را ولو یک بار انجام دهد.
در حدیث آمده:
بهترین روشها روش محمّد صلّى الله علیه و آله است.
چرا؟ چون پیامبر بزرگ مستقیم و غیر مستقیم تربیت شده حق بود، و حق در مقام تربیت، اسماء و صفاتش را در وجود مقدس آن حضرت در تمام شئون زندگى و حیات تجلّى داد، تا جائى که آنجناب آئینه تمام نماى حق شناخته شد، چنانکه خود فرمود:
«أدَّبَنى رَبّى فَأحْسَنَ تَأْدیبى». پروردگارم مرا ادب نمود و این تأدیب را بنحو احسن به انجام رساند.
قرآن مجید در موارد زیادى از اخلاق و کردار و رفتار و معشرت آن یکتا گوهر گنجینه خلقت یاد مى کند:
«فَبِمَـا رَحْمَة مِنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کنتَ فَظّاً غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّوا مِنْ حَوْلِک»:(۱)
رحمت حق، تو را بامردم مهربان و خوشخو گرداند، اگر تند خو و سختدل بودى مردم از دور تو پراکنده و متفرّق مى شدند.
«وَإِنَّک لَعَلَى خُلُق عَظِیم»:(۲)
تو بر قلّه رفیع حسنات نفسى و اخلاق بزرگ قرار دارى.
«قُلْ إِن کنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِی یحْبِبْکمُ اللّهُ وَیغْفِرْ لَکمْ ذُنُوبَکمْ»:(۳)
اگر خدا را دوست دارید از من متابعت کنید و راه و روش مرا پیروى نمائید تا خداوند شما رادوست بدارد و گناهانتان را بیامرزد.
شیخ مفید از امام باقر علیه السلام روایت مى کند که رسول حق هنگام وفات فرمود:
لانَبِىَّ بَعْدى وَ لا سُنَّةَ بَعْدَ سُنَّتى:
پس از من پیامبرى نیست، و سنّتى بعد از سنّت و روش من نمى باشد.
رسول خدا فرمود:
أکرِمُو أوْلادى وَ حَسِّنُو آدابى:
فرزندانم را اکرام کنید و راه و روشم را نیکو انجام دهید.
امیر المؤمینن علیه السلام فرمود:
فَاقْتَدُوا بِهَدْىِ رَسُولِ اللّهِ صلّى الله علیه و آله فَإنَّهُ أفْضَلُ الْهَدْىِ، وَ اسْتَنُّو بِسُنَّتِهِ فَإنَّها أشْرَفٌ السُّنَنِ:
از سیره رسول خدا متابعت کنید زیرا بهترین سیره هاست، و از راه و روشش پیروى نمائید که شریفترین راه و روش در تمام آفرینش است.
در "نهج البلاغه" فرمود: به پیامبر پاک و پاکیزه خود تأسّى کرده از وى پیروى نما، زیراکه آن انسان ملکوتى و آن موجود ربّانى سزاوار اقتدا و پیروى است براى کسى که بخواهد پیروى کند، و محبوبترین مردم پیش خدا کسى است که از روش پیامبر خود تبعیت کند و قدم بجاى قدم آنجناب گذارد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- آل عمران، ۱۵۹.
۲- قلم، ۴.
۳- آل عمران، ۳۱.
رسول خدا به درگاه حضرت حق زیاد تضرّع و زارى مى نمود و همیشه از جناب احدیت مى خواست که خَلق و خُلقش را نیکو گرداند و از زشتیها حفظش کند:
اَللّهُمَّ حَسِّنْ خَلْقى وَ خُلْقى، اللّهُمَّ جَنِّبنْى مُنْکراتِ الاْخْلاقِ.
وجود مقدّس حق دعاى آنجناب را مستجاب کرد و ظاهر و باطن وى را به آیات قرآن مجید بیاراست.
سعید بن هشام مى گوید: از همسر رسول خدا از اخلاق آنحضرت پرسیدم، گفت: آیا قرآن نمى خوانى؟ گفتم: چرا، گفت: "اخلاقش قرآن بود". آنچه را قرآن به او گفت از همه زودتر و سریعتر و بهتر و با اخلاص تر به عمل گذاشت.
«خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ»:(۱)
راه عفو و بخشش پیش گیر، و به نیکى و نیکوکارى دستور بده، و از مردم احمق و نادان روى بگردان.
ابوالقاسم حالت در بیان حالت و راه و ورش دیندار و بى دین چه نیکو سروده:
دین تا که خلق را به رهِ راست رهنماست *** دیندار انحراف نجوید ز راه راست
دین اندرین جهان که پر از ماتم است و درد *** بس زخم را چو مرهم و بس درد را دواست
در ورطه اى که از همه جا دست کوته است *** دیندار را به لطف خداوند اتّکاست
اى بس که مؤمن از خطرى صعب جسته است *** با اتّکا به اینکه نگهدار او خداست
این است فرق کافر و مؤمن که هیچ گاه *** این از امید و عشق جدا نیست وان جداست
هر کس که زد ز جهل به دین پا به کفر دست *** بیهوده رنج و راحت خود را فزود و کاست
خواهى اگر که دین طلبى دین حق طلب *** کان نیست دین که ساخته ریبت و ریاست
دینى که هست دین پیمبر، نتیجه اش *** عشق و علاقه، مهر و وفا، بخشش و سخاست
دینى که دست سفسطه پرورده حاصلش *** رنگ و فریب، مکر و فسون، لاف و ادّعاست
آن دین بر حق است چو شمعى که پرتوش *** فضل و کمال، سعى و عمل، پاکى و صفاست
وین دینِ باطل است چو شاخى که میوه اش *** شیادى و ریا و ستمکارى و جفاست
دینى که جانگزا کند آن را سموم جهل *** گر عاقل ازتحمّلش آید به جان بجاست
هر بدعتِ بدى که به عنوان دین نهند *** دین نیست، کفر و زندقه و کذب و افتراست
اى بس بساط دین که چو نیکو نظر کنى *** دکان فرقه اى دغل و مردمى دغاست
بى دانشى که دعوى دین کرده بهر سود *** هم دشمن خلایق و هم دشمن خداست
دانشورى که گشت ریا کار و آزمند *** گر خلق را مربّى دینى شود بلاست
هر کس که شبهه در عمل و علم وى نماند *** گر دم زند ز تربیت اهل دین رواست
«إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَى وَینْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکرِ وَالْبَغْی یعِظُکمْ لَعَلَّکمْ تَذَکرُونَ»:(۲)
خداوند امر به عدل و احسان و بذل و عطا به خویشان مى نماید، و از افعال زشت و منکر و ستم نهى مى کند، به شما نصیحت مى نماید باشد که پند او را بپذیرید.
«وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُک إِلاَّ بِاللَّهِ» اى رسول من، براى خوشنودى خدا بر رنج تربیت امّت و بیدار کردن خلق صبر و تحمّل کن.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- اعراف، ۱۹۹.
۲- نحل، ۹۰.
«وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَک إِنَّ ذلِک مِنْ عَزِمِ الْأُمُورِ»:(۱)
هر آنچه در راه تربیت و هدایت مردم از رنج و مشقّت و مصیبت و بلا به تو مى رسد صیر کن، که این صبر و تمحل و استقامت و بردبارى نمونه اى از اراده ثابت و قوى در امور است.
«فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ إِنَّ اللّهَ یحِبُّ الْمُـحْسِنِینَ»:(۲)
از آنان گذشت کن و از کار بدشان عفو فرما; که همانا خداوند مردم نیکوکار را دوست دارد.
«ادْفَعْ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَینَک وَبَینَهُ عَدَاوَةٌ کأَنَّهُ وَلِی حَمِیمٌ»:(۳)
در بین مردم مسلمان و مؤمن بدى خلق را به نیکى پاداش ده تا آن کس که گوئى با تو برسر کینه و عداوت است دوست و خویش گردد.
قرآن از مشرق وجود او طلوع کرد و بر تمام جهانیان تابید. این مردم هستند که عمل او را به قرآن باید سرمشق خود قرار دهند تا به سعادت دنیا و آخرت برسند و از هلاکت و شقاوت برهند، که در این زمینه حجّت پروردگار بر همه عالمیان و آدمیان تمام است و کسى را در پیشگاه او عذرى نیست.
امیر المؤمنین علیه السلام در باره کرامت و حسن خلق و آقائى و عفو و گذشت رسول خدا مى فرماید:
زمانى که اسیران قبیله طى را به مدینه آوردند، در بین آنان دخترى بود که به رسول خدا عرضه داشت: یا محمّد چه شود که مرا آزاد نمائید تا من از شماتت و سرزنش قبایل عرب در امان بمانم، زیرا من دختر رئیس قبیله هستم و پدرم اشخاص بى پناه را پناه مى داد، اسیر را آزاد مى کرد، به واردین غذا مى داد، افشاء سلام مى کرد و هیچ وقت حاجتمندى را بدون رواشدن حاجتش رد نمى کرد، من دختر حاتم طائى هستم.
پیامبر فرمود: اى دختر آنچه بیان کردى اوصاف مردم مؤمن است، اگر پدرت اهل اسلام بود براى وى از خداوند طلب رحمت مى کردم. سپس فرمود: دختر را آزاد کنید زیرا پدرش اخلاق نیک را دوست مى داشت و خدا اخلاق نیک را دوست دارد.
اى خداى پاک بى انباز و یار *** دست گیر و جرم مارا در گذار
اى خدا اى فضل تو حاجت روا *** با تو یاد هیچ کس نبود روا
اینقدر ارشاد تو بخشیده اى *** تا بدین بس عیب ما پوشیده اى
قطره اى دانش که بخشیدى ز پیش *** متّصل گردان به دریاهاى خویش
قطره اى علم است اندر جان من *** وارهانش از هوى و خاک تن
پیش از این کاین خاکها خَسفش کند *** پیش از این کاین بادها نَفسش کند
گرچه چون نفسش کند تو قادرى *** کش از ایشان داستانى واخرى
قطره اى کو در هوا شد یا که ریخت *** از خزینه قدرت تو کى گریخت
گر در آید در عدم یا صد عدم *** چون بخوانیش او کند از سر قدم
صد هزاران ضدضد را مى کشد *** بازشان فضل تو بیرون مى کشد
از عدمها سوى هستى هر زمان *** هست یا رب کاروان در کاروان
ابو بردة بن دینار در آزادى دختر حاتم از جاى برخاست و عرضه داشت: اى رسول خدا، پروردگار اخلاق نیک را دوست دارد؟ حضرت فرمود: سوگند به خدائى که جانم به دست اوست وارد بهشت نمى شود مگر صاحب اخلاق پسندیده.
پیامبر فرمود: خداوند اسلام را به اخلاق نیک و کردار پسندیده پیچید، از جمله:
معاشرت نیکو، احسان و بخشش به مردم، ملایمت و خوشرفتارى، راه و رسم نیک را بین مردم پخش کردن، طعام خورداندن به خلق خدا، افشاء سلام، عیادت مریض خواه مسلمانى نیکوکار، خواه معصیت کار باشد تشییع جنازه مسلمان، خوشرفتارى با همسایه خواه مسلمان باشد، خواه غیر مسلمان احترام به سالمندان، پذیرفتن دعوت مردم و دعوت از دیگران، عفو و اصلاح بین مردم، بزرگوارى و بخشش، از خود گذشتگى، ابتداء به سلام، فرو خوردن خشم و غضب و سپس عفو از بد کار.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- لقمان، ۱۷.
۲- مائده، ۱۳.
۳- فصلّت، ۳۴.
و نیز اسلام صفات زیر را ممنوع دانسته و آنها را جزء سیئات به حساب آورده:
کار بیهوده و باطل: ساز و آواز و غنا از هر نوعش، خیانت و ظاهر سازى و انتقام بیجا، دروغ، غیبت، بخل، حرص، ستم، تجاوز، مکر و خدعه، سخن چینى، فتنه و بهم زدن بین مردم، قطع رحم، بدخلقى، فخر و تکبّر، خود پسندى، ستایش بیجا، فحش، کینه، حسد، فال بد ردن، راهزنى و سرکشى...
انس مى گوید: رسول خدا وانگذاشت هیچ نصیحت نیکوئى را مگر آنکه ما را به آن دعوت کرد و به انجام آن امر فرمود، و وانگذاشت هیچ عیب و عمل پستى را مگر آنکه ما را از آن بر حذر داشت و نهى فرمود، و از تمام اینها این آیه کفایت مى کند:
«إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَى وَینْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکرِ وَالْبَغْی یعِظُکمْ لَعَلَّکمْ تَذَکرُونَ».(۱)
بازهم به این نکته توجّه کنید که رسول اکرم صلّى الله علیه و آله به آنچه از خوبیها امر مى فرمودند خود آراسته به آن بودند، و از آنچه نهى مى کردند وجود مقدّسشان از آن پاک و پاکیزه بود.
معاذ مى گوید: رسول خدا صلّى الله علیه و آله به من فرمود: ترا سفارش مى کنم به: پرهیزکارى و تقوا در تمام شئون حیات، صدق و راستى، وفاء به عهد، اداى امانت، ترک خیانت، حفظ همسایه، رحمت آوردن بر یتیم، نرمى در سخن، افشاء سلام، عمل نیک، کوتاه کردن آرزو، ملازمت ایمان، فهمیدن قرآن، دوست داشتن آخرت، ترس از حساب، تواضع و فروتنى، پرهیز از فحش، پرهیز از تکذیب راستگو، تصدیق دروغگو. و بترس از اطاعت گنهکار و نافرمانى رهبر عادل و فساد در زمین. و ترا سفارش به تقوا مى کنم در نزد هر سنگى و درختى و دیوارى و کلوخى، و اینکه براى هر گناهى که پنهان انجام داده اى در پنهان توبه کنى، و براى گناه آشکار در آشکار توبه نمائى.
بدینگونه رسول خدا مردم را به ادب و آداب و تقوا و عمل صالح و اخلاق حسنه دعوت مى کرد.
وجود مقدّس رسول خدا بردبارترین و شجاع ترین و عادل ترین و عفیف ترین انسانها در همه دوره هاست، هرگز دست مبارکش زنى را که در ملکیت یا زوجیت او نبود مس نکرد.
از تمام مردم بخشنده تر بود، و هیچ گاه درهمى نزد او به شب نماند، اگر درهم و دینار زیاد مى آمد و مستحقّى را نمى یافت که به او عنایت کند و شب مى رسید به خانه نمى رفت تا آن را به نیازمند بدهد.
از آنچه خداوند به او عنایت مى کرد به اندازه نیازش آنهم به حدّ قناعت بر مى داشت و باقى را در راه خدا انفاق مى کرد.
نعلین مبارکش را خودش مى دوخت، لباسش را با دست مبارک خود وصله مى زد و در کارهاى منزل به اهل خانه کمک مى داد.
نمونه او در حیا وجود نداشت، به صورت کسى خیره نمى شد، دعوت آزاد و مملوک را مى پذیرفت، در برابر هر چیزى گرچه یک جرعه سیر بود پاداش مى داد.
از صدقه استفاده نمى کرد و دعوت کنیزان و مستمندان را اجابت مى فرمود، براى خود غضب نمى کرد ولى براى حق خشمگین مى شد. حق را اگر چه به ضرر خودش بود اجرا مى کرد، از غیر مسلمان گر چه به آن نیاز داشت کمک نمى گرفت.
یکى از دوستانش به دست یهودیان کشته شد، او در برابر این عمل جز به عدالت رفتار نکرد.
گاهى از گرسنگى سنگ به شکم مى بست و به هر زمان هر آنچه از خوردنى حاضر بود تناول مى فرمود.
از سؤال دورى مى جست، و از غذاى حلال پرهیز نداشت.
خرما، نان، گوشت، حلوا، عسل، رطب، خربزه و از این قبیل در صورت داشتن، میل مى کرد. سه روز پى در پى از نان گندم سیر نخورد تا خدا را ملاقات کرد، نه ازنادارى و بخل، بلکه بخاطر آنکه دیگران را بر خود ترجیح داده بود.
چون او را به ولیمه دعوت مى کردند مى پذیرفت، از بیماران عیادت مى فرمود، به تشییع جنازه حاضر مى شد، و در میان دشمنانش بدون محافظ حرکت مى کرد.
از همه ساکت تر بود، خوشروئى و بلاغت او در کلام نظیر نداشت، امور دنیوى او را به وحشت نمى انداخت، آنچه از مباح به دستش مى رسید مى پوشید، بنده و غیر بنده را در ردیف خود مى نشاند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- نحل، ۹۰.
از مرکب هر حاضر بود سوار مى شد، برایش الاغ و قاطر و اسب و شتر فرق نداشت.
بوى خوش را دوست داشت، و از بوى بد پرهیز مى کرد، با فقرا همنشین بود، با مستمندان غذا مى خورد و به دانشمندان احترام مى کرد. مردم باشرافت را با احسان به ایشان مقرّب خود مى فرمود، و به خویشان خویش بدون ترجیح دادن کسى بر کسى کمک مى کرد.
عذر هر معذرت خواهى را مى پذیرفت، در شوخى و خوشمزگى جز حق نمى گفت، در خنده قهقهه نداشت، بازیهاى مباح را منع نمى کرد، با او به صداى بلند و به سبکى خشن صحبت مى کردند ولى آنحضرت حوصله مى فرمود، شتر و گوسپندى داشت که خود و خانواده اش از آن تغذیه مى کردند. در خوراک و پوشاک بر بندگان و کنیزانش برترى نمى جست.
وقت خود را براى غیر خدا به هیچ عنوان مصرف نمى کرد، به باغهاى صحابه مى رفت، مستمندى را بخاطر فقر و ناداریش تحقیر نمى کرد، شکوه پادشاهى در او اثر نداشت، شاه و گدا را به یک عبارت و به یک زبان به توحید و معرفت دعوت مى فرمود.
نمى خواند و نمى نوشت، در صحراهاى خشک در کار گوسپند چرانى بزرگ شده بود، از پدر و مادر یتیم بود، ولى حضرت حق جمیع محاسن اخلاق و راههاى پسندیده و اخبار اوّلین و آخرین و آنچه به صلاح دنیا و آخرت بود به آنجناب تعلیم داده بود.
در تمام مدّت عمرش ناسزا نگفت، از لعنت کردن به مسلمان عاصى گر چه برده یا خدمتکار بود پرهیز داشت. در جنگ احد از او خواستند به دشمن نفرین کند فرمود: بعثت من رحمتى است که حضرت حق به بندگانش مرحمت فرموده، من مبعوث به رحمتم نه برانگیخته به لعنت.
انس مى گوید: خدمتکار او بودم، براى یک بار از وى سرزنش نشنیدم، و اگر اهل خانه مرا سرزنش مى کردند مى فرمود او را واگذارید. هیچ وقت از محلّ خواب ایراد نگرفت، اگر رختخواب افتاده بود مى خوابید ورنه سر مبارک به زمین مى گذاشت و استراحت مى فرمود.
خداوند مهرباندر تورات، او را چنین وصف مى کند: محمّد (صلّى الله علیه و آله) بنده برگزیده من نه تندخو، نه سنگ دل، و نه اهل داد و فریاد است، بدى را به بدى پاداش نمى دهد بلکه عفو مى کند، محلّ ولادتش مکه و هجرتش مدینه است، دانش و بینش از سراپایش مى ریزد. و به همین صورت در انجیل عیسى بن مریم مدح شده است.
در سلام به همه کس سبقت مى گرفت، سخن و درد دل حاجتمند را با حوصله و صبر گوش مى داد، و چون با کسى مصافحه مى کرد دست خود را نمى کشید تا طرف دستش را رها کند.
نشست و برخاست نداشت جز به ذکر خدا، اگر کسى در موقعى که در نماز بود به او وارد مى شد نمازش را مختصر مى کرد و متوجّه او مى شد که آیا حاجتى دارد یا نه؟ چون حاجتش را بر مى آورد دو باره به نماز بر مى گشت.
جاى معینى براى نشستن نداشت هر کجا جا بود مى نشست و جاى را بر کسى تنگ نمى کرد، اکثر رو به قبله مى نشست، هر کس بر او وارد مى شد از او احترام مى گرفت و حتّى عباسش را روى زمین پهن مى کرد و مهمان را با اینکه با وى نسبت خویشى نداشت بر آن مى نشاند.
کسى که با وجود مقدّسش همدم و هم مجلس مى شد طورى با او رفتار مى کرد که خیال مى نمود عزیزترین مردم نزد اوست، در عین حال مجلسش مجلس حیا و تواضع و امانت بود.
همه را از جهت احترام به کنیه صدا مى زد، و اگر کسى کنیه نداشت برایش کنیه قرار مى داد، حتّى براى زنانى که اولاد نداشتند، تا کمال احترام را در حقّ آنان رعایت نماید!
دیرتر از همه خشمگین مى شد و زودتر از همه عفو مى کرد و آشتى مى نمود.
از همه مهربانتر بود و بیش از همه به درد مردم مى خورد، سودمندترین افراد براى مردم بود، چون از جایش بر مى خاست مى گفت:
سُبْحانَک اللّهُمَّ وَ بِحَمْدِک، أشْهَدُأنْ لاإلهَ إلاّاَنْتَ، أسْتَغْفِرُک وَ أتُوبُ إلَیک.
از همه فصیح تر و شیرین زبان تر بود، کم سخن مى گفت ولى بسیار مفید حرف مى زد، مى فرمود: من از همه فصیح ترم و اهل بهشت به ربان من سخن مى گویند، سخنش ماننددانه هاى جواهر که در رشته کشیده باشند منظّم بود.
کلامش مختصر بود ولى به بهترین وجه مقصود خود را مى رساند، منطقش از هر حیث جامع بود نه فزونى داشت و نه کاستى، صحبتهایش بهم مربوط بود، در بین دو جمله توقّف مختصرى داشت تا مستمع خوب بشنود و خوب بفهمد و خوب به خاطر بسپارد، آهنگ صدایش دلکش و شیرین بود.
اى ز لعل لب تو چاشنى قند و شکر *** وى ز نور رخ تو روشنى شمس و قمر
خسرو ملک جمالى تو و اندر سخنم *** ذکر شیرینى تو هست چو در آب شکر
سر خود نیست دلى را که تو باشى مطلوب *** غم جان نیست کسى را که تو باشى دلبر
دختر نعش گواهى نتواند دادن *** که چنوزاده بود مادر ایام پسر
در همه نوع چو تو جنس بیابند ولى *** به نکوئى نبود جنس تو از نوع بشر
به جمال تو در این عهد نیامد فرزند *** و گرش ماه بود مادر و خورشید پدر
حسن از این پیش همى بود چو معنى پنهان *** پس از این روى تو شد صورت او را مظهر
آفتابى تو و هر ذرّه که یابد نظرت *** نورش از پرتو خورشید نباشد کمتر
رنگ از عارض گلگون تو گیرد لاله *** بوى از طرّه مشکین تو دارد عنبر
نظر چشم کس ادراک نخواهد کردن *** حسن رویت که در او خیره شود چشم نظر
با چنین حسن و جمال ار به خودش راه دهى *** از تو آراسته گردد چو عروس از زیور
باد چون بر رُخَت از زلف تو عنبر پاشد *** قرص خورشید فتد در خم مشکین چنبر
زان تن روح صفت هر نفسى جان یابد *** قالب حُسن که زنده به معانیست صور
مرده هجر توام بردهنم نه لب وصل *** تا دمى زنده شوم زان نفس جان پرور
به قبول تو توانگر شده درویش چنان *** که گداى تو برو مى شکند قیمت زر
سر نهم در ره عشق تو بجاى پا لیک *** نه چنانم که قدم باز شناسم از سر
میوه وصل خوهى از سر شاخ کرمش *** بر در باغ وفا بیخ فرو بر چو شجر
خیز و از خود بگذر تا به در دوست رسى *** چون رسیدى به در او بنشین و مگذر
اکثر اوقات در سکوت بود، بدون نیاز سخن نمى گفت، در حال خشنودى و خشم جز حق به زبانش جارى نمى شد، از روى جد مردم را نصیحت مى کرد، سعى داشت خود را یکى از مردم بشمارد و از آن امتیازى نداشته باشد.
از تمام مرم خوشروتر و خوش نفس تر بود، مگر وقتى که قرآ، بر او نازل مى شد یا به یاد قیامت مى افتاد.
در پیشامدها به خدا پناه مى برد، و از وجود مقدّسش طلب هدایت مى کرد و از حول و قوّه خود تبرّى مى جست و به محضر پروردگار عرضه مى داشت: الهى حق را به من بنمایان تا از آن پیروى کنم، و ناپسند را به من ناپسند نشان بده تا از آن دورى کنم.
حضرت سید الشهدا علیه السلام مى فرماید: از پدرم امیر المؤمنین از اخلاق رسول خدا پرسیدم فرمود: وقتى داخل خانه مى شد اجازه مى گرفت، در منزل وقتش را سه قسمت مى کرد: یک قسمتش را به عبادت و بندگى اختصاص مى داد، قسمت دیگرش را به معاشرت با خانواده و قسمت دیگر را براى استراحت، سپس قسمت استراحت را که به خود اختصاص داده بود، بین خود و خواصّ صحابه و عموم مردم تقسیم مى کرد. در رفتارش با مردم اهل فضل را برتر مى شمرد و این برترى متناسب با دیندارى آنان بود.
در میان آنان افرادى بودند که یک یا دو یا چند حاجت داشتند، به انجام حاجات آنان مشغول مى شد، و آنها را به کارهائى وامى داشت که به صلاح خودشان و صلاح امّت بود، مى فرمود حاجت افرادى که نمى توانند خود را به من برسانند به من برسانید که هر کس این عمل را انجام دهد خداوند در قیامت قدمهایش را ثابت نگاه دارد. به زیارتش مى آمدند و مطابق میلشان با حاجتِ روا شده پراکنده مى شدند.
از سه چیز خود را کنار مى داشت: مجادله، پرگوئى، و آنچه مربوط به او نبود. و از سه چیز نسبت به مردم خود دارى داشت: از کسى بد گوئى نمى کرد، احدى را دچار سرزنش نمى نمود، و پى نقطه صعف کسى نمى گشت.
سخن نمى گفت مگر در آنچه امید ثواب داشت، چون شروع به سخن مى کرد، حاضرین با سکوت کامل سر به زیر مى انداختند چنانکه گوئى پرنده بر سر آنها نشسته.
در چهار چیز احتیاط و دور اندیشى داشت: عمل به نیکى تا از او پیروى شود، پرهیز از زشتى تا مردم بپرهیزند، کوشش در آنچه به صلاح امّت بود، اقدام در کارهائى که خیر دنیا و آخرت داشت.(۱)
مباد دل ز هواى تو یک زمان خالى *** که بى هوى تو دل تن بود ز جان خالى
هماى عشق ترا، هست آشیانه دلم *** مباد سایه این مرغ از آشیان خالى
ز روى تو ز زمین تا به آسمان پرنور *** ز مثل تو ز مکان تا به لامکان خالى
خیال روى توام در دلست پیوسته *** ز مهر و مها کجا باشد آسمان خالى
دلم ز معنى عشقت تهى نخواهد شد *** اجل اگر چه کند صورتم ز جان خالى
شراب عشق ترا عیب چیست تلخى هجر *** نواله تو نباشد ز استخوان خالى
رسید عشق و ز اغیار گشت صافى دل *** پیمبر آمد، شد کعبه از بتان خالى
چو مرغِ سیر ز ذکر تو و حکایت غیر *** همیشه حوصله پُر دارم و دهان خالى
صفیر مرغ دلم ذکر توست در همه حال *** چو ماهى ار چه بود کامم از زبان خالى
غم تو و دل من همچو جان و تن شده اند *** که مى بمیرد اگر باشد این از آن خالى
مرا که دل ز هواى تو پر شدست چه غم *** اگر بمیرم و از من شود جهان خالى
چو لوح عشق تو محفوظ جان من گردد *** مرا قلم نبود زان پس از بَنان خالى
به عاشقان تو دنیا خوشست و بى ایشان *** چو دوزخ است که هست از بهشتیان خالى
کلام را در آیات قرآن مجید در شأن پیامبر عظیم الشأن باخواست حضرت ربّ العزّه دنبال مى کنیم:
«وَمَا أَرْسَلْنَاک إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ».(۲) و نفرستادیم تو را جز رحمتى براى جهانیان.
او در جهانى به رسالت مبعوث شد که سایه شوم جهل و جاهلیت بر سر اهلش سایبان داشت، و زور گوئى و قلدرى، غارت و آدم کشى و زنده به گور کردن دختران، و هر نوع ستم و تجاوز در هر ناحیه اى که انسان زندگى مى کرد امرى عادى بود.
تفرقه بیداد مى کرد، عقل از حرکت ایستاده بود، وجدان انسانیت به خواب بود، مردم ایران و روم و سایر مناطق و بخصوص عربستان در آتش ستم ستمکاران مى سوختند، فریادرسى وجود نداشت، آه مظلومان به دل سنگ ظالمان اثر نمى گذاشت، باطن و ظاهر بشر به انواع پلیدیها آلوده بود، از توحید و روشنائى و نورانیت و سلامت نفس و جان خبرى نبود، به دانش و دانشمند مى خندیدند، فطرت را مى کشتند، و آزادگان را به بردگى و بندگى مى بردند، راه خود را به سوى خیر و سعادت بسته بودند،و از کرامت و فضیلت و شرف بطور یکپارچه گریخته بودند،
به فرموده قرآن در سوره مبارکه آل عمران آیه ۱۰۳: انسانها در عصر بعثت لب پرتگاه جهنّم بودند.
«وَ کنْتُمْ عَلى شَفا حُفْرَة مِنَ النّارِ».
در چنین عصر و زمانى و براى تمام ازمنه و اعصار محمّد صلّى الله علیه و آله به عنوان رحمت حق جهت نجات انسان از هر آنچه که در شأن او بود به رسالت انتخاب شد و مسئولیت نجات فرزندان آدم را تا قیامت به عهده گرفت و درِ سعادت دارَینْ و خیر دنیا و آخرت را به روى جهانیان باز کرد:
فَإنّى قَدْ جِئْتُکمْ بِخَیرِ الدُّنْیا وَ الاْخِرَةِ.
جمله زیبا و پر معناى بالا را بارها در مکه به مردم تذکر داد و با آن بیان شیوا هدف و مقصد رسالت و بعثت خود را بیان کرد.
«لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یتْلُوا عَلَیهِمْ آیاتِهِ وَیزَکیهِمْ وَیعَلِّمَهُمُ الْکتَابَ وَالْحِکمَةَ وَإِن کانُوا مِن قَبْلُ لَفِی ضَلاَل مُبِین»:(۱)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "محجّة البیضاء" اخلاق نبوّت و آداب معیشت.
۲- انبیاء، ۱۰۷.
آرى جهانیان پیش از بعثت رسول بزرگوار اسلام صلّى الله علیه و آله در گمراهى آشکار بودند. خداوند مهربان به توسّط پیامبر به سه برنامه براى نجات انسان و انسانیت از تباهى و گمراهى به کمک بشر شتافت:
۱ تلاوت آیات.
۲ تزکیه نفس از رذائل.
۳ تعلیم کتاب و حکمت.
غفلت انسان از توحید، و جدائیش از اعتقاد به معاد و حساب و کتاب و صراط و میزان و ثواب و عقاب و تسلّط شیطان، هوا و هوس، وى را در ضلال مبین قرار داده بود، و در یک کلمه در خوابى سخت از غفلت و بى خبرى نسبت به حقایق فرورفته بود که گوئى مانند مرده عفن قبرستان شده.
مراحل رسالت پیامبر (ص)
رسول با کرامت اسلام آیات خدا را از سه کتاب بر آنان تلاوت کرد تا عقل خفته آنان بیدار شد و براى دو مرحله بعد یعنى تزکیه و فهم حلال و حرام و به اجرا گذاشتن آن آماده شدند.
۱ کتاب آفاق.
۲ کتاب انفس.
۳ کتاب تشریع یا قرآن مجید
آیات آفاق
امّا کتاب آفاق توجّه دهنده انسان به خالق آفرینش امور هستى است:
«وَاللَّیلِ إِذَا یغْشَى، وَالنَّهَارِ إِذَا تَجَلَّى، وَمَا خَلَقَ الذَّکرَ وَالْأُنثَى»:(۲)
قسم به شب تار به وقتى که جهان را در پرده سیاه مى پوشاند، و سوگند به روز به هنگامى که عالم را با ظهور خود روشن مى نماید، و قسم به تمام مخلوقات که همه آنها جفت آفریده شده اند.
«وَالشَّمْسِ وَضُحَاهَا، وَالْقَمَرِ إِذَا تَلاَهَا، وَالنَّهَارِ إِذَا جَلاَّهَا، وَاللَّیلِ إِذَا یغْشَاهَا، وَالسَّماءِ وَمَا بَنَاهَا، وَالْأَرْضِ وَمَا طَحَاهَا، وَنَفْس وَمَا سَوَّاهَا...»(۳)
سوگند به خورشید و تابش آن به وقت ظهر، سوگند به ماه که تابع آفتاب تابان است، قسم به روز به وقتى که آن دنیا را روشن مى کند، سوگند به شب زمانى که عالم را در پرده سیاهى مى برد، قسم به آسمان و آن که این بناى رفیع را بنا کرد، و سوگند به زمین و آن وجود مقدّسى که آن را گستراند، قسم به نفس و آن که آن را به حدّ اعتدال بیافرید.
«وَالْفَجْرِ، وَلَیال عَشْر، وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ، وَاللَّیلِ إِذَا یسْرِ»:(۴)
قسم به صبحگاه، و سوگند به ده شب اوّل ذوالحجّه یا محرّم، و سوگند به جفت که تمام مخلوقات عالمند، و قسم به تک که ذات اقدس حقّ است.
«أَفَلاَ ینظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ کیفَ خُلِقَتْ، وَإِلَى السَّماءِ کیفَ رُفِعَتْ، وَإِلَى الْجِبَالِ کیفَ نُصِبَتْ، وَإِلَى الْأَرْضِ کیفَ سُطِحَتْ»:(۵)
آیا به آفرینش شتر دقت نمى کنند که چگونه همراه با انواع حکمت و منفعت آفریده شده؟
آیا در خلقت کاخ با عظمت عالم که بالا اندیشه نمى نمایندند که چگونه این همه دستگاه عظیم ستارگان و کهکشانها و سحابیها را بالاى سر آنان بر افراشته؟
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- آل عمران، ۱۶۴.
۲- لیل، ۱ ۳.
۳- شمس، ۱ ۷.
۴- فجر، ۱ ۴.
۵- غاشیه، ۱۷ ۲۰.
و به کوهها نمى نگرند که چگونه بر پشت زمین نصب شده و از عمق زمین باهم در ارتباط اند و باعث حفظ ارض از متلاشى شدن و علّت امنیت روى زمین از طوفانها و سیل هاست؟
آیا به آفرینش زمین و گستردگى سطح آن و اینکه انبار انواع موادّ معدنى و خوراکى براى آنها اندیشه نمى کنند؟
الَّذِی خَلَقَ فوَّى، وَالَّذِی قَدَّرَ فَهَدَى، وَالَّذِی أَخْرَجَ الْمَرْعَى، فَجَعَلَهُ غُثَاءً أَحْوَى:(۱)
آن پروردگارى که تمام موجودات هستى را آفرید و آنهارا به حدّ اعتدال و کمال رساند، آن خداوندى که هر موجودى را قدر و اندازه داد و سپس در مسیرى که براى آن لازم بود هدایت فرمود، آن ذات مقدّسى که گیاه سبز و خرّم را از زمین رویانید و آنگاه خشک و سیاه کرد.
«وَالسَّماءِ وَالطَّارِقِ، وَمَا أَدْرَاک مَا الطَّارِقُ، النَّجْمُ الثَّاقِبُ»:(۲)
سوگند به آسمان و به طارق، چه مى دانى طارق چیست، ستاره اى که نورش نفوذ کننده است.
«ءَأَنتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّماءُ بَنَاهَا، رَفَعَ سَمْکهَا فوَّاهَا، وَأَغْطَشَ لَیلَهَا وَأَخْرَجَ ضُحَاهَا، وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذلِک دَحَاهَا، أَخْرَجَ مِنْهَامَاءَهَا وَمَرْعَاهَا، وَالْجِبَالَ أَرْسَاهَا، مَتَاعاً لَّکمْ وَلْأَنْعَامِکمْ»:(۳)
آیا بناى خلقت شما آدمیان استوارتر است یا آسمان بلند که آن را سقفى بى ستون و استوار ساخت، و شامش را تیره و روزش را روشن گردانید، و زمین را پس از آن همراه با انواع منفعت ها بگستراند، در آن آب و گیاه پدید آورد، و کوهها را براى حفظ آن همچون میخ قرار داد، و در آن زمین براى شما و چهار پایانتان آذوقه فراهم آورد.
«أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهَاداً، وَالْجِبَالَ أَوْتَاداً، وَخَلَقْنَاکمْ أَزْوَاجاً، وَجَعَلْنَا نَوْمَکمْ سُبَاتاً، وَجَعَلْنَا الَّیلَ لِبَاساً، وَجَعَلْنَا النَّهَارَمَعَاشاً، وَبَنینَا فَوْقَکمْ سَبْعاً شِدَاداً، وَجَعَلْنَا سِرَاجاً وَهَّاجاً، وَأَنزَلْنَا مِنَ الْمُعْصِرَاتِ مَاءً ثَجَّاجاً، لِنُخْرِجَ بِهِ حَبّاً وَنَبَاتاً، وَجَنَّات أَ لْفَافاً»:(۴)
آیازمین راگهواره آسایش نگرداندیم، وکوههاراعمادو میخ و نگهبان آن نساختیم، و شمارا جفت نیافریدیم و خواب را براى شما مایه قوام واستراحت و تمدّد اعصاب قرارندادیم، و شب را براى شما لباس استراحت ننمودیم، و روز را جهت امر معاش مقرّر نداشتیم، و برفراز شما هفت آسمان محکم بنانکردیم، وچراغى چون خورشید نیفروختیم، و از تراکم ابرهاآب باران فرو نریختیم تا به وسیله آن دانه وگیاه رویانیدیم و باغهاى پر درخت وانواع میوه ها جهت گذران حیات شما پدید آوردیم؟!!
پدیده حیات و پیدایش این همه آثار متنوّع اعم از جماد و نبات و حیوان و عناصر نادیدنى که از احصا وشمارش بیرون است پس از اینکه آیات قرآن عقل را به تفکرّ و اندیشه در آن فراخواند مورد توجّه دانشمندان و فلاسفه و حکما قرار گرفت و براى یافتن اسرار و رموز آن عاشقانه به فعالیت افتادند و در این زمینه در شرق و غرب آثار گرانبهائى به وجود آوردند که بدون شک این آثار پرقیمت معلول تلاوت آیات قرآن مجید است که انسان را به سیر عقلى و فکرى در آیات خلقت و آیات انفس و حلال و حرام و حقوق تشویق مى کند. در سطور زیر نوشته اى از پرفسور رزفورد مى خوانید که به قسمت عمده اى از آن در کتاب خدا اشاره شده. ابتدا مقاله را به دقّت عنایت کنید تا پس از آن به آیات کتاب الهى نظر کنید و معجزه قرآن کریم را ببینید!
خواهید گفت تحقیقات غربیان در امور آفرینش چه ارتباطى به قرآن دارد؟ در جواب باید گفت غرب تا پانصد سال پیش از کتاب و کتابخانه و دانش و دانشگاه و علم و بینش خالى بود، حرکت علوم اسلامى از شرق به غرب واسطه بیدارى غرب پیدایش دانش و بینش و مدرسه و دانشگاه در آن وادى شد و این حقیقتى است که بسیارى از دانشمندان غرب به آن معتقدند و در این زمینه کتابها و مقالاتى نوشته اند که اشاره به آن کتب و مقالات و اقرارهائى که علماى غرب در این مرحله داردند از عهده این کتاب خارج است. بنابر این بیدارى غرب و دانش و بینش دانشمندان آن سرزمین بى ربط به کتاب خدا و رسالت محمّد بن عبدالله صلّى الله علیه و آله نیست، که منکر این حقیقت منکر خورشید و روز روشن است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- أعلى، ۲ ۵.
۲- طارق، ۱ - ۲.
۳- نازعات، ۲۷ - ۳۳.
۴- نبأ، ۶ ۱۶.
مقاله پرفسور رزرفورد: "پس از چند قرن مباحث و گفتگوهاى حادّ در باره پیدایش حیات بر روى سیاره مسکون ما، اینک تحقیقات و تفحّصات پى گیر و دقیقى که در آزمایشگاههاى جهان دنبال مى شود، بدانجا رسیده که توانسته اند براى این معمّا جوابى هیجان انگیز و بسى دهشت انگیزتر از نظریه داروین که بشر را از نسل حیوانى مجاور بوزینه مى دانست به دست بدهند.
از تعمّق در تحقیقات انجام شده دانشمندان چنین نتیجه گرفته اند که مبدأ بشریت و همه موجودات زنده در کفِ (و به قول امیر المؤمنین علیه السلام در خطبه اوّل "نهج البلاغه" زَبَد "وَ رمى بِالزَّبَدِ رُکامُهُ") دریاهاى نخستین پى ریزه شده است.
دیر زمانى است شاید حدود سه میلیارد سال که نخستین مرحله عمر زمین پایان یافته. در آن زمان حرارت سطح زمین جز به تابش خورشید به هیچ چیز دیگر بستگى نداشت.
قشر اوّل زمین صحرائى بى آب و علف بود و پوشیده از فلزّات مذاب و سعیرى از سنگ سماق که غرّشهاى دائم و زمین لرزه هاى پیا پى آن را مى لرزاند.
به راستى میدان مصاف موادى بود که از پرتو بلاخیز سعیر سیال سوزان برافروخته بودند.
از رخنه ها و روزنه هاى بى شمار پوست زمین بخارات و آبفشانهاى جوشان عظیمى بیرون مى آمد و به اطراف پخش مى شد، سرانجام جوّ زمین از بخارات اشباع شد و ابرهاى ضخیم تیره پرتو خورشید را پوشانیدند.
آنگاه نوبت به باران رسید: ابرهاى متراکم سیل آسا باریدن گرفتند و قرنها این وضع ادامه یافت تا آنکه همه گودالهاى روى زمین از آب پر شد و دریاهاى عظیمى به وجود آمدند. عاقبت ابرها نیز پراکنده شدند، خورشید بر روى اقیانوسهاى نوزاد صافى و پاک تابیدن گرفت، امّا زمین هنوز گوى بى جانى بود متشکل از صخره ها و آب، اگر چه عناصر عمده و اصلى حیات از قبیل: هیدروژن، کربن، ازت و مخصوصاً اکسیژن موجود بود اما نه به حال آزاد و آنچنان که شایستگى ایجاد حیات در آنها باشد.
از آن جمله اکسیژن هوا با بخار آب آمیخته بود "چه جوّ زمین مخلوطى بود از بخار آب، گاز آمونیاک و متان" و بطور کلّى ذخیره اکسیژن کره زمین یا با ئیدروژن آمیخته بود، یا در مادّه معدنى آهن، یا در مادّه معدنى سنگ سماق "نیمى از ترکیب آن اکسیژن" و صخره هاى دیگرى که در اعماق قشر زمین بودند موجود بود.
ذخیره ازت نیز زندانى و در بند بود، کربن در اتم هاى فلزّات سنگین (مانند کربور آهن) فشرده و به زیر طبقات عظیم سنگ سماق و سعیر مدفون بود، خلاصه آنکه همه احتمالات بر ضد تجمّع این عناصر و پیدایش حیرت انگیز حیات دلالت داشت.
حوادث دهشت زائى بر روى زمین بى جان به وقوع مى پیوست: قلل کوههاى آتش فشان به سوى آسمان پرتاب مى شد، اشعه ماوراء بنفش، زمین و دریا رابمباران مى کرد، و بادهاى خروشان دریاها را به جنب و جوش مى آورد، در نتیجه این جوش و خروش و زیر و بالاشدنها، عناصر اصلى حیات به حال ذوبان در آمدند و توانستند که در درون موادّ سیال و بخار آتشفشانها با یکدیگر برخورد کنند و در آب دریا حل و با آن مخلوط شوند.
باران این موادّ شیمیائى را که در بخارات جوّى پراکنده بودندبا خود به هر سو مى برد، رودها در جریان خود درّها را مى کندند و صخره ها را مى تراشیدند و املاحى که در آنها بود در خود حل مى کردند، همه این گنجینه هاى شیمیائى به دریاها سرازیر مى شدند و به این ترتیب دریاها مهد حیات مى گردید.
مخازن اقیانوسهاى زمین، محیط بى نظیرى براى ابداعهاى شیمیائى شده بود، هنگام روز روشنائى خیره کننده خورشید قسمت خشکى زمین را به کوره شعلهورى تبدیل مى کرد، امّا سطح دریاها به علّت جریان آب سرد قسمت تحتانى حرارت معتدلى داشت.
در دریاها موادّ شیمیائى که بارانهاى جوّى بدان ریخته بودند در اثر جریانهاى مختلف در هم آمیخته با املاح محلول احجار تعامل شیمیائى برقرار مى ساختند.
اگر ما مى توانستیم در هنگام پیدایش حیات، حاضر و ناظر اوضاع باشیم اقیانوس را خلى شبیه به آنچه که امروز مى بینیم مى دیدیم، همین گونه موّاج، آبى رنگ در هواى صاف، یا خاکسترى در هواى ابرى، و کف آلود در موقع طوفان، امّا موجهاى آن برخوردش با صخره هائى بود که هیچ گونه آلودگى نداشت، نه به روى صخره ها حیوانات صدفى چسبیده بودند و نه از خزه ها بر آن اثرى دیده مى شد، کناره هاى دریا نیز از گوش ماهى خالى و بانعش ماهیان مرده آلوده نبود.
حال باید در کمین اوّلین ئیدروکربنها بود، چه آنها هستند که نخستین مرحله تحوّل شیمیائى حیات را بنیاد گذارى مى کنند. ذرّاتى که از ئیدروژن و کربن تشکیل شده اند نیروى شگفتى دارند، طرز نمو و توسعه آنها حالت موادّ زنده را به خاطر مى آورد. ئیدروکربن، بجاى اینکه جزء محدود مشخّصى از ماده باشد، مى تواند به تعدّد و تکثّر گراید، گروه هائى از اتم ها به دور هم گرد آورده و به تدریج بیش از پیش بزرگ و درشت شود.
سالیان دراز شیمى دانان چنان مى پنداشتند که ئیدروکربن مانند سایر موادّ آلى جز با سلّولهاى زنده ساخته نمى شوند، ولى اکنون امتحانات آزمایشگاهى نشان داده است که چگونه در آن زمان که ذرّات "متان" هواى دوران نخستین که مورد بمباران اشعه کیهانى و تخلیه هاى الکتریکى "برقهاى جوّى" بودند ئیدروکربنها توانستند تشکیل بشوند.
نخستین بار که عناصر بعضى از ترکیبات حیات آزاد شد و این تبرکیبات شکل یافتند باز چیزى کسر داشتند و آن شکل مشخّص بود، چه آنچه زندگى مى کند باید جرم و بدنى داشته باشد.
لازم نیست براى کشف نخستین گروه متشکل صاحب عضو در بین ئیدروکربنهاى اقیانوسهاى اوّلیه خیلى دور برویم، اگر توده اى از ذرّات آلى بطور معلّق در آب یافت شد، این ذرّات به یکدیگر میل کرده بهم مى پیوندند و تشکیل نوعى ژله مى دهند، شیمى دانان به این حالت از مادّه کولوئید نام داده اند، یعنى برزخ بین مایع و جماد (ژلاتین، سفیده تخم مرغ، قطرات روغن، و کف آب گوشت از کولوئیدهى معمولى هستند) چون کولوئیدها را در مایعى آبکى بهم بزنیم در آن حل نمى شود ولى به صورت دانه ریزى در مایع پراکنده مى گردد.
ئیدروکربنهاى بى جان نیز در اثر جریانهاى مختلف و تموّجات دریا به جنبش آمده زیر و بالا شدند و به شکل قطرات لزجى در آمدند. به تازگى با افزار و آلاتى که داراى حسّاسیت فوق العاده هستند توانسته اند خاصیت عجیبى در این قطرات "ژله" کشف کنند.
چنان گمان مى رود که بر روى سطح آنها اثر مغناطیسى است که ذرات آب اطراف خود را برانگیزد تا بهم چسبیده طبقات متوازى فشرده اى تشکیل دهند، به این ترتیب قطره ژله داراى پوشش شگفت انگیزى از آب مى شود که عناصر محلول مى توانند از جدار آن داخل و خارج شوند، بنابر این قطرات ژله در عین ارتباط با قسمت خارج در درون غلافى از آب خود وجود مستقلّى هستند.
قطرات بى شمار این حبابهاى آبى در دریا ظل و نمودار موهومى بودند از پرتوپلاسم سلّولى زنده، قطرات مزبور که بیش از کف دریا "زَبَد" از حیات برخوردار نبودند در سینه دریاى خروشان به صورت توده هاى پایدارى بر هم گرد آمده بودند امّا حجم هر قطره وسعت ناچیزى از دریا را مخصوص خود ساخته بود و در این زوایا تعاملات شیمیائى مستقلّى انجام مى شد که جهت مشخّص را تعقیب مى کرد.
دیوارهاى کروى شفّاف قطرات ژله، مانند عدسى ذره بین، اشعّه نورانى که از پرتو ماوراء بنفش فراوان بار شده بودند به دور یک مرکز متکاثف و متراکم مى ساختند.
در زمان ما اُزن بالاى جو، پرتوپلاسم لطیف سلولهاى زنده را در مقابل اشعه ماوراء بنفش حفظ مى کند،امّا در آغاز آفرینش حیات در جوّ اُزن نبوده و نور ماوراء بنفش در این دانه هاى موّاج دریاهاى نخستین اجزاء حیات را کم کم مى پخت و آماده مى کرد، دانه هاى ژله در اثر این نیروى تابنده شایستگى مخصوص پیدا مى کرد و شرایط حیات کم کم فراهم مى شد.
به هیچ وجه معلوم نیست چه مدّت براى پدید آمدن نخستین پرتو حیات لازم بوده است، حدّى نمى توان براى آن تعیین کرد، در گذشت زمان معینى دانه هاى ژله، پیوسته در دریاهاى گرم پخته مى شدند، ترکیبات مختلف اتمى بى شمارى در این ژله آلى به وجود مى آمد و باز در دریاهاى بى کران عدم غرق مى شده است، آن دانه ها که استقامتشان بیشتر بود باقى ماندند، ناتوانان از بین مى رفتند و جاى خود را به نیرومندتر از خود مى سپردند، خلاصه آنکه همچنان آرام آرام و ناپیدا براى پیروزى "حیات" عناصر با هم در جنگ و ستیزه بودند.
اکنون جلوتر رفته به زمانى مى رسیم که از عمر ایجاد حیات مدتى گذشته و اقیانوسهاى زمین به دوران پیرى نزدیک شده اند، کفى که از آن حیات ایجاد شده بر روى آب متموّج است، و آب دریا در اثر آن مزه تلخ نمکهاى معدنى محلول را پیدا کرده است. در مدّت میلیونها سال اخیر "کاتالیزورها" یعنى موادّى که در تماش با مواد دیگر واکنشهاى شیمیائى را تسریع مى کنند، فواصل تحولات کوتاه تر، و تکامل سریع تر انجام مى گردد.
نخستین کاتالیزورها احتمالاً خرده ریزهائى از خاک رس بوده که به دریا کشانده شده بودند، اجزاء خرد خاک رس عدّه زیادى از ذرّات مختلف دیگر را به سوى خود کشیده آنها را با هم نزدیک مى ساخت، این نزدیکى براى واکنشهاى بعدى و تشکیل ترکیبات جدید شیمیائى وضع مساعد پیش مى آورد.
کم کم نسلهاى بعدى دانه هاى ساده ژله کاملتر مى شدند و ذرات غول پیکرى به شکل خوشه اى از مولکولها تشکیل مى گردید.
سرانجام پس از حلّ و عقد عدّه بیشمارى ترکیبات شیمیائى و در زمانى تقریباً نامحدود ذرّه قابل تصوّر عجیبى وجود پیدا کرد که آن را "پروتئین" مى نامند.
از این حادثه چنان سخن مى رود که گوئى پیدایش این ذرّه از برخورد اتّفاقى و الصاق ناگهانى چند اتم با ترتیب خاصّى بوده، ولى حقیقت این است که بشر پروتئین را پس از زمانهاى دراز تقریباً نامحدودى کشف کرده است، و نمى توان دانست که نخستین بار چگونه به عرصه وجود آمد.
در درون ساختمان بهت آور ذرّه پروتئین اختلاف عظیمى از بار الکتریکى مشهود است، اسیدها و بازها بر روى یکدیگر عمل مى کنند، پیوستگیهائى انجام مى گیرد و باز از هم مى گسلد، این شئ مرکب داراى نیروى شیمیائى عظیمى است، او مى تواند در همه جهات نمو کند، منبسط و منقبض مى شود، بلند و کوتاه شده و خم مى گردد، مى تواند مانند چوبى راست شود، چون گلوله اى بگردد یا یک نوک آن خم باشد.
پروتئین و بعضى مولکولهاى دیگر که اسیدهاى نوکلئیک مى نامند و آنها نیز در دریاها تکامل مى یابند راز جادوى حیات را با خود دارند.
موادّ مذکور در گذشت هزاران سال، پرتوپلاسم، انزیمها، انسولین، هموگلوبین را پدید آوردند، هم آنها هستند که ماهیچه ها و اعضا را ابیجاد کردند، و اعمال آنها را با یکدیگر تطبیق دادند، سپس ضربان قلب، تنفّس ششها، ارتعاش اعصاب، و سرانجام جنبش فکر را فرمان دادند.
دانه هاى ژله و ذرّات مرکبى که آن دانه ها را در بر داشتند براى اینکه نام حیات بر آنها برازنده باشد باید موفق شوند که با انتقال طبیعت و سرشت خود به نسلهاى بعد حیات راجاویدان سازند، اگر جز این باشد، این مادّه نیمه جان محکم بدان خواهد بود که همیشه باز از صفر آغاز کند، قدم قطعى وقتى برداشته شد که پروتئین و اسید نوکلئیک با بعضى موادّ دیگر به صورت سحر آسا در هم آمیخته تا پرتوپلاسم تشکیل شود، به صورت رشته درازى از اسید نوکلئیک که داراى مقدار زیادى ازت و فسفر بودند چنان مى نماید که طرح مشخّص ساختمان حیات را با خود آورده اند. به این ترتیب گروه اسید "پروتئین نوکلئیک" مى توانست در موضع مناسب و به حساب صحیح باذرّات دیگر برخورد کرده آنها را منحل نموده و به صورت خاصّى مجتمع سازد، پس معجزه توارث امکان پذیر شد... چه عظیم تصورى از قدرت نامحدود صانع متعال علّت همه علّتها".(۱)
هم اکنون به آیاتى که ریشه این مطالب در آنهاست به ترتیب در موضوع خلقت زمین و آسمان و اینکه موجودات زنده از آب هستند توجّه نمائید:
«أَوَ لَمْ یرَ الَّذِینَ کفَرُوا أَنَّ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ کانَتَا رَتْقاً فَفَتَقْنَاهُمَا وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ کلَّ شَیء حَی أَفَلاَ یؤْمِنُونَ»:(۲)
آیا کافران ندیدند که آسمانها و زمین بهم بسته بودند، آنها را از هم شکافتیم و هر چیز زنده را از آب قرار دادیم، پس چرا ایمان نمى آورند؟!
«وَاللَّهُ خَلَقَ کلَّ دَابَّة مَن مَاء فَمِنْهُم مَن یمْشِی عَلَى بَطْنِهِ وَمِنْهُم مَن یمْشِی عَلَى رِجْلَینِ وَمِنْهُم مَن یمْشِی عَلَى أَرْبَع یخْلُقُ اللَّهُ مَا یشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کلِّ شَیء قَدِیرٌ»:(۳)
و خدا هر جنبنده را از آب آفرید، بعضى بر شکم راه مى روند، و برخى بر دو پا و عدّه اى بر چهار پا، خدا آنچه بخواهد مى آفریند، خداوند بر هر چیزى توانا است.
«وَمِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَثَّ فِیهِمَا مِن دَابَّة وَهُوَ عَلَى جَمْعِهِمْ إِذَا یشَاءُ قَدِیرٌ»:(۴)
از نشانه هاى او آفرینش آسمانها و زمین است و آنچه از جنبنده در آن دو بپراکند، و هر گاه بخواهد بر جمع کردن آنها توانا است.
«إِنِّی تَوَکلْتُ عَلَى اللَّهِ رَبِّی وَ رَبِّکم، مَا مِن دَابَّة إِلاَّ هُوَ آخِذُ بِنَاصِیتِهَا إِنَّ رَبِّی عَلَى صِرَاط مُسْتَقِیم»:(۵)
من بر خدائى که پروردگار من و شماست تکیه و توکل کردم، جنبنده اى نیست مگر آنکه زمام اختیارش به دست اوست، پروردگار من به راه راست است.
آرى اوّلین هدف رسالت رسول الهى تلاوت آیات حق اعمّ از آیات آفاقى و انفسى و قرآنى بر مردم بود، تا با این زنگ بیدار باش خفتگان را بیدار کند، و غفلت زدگان را از بیمارى مهلک غفلت برهاند، و گمراهان را آماده ورود به شاهراه هدایت نماید، و زمینه رشد عقل و تفکر و اندیشه را در آن بو وجود آورد، و ایشان را به حقایق عالى خلقت و اسماء و صفات صاحب هستى آشنا ساخته، بین نعمت خورنده و نعمت دهنده آشتى برقرار سازد، و عرصه حیات را از فساد و افساد و تجاوز و ستم و پلیدى و آلودگى و عصیان و طاغوت زدگى نجات بخشد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- دانستنیهاى جان علم، ص ۱۱.
۲- انبیاء، ۳۰.
۳- نور، ۴۵.
۴- شورى، ۲۹.
۵- هود، ۵۶.
محمّد پرتو عین الیقین است *** جهان را رحمت جان آفرین است
به چشم دل نگر او را که بینى *** طلوع مهر و ماهش از جبین است
طراوت خیز گلهاى بهارى *** چمن آراى باغ فروردین است
نسیم مشکبیز دست توحید *** ریاحین پرور گلزار دین است
سخن از لعل او وحى الهى *** پیامش جانفروز و دلنشین است
چو موسى دست او دست خدائى *** چو عیسى معجزش در آستین است
صلاى دلکش عرش الهى *** طنین افکنده در گوش زمین است
انیس خلوت شب زنده داران *** شفیع بامداد واپسین است
محمّد آسمان لطف یزدان *** محمّد آفتاب راستین است
محمّد صلّى الله علیه و آله تا در دنیا بود مسائل خلقت و آفرینش و هستى را از طریق قرآن و آنچه قلب مقدّسش از عالم ملکوت گرفته بود بر مردم خواند، و از این راه رمینه حرکت بشر را به سوى رشد و کمال و دریافت حقایق و واقعیات فراهم آورد، و باعث شد که انسان به مطالعه در هستى و آثار و اسرار آن بپردازد و از این طریق به بر پا کردن مدارس علمى و دانشگاهها و نوشتن کتب و مقالات و تحقیق در موجودات قیام کند و تمدّنن عظیم انسانى را در سایه علوم و معارف در پهنه گیتى به وجود آورد، اینکه دنباله آن آیات:
«أَلَمْ تَرَوْا کیفَ خَلَقَ اللَّهُ سَبْعَ سَمَوَات طِبَاقاً، وَجَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُوراً وَجَعَلَ الشَّمْسَ سِرَاجاً، وَاللَّهُ أَنبَتَکم مِنَ الْأَرْضِ نَبَاتاً، ثُمَّ یعِیدُکمْ فِیهَا وَیخْرِجُکمْ إِخْرَاجاً، وَاللَّهُ جَعَلَ لَکمُ الْأَرْضَ بِسَاطاً، لِّتَسْلُکوا مِنْهَا سُبُلاً فِجَاجاً»:(۱)
آیا ندیدید که خداوند چگونه هفت آسمان را به طبقاتى منظّم و محکم آفریده، و در آن سماوات ماه شب را فروغى تابان و خورشید روز راچراغى فروزان ساخت، و خداوند شما را مانند نباتات از زمین برویاند، آنگاه به آن باز گرداند و سپس شما را از خاک براى روز حساب برانگیزد، و زمین را براى شما بگسترانید تا در روى زمین در جهت معاش و معاد و گردش و حرکت، راههاى مختلف بپیمائید.
مسأله هفت آسمان و بعضى از اسرار زمین هنوز براى دانش بشرى روشن نشده، آنقدر هست که بانگ جرسى مى آید. در این زمینه توانسته اند دور نمائى از جهان بالا، و مسائلى از زمین در برابر چشم عقل قرار دهند، که همین مقدار هم انسان را چون ماهى فرورفته در آب غرق در بهت و حیرت و تعجّب مى کند. به گوشه اى از این موضوع در سطور زیر توجّه کنید:
عالمى که ستاره شناسان به ما نشان مى دهند مرکب است از هزاران میلیون کهکشان، و هر کهکشان لانه هزاران میلیون ستاره.
در کنار یکى از آنها کهکشان منظومه شمسى ستاره اى یافت مى شود که داراى گرما و اندازه اى متوسط است، و اینک چون ستارگانى که دوره پیرى را مى گذرانند رنگش به زردى گرائیده، این ستاره ز راندود خورشید ماست که خسرو سیارگان مى نامیم.
در زیر زمانى نامعلوم، به علّتى ناشناخته قطعات و اجرامى به سوى خورشید گرائیده و در درون آن به گردش در آمده اند، زمین یکى از آن اجرام است.
پوسته زمین بیش از چند کیلومتر کلفتى ندارد، در درون آن احجار و فلزات همچون توده اى از خمیر با حرارتى سوزان به زیر قشرى از بازالت "مرمر سیاه" و گرافیت "سنگ خارا" جا گرفته اند و همین قشر مانع از اشتعال آن است.
در میان این دو آتش موادّ سوزانى که در درون پاره ستاره سرد شده محبوس مانده، و شعله فروزان ستاره اى که این سیاره به دور آن مى چخد بشر و مصاحبان او، حیوانات مسکن گزیده اند، اندک تغییرى ممتدّى در انرژى خورشید، خواه کاهش باشد و خواه افزایش کافى است که این موجودات ناتوان را به دیار نیستى سوق دهد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- نوح، ۱۵ ۲۰.
فیزیک نجومى به ما مى آموزد که آسمان صاف و بى ابر مجموعه پهناورى است مرکب از خورشیدهاى بى شمار که مانند مولکولهاى گازى به جنبش آورند، در جهات بسیار متفاوت شتابان رفت و آمد دارند.
با تقسیم آسمان به چندین بخش و عکسبردارى از هر بخش ممکن خواهد بود که ستارگان گنبد نیلگون را شماره کرد. "منظور آسمان اول است". در رصدخانه ها این کار مى شود، در رصدخانه کالج هاوارد کلیشه اى که ۳۵ درصد در ۴۵ سانتى متر مساحت دارد بیش از دو هزار کهکشان را نمایان مى سازد، امّا عده کهکشانهایى که جهان را تشکیل مى دهند در حدود پانصد میلیون است!!
در هر کهکشان چند ستاره است؟ قطاعهاى چندى از کهکشان منظومه شمسى را شمرده اند، یک منجّم جوان هاوارد بیش از دو میلیون ستاره جدا از یکدیگر شمرده است، و به موجب این رصدها و آزمایشهاى دقیق شماره ستاره هاى یک کهکشان ما فقط بالغ بر صد میلیارد مى باشد = ۰۰۰/۰۰۰/۰۰۰/۱۰۰.
براى اینکه تصوّرى از عظمت و وسعت جهان پیدا کنیم اینک با مقیاسى بسیار خرد سنجشى به عمل مى آوریم.
فرض مى کنیم حجم زمین به اندازه نقطه اى باشد که در آخر این عبارت ملاحظه مى شود. قطر این نقطه تقریباً نیم میلى متر است، بنابر این قطر کره زمین که ۱۳۰۰۰ کیلومتر است به اندازه ۰۰۰/۰۰۰/۰۰۰/۲۶ کوچکتر فرض شده، حال اگر اندازه هاى دیگر جهان را به همین نسبت کوچک کنیم صورت قابل توجّه زیر به دست مى آید:
فاصله زمین تا ماه ۱۶ میلى متر.
فاصله زمین و خورشید ۶ متر.
فاصله زمین تا نزدیکترین ستاره ثابت ۱۶۱۷ کیلومتر.
قطر کهکشان ما تقریباً ۰۰۰/۶۰۰/۳۷ کیلومتر.
فاصله زمین از کهکشان مرأة المسلسله ۰۰۰/۳۷۰/۷۵۲ کیلومتر. چنین است نسبتهاى قطعه خردى از جهان بى پایان که ما در آن زندگى مى کنیم!!(۱)
«الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبَان، وَالنَّجْمُ وَالشَّجَرُ یسْجُدَانِ، وَالسَّماءَ رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْمِیزَانَ ... وَالْأَرْضَ وَضَعَهَا لِلاَْنَامِ، فِیهَا فَاکهَةٌ وَالنَّخْلُ ذَاتُ الْأَکمَامِ، وَالْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَالرَّیحَانُ»:(۲)
خورشید و ماه به حکم ذات مقدّس او به حساب معینند، گیاه و درخت به پیشگاه عظمت او در کمال تواضعند، آسمان را برافراشت و میزان عدل و حساب و نظم و انظباط قرار داد، زمین را براى زندگى و تداوم حیات خلق مقرر فرمود، که در آن میوه هاى گوناگون و درخت خرماى با برگ و شکوفه و غلاف است، و حبوبات که داراى برگ، و گل و ریاحین است.
«وَالسَّماءَ بَنَینَاهَا بِأَید وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ، وَالْأَرْضَ فَرَشْنَاهَا فَنِعْمَ الْمَاهِدُونَ، وَمِن کلِّ شَیء خَلَقْنَا زَوْجَینِ لَعَلَّمْ تَذَکرُونَ».(۳)
آسمان رابه دست قدرت خود بنا کردیم و به حق توسعه دهنده هستیم، و زمین را فرش زندگى قرار دادیم و چه نیکو مهد و بساطى بگستردیم، و از هر چیزى در این جهان جفت آفریدیم تا مگر متذکر حکمت و قدرت خدا شوید.
«أَفَلَمْ ینظُرُوا إِلَى السَّماءِ فَوْقَهُمْ کیفَ بَنَینَاهَا وَزَینَّاهَا وَمَا لَهَا مِن فُرُوج، وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَینَا فِیهَا رَوَاسِی وَأَنْبَتْنَا فِیهَا مِن کلِّ زَوْج بَهِیج، تَبْصِرَةً وَذِکرَى لِکلِّ عَبْد مُنِیب، وَنَزَّلْنَا مِنَ السَّماءِ مَاءً مُبَارَکاً فَأَنبَتْنَا بِهِ جَنَّات وَحَبَّ الْحَصِیدِ، وَالنَّخْلَ بَاسِقَات لَهَا طَلْعٌ نَضِیدٌ، رِزْقاً لِلْعِبَادِ وَأَحْیینَا بِهِ بَلْدَةً مَیتاً کذلِک الْخُرُوجُ»:(۴)
آیا آسمان را فراز خود نظر نمى کنند و در خلقت و بناى آن نمى اندیشند که ما آن را به زیور ستارگان درخشان آراسته ایم و هیچ شکاف و خللى در آن نیست!
و زمین را دقّت نمى کنند که آن را بگستردیم و در آن کوه هاى استوار و پا برجا بیفکندیم و از هر جفت گیاه با حسن و طراوت در آن رویانیدیم!
این دلایل قدرت در آسمان و زمین موجب بیدارى و بصیرت و تذکر براى هر بنده اى است که به توجّه از گناه رو به درگاه حق کند و ما از عالم بالا آب باران با برکت فرو فرستادیم، و باغهاى میوه و خرمنها از کشت حبوبات به وسیله آن رویاندیم و همچنین نخلهاى بلند خرما که میوه آن منظّم رویهم چیده به وجود آوردیم تا روزى بندگان باشد، و به وسیله همان باران زمینهاى مرده را زنده کردیم، و بیرون شدن شما پس از مرگ از زمین نیز همین گونه است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "دانستنیهاى جهان علم" ص ۲۷.
۲- الرحمن، ۵ ۴۹.
۳- ذاریات، ۴۷ ۴۹.
۴- ق، ۶ ۱۱.
«إِنَّ فِی السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ لاَیات لِلْمُؤْمِنِینَ، وَفِی خَلْقِکمْ وَمَا یبُثُّ مِن دَابَّة آیاتٌ لِقَوْم یوقِنُونَ، وَاخْتِلاَفِ اللَّیلِ وَالنَّهَارِ وَمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِن رِزْق فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَتَصْرِیفِ الرِّیاحِ آیاتٌ لِقٌوْم یعْقِلُونَ»:(۱)
همانا در آفرینش آسمان و زمین براى اهل ایمان نشانه ها و ادلّه حکمت و قدرت آشکار است.
در خلقت شما آدمیان و آنچه از انواع جنبنده در روى زمین است براهین قدرت او براى اهل یقین پدیدار است.
و نیز در رفت و آمد شب و روز و آنچه از آسمان براى روزى خلق از برف و باران مى فرستد و زمین را پس از خزان مرگبار به نفس بهار زنده مى کند و وزش بادهاى عالم، در همه این امور براى خردمندان و اندیشمندان آیات قدرت خالق پیداست.
«الَّذِى جَعَلَ لَکمُ الْأَرْضَ فِرَاشاً وَالْسَّمَاءَ بِنَاءً وَأَنْزَلَ مِنَ الْسَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّـمَرَاتِ رِزْقاً لَکمْ فَلاَ تَجْعَلُوا لِلّهِ أَنْدَاداً وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ»:(۲)
خدائى که براى شما زمین را محلّ زندگى قرار داد، و آسمان را ساخت و از عالم بالا آبى فرستاد که به سبب آن براى روزى شما میوه هاى گوناگون بیرون آورد، پس کسى را مثل و ماننداو قرار ندهید در صورتى که مى دانید خدائى بى مانند است.
«قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ، اللَّهُ الصَّمَدُ، لَمْ یلِدْ وَلَمْ یولَدْ، وَلَمْ یکن لَهُ کفُواً أَحَدٌ»:
بگو: او خداى یکتاست، از همه بى نیاز و همه به او نیازمندند. نمى زاید و زاده نشده و براى او کفو و شبیه و مانندى نیست.
«هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکم مَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّماءِ فوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَات وَهُوَ بِکلِّ شَیء عَلِیمٌ»:(۳)
اوست وجود مقدّسى که آنچه در زمین است براى شما آفرید، پس از آن به آفرینش آسمان نظر گماشت و هفت آسمان را بر فراز یکدیگر بر افراشت و او در نظام هستى بر همه چیز توانا است.
«وَمَا مِن دَابَّة فِی الْأَرْضِ وَلاَ طَائِرٌ یطِیرُ بِجَنَاحَیهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثَالُکمْ مَا فَرَّطْنَا فِی الْکتَابِ مِن شَیء ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ یحْشَرُونَ»:(۴)
محققاً بدانید که هر جنبنده اى در زمین و هر پرنده اى که به دو بال پرواز مى کند طایفه اى مانند شما نوع بشر هستند، ما در کتاب هستى بیان هیچ چیز را فرو گذار نکردیم آنگاه همه به سوى خداى خود محشور مى شوند.
«وَهُوَ الَّذِی أَنزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ کلِّ شَیء فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِراً نُخْرِجُ مِنْهُ حَبّاً مُتَرَاکباً وَمِنَ النَّخْلِ مِن طَلْعِهَاقِنْوَانٌ دَانِیةٌ وَجَنَّات مِن أَعْنَاب وَالزَّیتُونَ وَالرُّمَانَ مُشْتَبِهاً وَغَیرَ مُتَشَابِه انْظُرُوا إِلَى ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَینْعِهِ إِنَّ فِی ذلِکمْ لاَیات لِقَوْم یؤْمِنُونَ»:(۵)
و هم اوست خداوندى که از آسمان باران فرو بارد، تا هر گیاه بدان برویانیم و سبزه ها از زمین بیرون آریم، دانه هاى به روى هم چیده شده پدید آریم واز نخل خرما خوشه هاى پیوسته بهم برانگیزیم و باغهاى انگور و زیتون و انار که برخى شبیه و بعضى نامشابه است خلق کنیم، شما در میوه هائى که از باغها پدید آید و برسد به چشم دقّت و عقل بنگرید که در آن آیات قدرت و حکمت خدا براى اهل ایمان آشکار است.
«هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیاءً وَالْقَمَرَ نُوراً وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللّهُ ذلِک إِلاَّ بِالْحَقِّ یفَصِّلُ الآیاتِ لِقَوْم یعْلَمُونَ»:(۶)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- جاثیه، ۳ ۵.
۲- بقره، ۲۲.
۳- بقره، ۲۹.
۴- انعام، ۳۸.
۵- انعام، ۹۹.
۶- یونس، ۵.
اوست وجود مقدّسى که آفتاب را درخشان، و ماه را تابان فرمود، و سیر ماه را در منازل معین فرمود تا شماره سنوات و ایام را بدانید، اینها را خداوند جز به حق و مصلحت نظام خلق نیافریده، خدا آیات خود را براى اهل معرفت به طور مفصّل بیان خواهد کرد.
هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکمُ اللَّیلَ لِتَسْکنُوا فِیهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِراً إِنَّ فِی ذلِک لاَیات لِقَوْم یسْمَعُونَ:(۱)
او خداوندى است که شب تار را براى آسایش و روز روشن را براى امرار معاش مقرّر فرمود، در این منافع شب و روز نشانه هاى قدرت خدا براى مردمى که سخن حق را بشنوند پدیدار است.
«اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ وَأَنزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّـمَرَاتِ رِزْقاً لَّکمْ وخَّرَ لَکمُ الْفُلْک لِتَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وخَّرَ لَکمُ الْأَنْهَارَ، وخَّرَ لَکمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دَائِبَینِ وخَّرَ لَکمُ اللَّیلَ وَالنَّهَارَ»:(۲)
خداست آن که آسمانها و زمین را آفرید و باران را از آسمان فرو بارید تا انواع روزیها از ثمرات و حبوبات براى شما آورد، و کشتى را به امر خود به روى دریا مسخّر شما گردانید و همچنین بر روى زمین نهرها در اختیار شما گذاشت، و خورشید و ماه و شب و روز را براى شما مسخّر کرد.
«وَأَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَوَاقِحَ فَأَنزَلْنَا مِنَ السَّماءِ مَاءً فَأَسْقَینَاکمُوهُ وَمَا أَنتُمْ لَهُ بِخَازِنِینَ»:(۳)
و ما بادهاى آبستن کن را فرستادیم و باران از آسمان نازل نمودیم تا شما و حیوانات و نباتات را سیراب گردانیم، شما نمى توانستید آبهائى براى وقت حاجت خود به هر صورت که مى خواستید جمع کرده و جارى سازید.
آیات انفس:
امّا آیات کتاب انفس که توجّه دهنده انسان به خلقت ظاهر و باطن خویش و نمایش دهنده حکمت و قدرت خداست:
«الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیاةَ لِیبْلُوَکمْ أَیکمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَهُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ»:(۴)
خدائى که مرگ و حیات را آفرید که شما بندگان را بیازماید تا کدام نیکوکارتر است و او مقتدر و آمرزنده است.
مرگ نقطه انتقال از این جهان محدود به عرصه اى نامحدود براى یافتن ثواب عمل صالح و ایمان و یا عقاب کفر و بدکارى است.
جهان بعد که دروازه آن مرگ است یعنى جدائى روح و نفس از بدن جهانى است که کتب آسمانى و صد و بیست و چهار هزار پیغمبر، و دوازده امام معصوم و فلاسفه الهى و حکما و عرفا و پاکان و عاشقان از آن خبر داده اند.
منکرین جهان بعد جز ادّعاى خالى و سخن بى دلیل و برهان چیزى ندارند، در حالى که خود آنان منکر فریاد فطرت خود نسبت به این حقیقت نیستند یعنى چیزى را که ادّعا مى کنند قدرت اثبات آن را ندارند چون دلیلى بر اثبات ادّعایشان نمى یابند.
به دو روزى که در قرن هیجده و نوزده بر بشر گذشت و حکومت علوم مادّى مسائلى را مطرح کرد منگرید که آن دو روز گذشت و انسان عالم عاقل دوباره به قبول حقایق تن داد. مقاله زیر را که نوشته نورمان ونسان پل است به دقّت بخوانید تا صدق این گفتار بر شما روشن شود که براى ردّ حقایق راهى وجود ندارد و منکر حق سر چشمه انکارش حمق و بى منطقى است، که مسأله اى که پیچیده به هزاران دلیل و برهان و استوار بر فطرت و الهام و منطق و عقل و گفتار حق و انبیا و امامان است جائى براى انکار ندارد:
"روزى که از مرگ مادرم آگاه شدم به کلیسا رفتم تا در آن محفل روحانى دمى با خود خلوت کنم. مى خواستم حضور او را در آنجا حس کنم مگر نه اینکه پیوسته در گوش من مى خواند: هر بار که تو در این کلیسا به دعا و نماز مى پردازى من با تو خواهم بود. در پشت میز مخصوص خود جا گرفتم بر روى میز چشمم به انجیل کهنه اوراق شده اى که در همه سفرها مونس باوفاى من بود افتاد، میلى باطنى مرا تحریک مى کرد که در آن روز اندوهبار مایه تسلّى خاطر بیابم، دستم را بر روى کتاب مقدّس گذاشته ایستادم و به نقطه مبهمى مى نگریستم، ناگاه آشکار احساس کردم که دو دست نرم و سبک کرک مانندى با لطفى بسیار روى سرم قرار داده شد، شادى غیر قابل بیانى مرا فرا گرفت.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- یونس، ۶۷.
۲- ابراهیم، ۳۲ - ۳۳.
۳- حجر، ۲۲.
۴- ملک، ۲.
من فکر کنجکاوى دارم، حتّى در تصادفات و پیشامدها مى کوشم که آنچه رخ داده بطور دقیق تجزیه و تحلیل کنم و دلیل آن را بدست آورم، با خود اندیشیدم که بى شک این توهّمى بود که در نتیجه تأثّر مرگ مادرم پیدا شده امّا براى من محال مى نمود که این توجیه را بپذیرم. از آن روز من هرگز در اینکه مادرم روحاً زنده است تردیدى پیدا نکردم، من مى دانم که او زنده است و تا ابد زنده خواهد بود.
کوچکترین شک و تریدى یقین مرا در زندگى جاوید متزلزل نساخته، من بدان ایمان دارم و آن را غیر قابل رد مى دانم. یقین عینى دارم که پس از مرگ دوستان عزیز خود را خواهیم یافت و هیچ چیز ما را از آن جدا نخواهد ساخت،(۱) و نیز معتقدم که هر کس شخصیت خاصّ خود را در دل این جهان تازه پهناور حفظ خواهد کرد و در آنجا رنج و آزارى براى اهل حقیقت نیست،(۲) مسلّماً سیر تکامل در آنجا نیز ادامه خواهد یافت،(۳) زیرا زندگى بدوه هیچ نوع ترقّى روحانى بطور غیر قابل تصوّرى بى رنگ و بو و تیره و تار خواهد بود.
سالها پیش این جمله را از نوشته دانشمندى خواندم: "در لحظه مرگ رندگى انسان مانند شعله شمعى خاموش و فنا مى شود".
در آن ایام که فلسفه مادى گرى رونق و جلوه اى داشت و این فلسفه مُد روز بود، اینگونه ادّعاها تا حدّى جالب و مورد پسند بود و افکار را مى فریفت، ولى امروزه از این قبیل فیلسوف مآبان مى پرسند چه برهانى بر این مدّعا دارى و از کجا بدین نتیجه رسیده اى؟
حقیقت آن است که این فلسفه بافیها بیجاست، و فیلسوف ما در این باره هیچ نمى داند و نمى تواند چیزى را ثابت کند.
در حقیقت احساس فطرى که مبناى این اعتقاد ماست خود یکى از مهم ترین شواهد مثبتى است که ما را به سوى این حقیقت سوق مى دهد.
وقتى که خداى تعالى مى خواهد که انسان به حقیقتى دست یابد در آغاز بذر آن را در عمق ضمیر او مى کارد، تشنگى بشر به بقا و آرزوى زندگى جاویدان آنچنان جهانگیر است که به هیچ وجه نمى تواند قبول کرد که جهان این آروز را برآورده نسازد!
فکر انسانى با دلیل و برهان ریاضى به حقایق ماوراء الطبیعه گردن ننهاده بلکه ایمان و الهام درونى او را بدان معتقد ساخته است.
در قلمرو درک حقایق علمى هم الهام نقش مهمّى دارد، به گفته برگسون فیلسوف فرانسوى: بسیار باشد که دانشمند پس از پژوهش و کوشش بسیار در آخرین مرحله یک جهش الهامى او را به حقیقت علمى نائل مى سازد، برعکس پژوهشى علمى و جدّ و کوشش نیز براى پیداکردن ایمان و یافتن مقام شایسته وحى و الهام پشت بندى استوار و تیکیه گاهى مستحکم است.
تصوّر قدیمى جهان مادّى دیگر امروز باطل شده است. سرجمس جان اعلام داشته است: همه جهان در جنب و جوش و در حال ارتعاش است، معادله مشهور انیشتن آشکار ساخته: انرژى و مادّه قابل تبدیل به یکدیگرند، هر دو یک چیزند و بس.
من باخانم ادیسون مخترع بزرگ در باره شوهرش گفتگو مى کردیم، پرسیدم نظر ادیسون در باره عالم آخرت چه بود؟ گفت: او کاملاً معتقد بود که روح ماهیتى است حقیقى که در هنگام مرگ از بدن جدا مى شود. در آن لحظ که ادیسون در حال احتضار و در شرف تسلیم جان بود پزشکش دید که او سعى دارد چیزى بگوید، به سوى صورتش خم شد، شنید بطور واضح و مشخّص این کلمات را بر زبان دارد: همه چیز در این سرا چه زیباست.
بر بالین بسیارى از مردان و زنان که در آستانه انتقال به سراى دیگر به اصطلاح وادى خاموشان قرار داشته اند بارها دیده شده که حال و مقام آنان حاکى است که در کرانه آن سرا همه روشنائى و زیبائى است.
اینک رشته سخن را به دست خانم پرستارى مى دهیم که شاهد مرگ اشخاص بسیارى بوده. او مى گوید:
بسیارى از بیماران در حال احتضار چنان مى نماید که چیزى مى بینند، غالباً از روشنائى و آهنگ خوش شگفت انگیزى سخن مى گویند.بعضى دیگر گوئى چهره هائى آشنا به نظرشان مى آید. بیشتر اوقات از نگاه اشخاص محتضر آثار شکفتگى و شگفتى غیر منتظره اى پدیدار مى شود. خود من در کنار بستر دوستى در آخرین ساعت زندگیش حاضر بودم، همینکه آثار مرگ آشکار شد ناگاه به پسرش که در بالینش نشسته بود گفت: عماراتى عالى مى بینم، در یکى از آنها روشنائى پدیدار است، این نور براى من است، خیلى زیباست. پس دم فرو بست و جان تسلیم کرد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- وَأَجْتَمِعَ فى جِوارِک مَعَ الْمُؤْمِنینَ (دعاى کمیل).
۲- ألاَتَخافُو وَ لاتَحْزَنُوا وَ اُبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتى کنْتُمْ تُوعَدُونَ. (فصّلت، ۳۰)
۳- یالَیتَ قَوْمى یعْلَمُونَ بِما غَفَرَلى رَبِّى وَ جَعَلَنى مِنَ الْمُکرَمینَ. (یس، ۲۶ ۲۷).
پسرش مى گفت: پدرم از اهل دانش و مردى روشنفکر بود و هرگز ممکن نمى شد تا موضوعى بر او مخقّق نباشد بر زبان آورد. عادت یک عمر ممکن نیست در لحظه آخر تغییر کرده باشد، آنچه که براى ما مى گفت به یقین مى دید.
دکتر تسلى واتزرهید از پزشکان لندن حکایت مى کند: بر بالین محتضرى حاضر بودم و دست او در دست من بود کم کم مجبور مى شدم که دست او را محکمتر از آنچه تصوّر مى کردم نگاه دارم، بیمار مى گفت: دستم را رها کن، آنجا چه دلرباست!
روسو، دردم واپسین، این عبارت کوتاه را بر زبان آورد: آسوده باشید، مى بینید چقدر این آسمان صاف و زیباست، خوب من رفتم آنجا!(۱)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱-"دانستنیهاى جهان علم" ص ۲۰۳.
اى بنده اى که در غم دنیا بیوفا *** تاب از تن تو رفته چو آب از رخ گدا
هر شام تا سحر به خیال زیان وسود *** خواب از دو دیده گشته چو تاب از تنت جدا
در جهل پافشرده و پیچیده سر ز علم *** با درد رام گشته ورم کرده از دوا
از رهبران بریده به افسون رهزنان *** و زاتقیا گسسته به اِغواى اشقیا
پیوسته چون برهنه روان از پى لباس *** همواره چون گرسنه دوان از پى غذا
عمرى کذشته بر تو ولى چون گذشته است *** نیمى پى هوس شد و نیمى پى هوا
جان ترا لهیب هوس کرده ملتهب *** جسم ترا بلاى هوا کرده مبتلا
دزد هوس همیشه ترا بوده راهبر *** دیو هوا هماره ترا بوده رهنما
گاهى به حکم نفس از آن کرده پیروى *** گاهى ز روى جهل بدین کرده اقتفا
روزت به فکر خورد و شبت در خیال خواب *** اینت چنین هدر شده آنت چنان هبا
در دفتر زمانه به عنوان یادگار *** خطّى نگشته از تو رقم جز خط خطا
تا کى به ذلّت و پستى نهى قدم *** تا کى به ننگ شهوت و مستى دهى رضا
تا کى به ارتکاب رذایل شوى قرین *** تا کى به زاکتساب فضایل کنى اِبا
تا چند بر زمانه زنى تهمت ستم *** تا چند بر سپهر دهى نسبت جفا
از کار خود بگوى نه از کرده قدر *** از دست خود بنال نه از فتنه قضا
اى بى قرار عشق فلان یار خود پسند *** وى ریزه خوار فلان میر خود ستا
تا کى زنى به دامن آن دست التماس *** تا کى نهى به درگه این روى التجا
آبى که آبرو ببرد در گلو مریز *** ور خود بود چو آب بقا مایه بقا
از عمر خویش آنچه به باطل گذاشتى *** چندان که جدّ و جهد کنى مامَضى مَضى
اوقات رفته باز نیاید به هوش باش *** تا زین پس آنچنان نرود عمر بر فنا
تا باقى حیات تو فانى نگشته است *** بگذار پاى سعى به سر منزل بقا
چندان تلاش کن که ز قید هواى نفس *** جان را دهى نجات و روان را کنى رها
این نیم مرده مشعل روح ضعیف تو *** محتاج روغنى است که گیرد بدان ضیا
یک چند یاز پاکدلان باش تا دهد *** زین زَلّتت نجات دم پاک اتقیا
چون صبح مى شود شب تارت ز روشنى *** گر پرتوى رسد به تو از مشعل هدا
هر کس که سر به صحبت پاکان در آورد *** جان را صفا دهد به سخنهاى اصفیا
گر تربیت نباشد و تأثیر تربیت *** خود سنگ بى بها نشود لعل پربها
هر رهروى که نیست به فرمان رهبرى *** کوریست بى عصاکش و لنگى است بى عصا
گر آگهى زتیزى دندان گرگ نفس *** اى برّه بى شبان ز چه رو مى کنى چرا
کارى که مى کنى همه لغوست و نادرست *** حرفى که مى زنى همه کذبست و ناروا
فعلت چو قول و قول چو فعلست ناپسند *** کاین ریو و ریمنى بود آن لاف و ادّعا
آن را که نیست فضل و هنر، هاى و هو ز چیست *** وانجا که نیست علم و عمل گفتگو چرا
بگذر ز هاى و هوى که بسیار لطمه خورد *** هر کس چو طبل گشت تهى مغر و پر صدا
تا بین ما مبارزه حقّ و باطل است *** میدان زندگى است چو میدان کربلا
حقّ کسى است دعوى مردى که چون حسین *** مردانه حقِّ باطل و حق را کند ادا
جویاى عدل باش و مرو زیر بار ظلم *** ور زان که خانومان و سرو جان کنى فدا
عمرى اگر به جهل نثارت کنند خلق *** أحسَنْت و آفرین و مریزاد و مرحبا
تا بى خبر ز رسم و ره آدمیتى *** هستى به حکم عقل سزاوار ناسزا
جز محو نادرستى و ناراستى نبود *** مقصود کردگار ز ارسال انبیا
راحت ز رنج خواه چو مردان ره حق *** قدرت ز عجز جوى چو پیران پارسا
مال جهان و باغ جِنان را چه ارزش است *** آن به که از خداى نخواهى بجز خدا
امروز اگر نگشته به کامت فلک، مرنج *** نوبت مقرّر است در این کهنه آسیا
چون نیست رنج و راحت ایام پایدار *** چندان تفاوتى نکند فقر با غنا
فرداتر است بستر و بالین زخاک و خشت *** امروز عار بهر چه دارى زبور یا
این ناز و کبر کى دهدت اذن بندگى *** سلطان کبر و ناز کجا بندگى کجا
بگذار ز خود که جاه و مقام تو بگذرد *** از هر چه در زمین و زمانست و ماورا
رو در پى عبادت معبود بى زوال *** تا زین طریق وارهى از وحشت جزا
گر طالب نجات خودى در دعا بکوش *** امّازروى صدق نه با صورت ریا
رو کن به پیشگاه طبیبى کزو مریض *** هرگز ندیده است و نبیند بجز شفا
شو خاک آستانه شاهى که بندگان *** جز با عنایتش نرهیدند از عنا
گر عشق روى دوست بلاى تن است و جان *** اندر بلاگریز و مصون باش از بلا
پیروز بخت آنکه به راه وفاى دوست *** گردید خاک و بر سر دشمن نهاد پا
گر پادشاه وقتى و گر خواجه زمان *** آن خواجه را غلام شو آن شاه را گدا
آن غایب از نظر که به هر جاى حاضر است *** با آنکه هیچ جاى ندارد به هیچ جا
خلاّق این خلایق و نقّاش این نقوش *** معمار این عمارت و بنّاى این بنا
در چشم آنکه پرده پندار بر درید *** او نیست مختفى به سراپرده خفا
ذات جهان و جان جهان و جهان جان *** وان دل که جاى او شده جام جهان نما
عرض وجود در بر او حقّ بنده نیست *** مسکین چه عرض جاه کند پیش پادشا
چون نیست بنده باخبر از کنْه ذات او *** بهتر همان بود که ببندد لب از ثنا
عاصى ز معصیت چو شود نادم و نهد *** روى نیاز و عجز به درگاه کبریا
چندان کند تضرّع و زارى که ناگهان *** از بارگاه قدس منادى دهد ندا
کاى بنده گریخته از آستان شاه *** هرچند زود رفتى و دیر آمدى بیا
اى کردگار قادر سبحان که دائمند *** تسبیح گوى ذات تو از ارض تا سما
وى پرده پوش پرده بر افکنده اى که هست *** آئینه جمال جمیل تو ماسوا
مرغ سحر به حمد تو سر گرم در صباح *** چون مرغ شب که ذکر تو گوید به هر مسا
اندیشه را که فهم صفات تو آرزوست *** هرگز نبرده و نبرد ره در این سرا
آنرا که آشناى تو شد التفات نیست *** بر دشمنى و دوستى غیر و آشنا
از تست هر کسى به عطائى امیدوار *** توفیق طاعت است مرا بهترین عطا
تا هست در دلم ز عذاب تو خوف و بیم *** بیم از امید خوبتر و خوف از رجا
اعمال فاسد من و روى سیاه من *** جهل مراست شاهد و جرم مرا گوا
نبود عجب ز توبه اگر شرم مى کنم *** کز روى جهل توبه شکستیم بارها
خجلت ز نام نامه اعمال مى بریم *** کز ابتدا سیاه بود تا به انتها
یارب به حقّ لوح و قلم روز رستخیز *** درکش ز روى لطف قلم بر گناه ما
بگذر ز جرم حالت مسکین که همچو ناى *** دور از نوازش تو بود سخت بینوا
روزى که دم به صور سرافیل در دمند *** وز نیک و بد ز خلق بپرسند ماجرا
او را از آفتاب قیامت پناه ده *** در سایه شفاعت اولاد مصطفى
أَیحْسَبُ الْإِنسَانُ أَن یتْرَک سُدىً، أَلَمْ یک نُطْفَةً مِن مَنی یمْنَى، ثُمَّ کانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فوَّى، فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَینِ الذَّکرَ وَالْأُنثَى:(۱)
آیا انسان تصوّر مى کند که او را مهمل از مسئولیت و تکلیف گذاشته اند و از خلقتش غرض و هدفى در کار نبوده؟ آیا در ابتداى کار قطره اى از آب مین نبود، و پس از نطفه علقه، آنگاه او را بدین صورت حیرت انگیز آفرید و آراسته کرد، پس آنگاه از او دو صف نر و ماده پدید آورد؟!
«قُتِلَ الْإِنسَانُ مَا أَکفَرَهُ، مِنْ أَی شَیء خَلَقَهُ، مِن نُطْفَة خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ، ثُمَّ السَّبِیلَ یسَّرَهُ، ثُمَّ أَمَاتَهُ فَأَقْبَرَهُ...»(۲)
اى مرده باد انسان چرا و براى چه تا این اندازه کفر و عناد مىورزى؟ دقّت نمى کند از چه چیز آفریده شده، از نفطه و سپس همان نطفه به این صورت زیبا در آمد، سپس راه خروج از نقص به کمال چه در امر مادّى چه در جهت معنوى براى او آسان گردید، و این همه عنایت حضرت حقّ است، چرا به شکر حضرت او اقدام نمى کند؟!
«أَلَمْ نَجْعَل لَهُ عَینَینِ، وَلِسَاناً وَشَفَتَینِ»!(۳)
آیا براى حفظ حیات و تکمیل ذات و رشد و کمال به او دو چشم عنایت نکردیم، و زبان و دو لب به او رحمت نکردیم؟!
«لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیم»:(۴)
انسان را به نیکوترین صورت ظاهر و باطن آفریدیم.
«فَلْینظُرِ الْإِنسَانُ مِمَّ خُلِقَ، خُلِقَ مِن مَاء دَافِق، یخْرُجُ مِن بَینِ الصُّلْبِ وَالتَّرَائِبِ»:(۵)
انسان در ابتداى آفرینش خود دقّت کند که از چه آفریده شده؟ از نطفه جهنده خلق شده که از صلب پدر و سینه مادر بیرون آمده است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- قیامت، ۳۶ ۳۹.
۲- عبس، ۱۷ ۲۱.
۳- بلد، ۸ ۹.
۴- تین، ۴.
۵- طارق، ۵ ۷.
«وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن سُلاَلَة مِن طِین، ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِی قَرَار مَّکین، ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَاالْمُضْغَةَ عِظَاماً فَکوْنَا الْعِظَامَ لَحْماً ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبَارَک اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ»:(۱)
همانا آدمى را از گل خالص آفریدیم، پس او را تبدیل به نطفه کرده در جاى استوار "صلب، رحم" قرار دادیم. آنگاه نطفه را علقه و علقه را گوشت پاره، باز آن گوشت را استخوان ساخته و سپس بر استخوانها گوشت پوشاندیم، سپس به آن بدن کامل شده روح دمیدیم، پس آفرین بر قدرت حق و آن اندازه گیر حکیم که بهترین اندازه گیرندگان است.
«وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْمَاءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نباً وَصِهْراً وَکانَ رَبُّک قَدِیراً»:(۲)
و او خدائى است که بشر را از آب آفرید و بین آنها خویشى و بستگى قرار داد، و خداى تو بر هر چیز تواناست.
«إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن نُطْفَة أَمْشَاج نَبْتَلِیهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِیعاً بَصِیراً»:(۳)
ما انسان را از نطفه مختلط آفریدیم و او را سمیع و بصیر جهت دریافت حقایق و رشد و کمال قرار دادیم.
«خَلَقَ الْإِنسَانَ مِن نُّطْفَة فَإِذَا هُوَ خَصِیمٌ مُّبِینٌ»:(۴)
خداوند مهربان انسان را از نطفه ضعیف و بى قدر آفرید، آنگاه او اصل آفرینش خود را فراموش کرد و باخالق حکیم و رئوف و رحیم خود به حصومت و دشمنى پرداخت.
داستان آفرینش انسان داستان عجیب و حیرت انگیزى است، آیات و نشانه هاى حق در ظاهر و باطن انسان آیات بهت آورى است، امروزه هر عضو انسان و هر حالت باطن او محو علمى از علوم و نقطه تحقیقى از تحقیقات دانشمندان بزرگ بشرى است.
یک نفر و حتّى یک طایفه عمرش کفاف دریافت اوضاع و اسرار آفرینش انسان را نمى کند. براى تشریح و تفسیر هر عضو او چه ظاهرى و چه باطنى کتاب و کتابها نوشته شده، که مطالعه آنها را باید بر خود واجب و لازم دانست، تا معلوم گردد این کارگاه با عظمت چیست.
آیات قرآن مجید و روایات و اخبار انسان را به حقیقت ظاهر و باطنش راهنمائى کرده، که بخشى از آن را در سطور گذشته ملاحظه کردید، البتّه فهم آن آیات و روایات باید با کتب تفسیرى و فیزیولوژى و روانکاوى و روانشناسى دنبال شود، چه آنکه در آن آیاتو معارف نکاتى هست که بدون کمک گیرى از علوم فهمش میسّر نیست.
انسان از نظر ظاهرى مخلوقى اعجاب انگیز است و از نظر باطنى اعجاب انگیزتر، به همین خاطر چون این ظاهر و باطن آراسته شد به خطاب کرد:
«فَتَبارَک اللّهُ اَحْسَنُ الْخالِقینَ».
انسان ظرف هدایت، کرامت، شرافت، اصالت، وجدان، دانش و بینش و در یک کلمه لایق مقام خلافت از حق است و همین مقام براى نشان دادن شخصیت او کافى است، و به همین خاطر پیامبر آیات انفس را بر او خواند.
آیات قرآن:
پیامبر بزرگ اسلام وظیفه داشت قرآن مجید را بر مردم بخواند تا با خواسته هاى حق که فراگیر نیست به تمام شئون حیات بود آشنا شوند.
مکلّف بود آیات کتاب حق را که به حق نازل شده بود بر مردم قرائت کند تا راه تأمین خیر دنیا و آخرت خود را درک کنند.
مسئولیت داشت به تلاوت آیات قرآن قیام کند تا مردم به حقوق خود و دیگران و مخصوصاً حقوق خالق ارض و سما آشنا شوند و پس از آن از پى اجراى آن حقوق اقدام نمایند تا سفره عدالت و حق پهن شود و از این طریق به رحمت واسعه حق برسند.
پیامبر عزیز اسلام در طول بیست و سه سال رسالت و بعثت خود آیات قرآن مجید را در سفر و حضر، به وقت جنگ و صلح، در مسجد و بازاد، در خیابان و گذرگاه، روز و شب، به واسطه و بى واسطه قرائت کرد، و معناى آن را تعلیم داد، و زمینه عمل به آن آیات را فراهم آورد، و در این عرصه فداکارى عجیبى از خود نشان داد و چیزى تا لحظات آخر عمرش از امّت فرو گذار نکرد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- مؤمنون، ۱۲ ۱۴.
۲- فرقان، ۵۴.
۳- دهر، ۲.
۴- نحل، ۴.
او در تمام امور، دَین الهى و انسانى خود را نسبت به مردم ادا کرد و تا قیامت تمام مردم جهان را مدیون زحمات طاقت فرساى خود نمود.
او براى علاج بیماران فکرى و روحى نسخه اى شفا بخش چون قرآن مجید آورد، و به وسله این نسخه توحیدى دردى را بدون دوانگذاشت.
قُل لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَن یأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لاَ یأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْض ظَهِیراً:(۱)
بگو اگر جنّ و انس گرد هم آیند، تا مانند این قرآن را بیاورند مانند آن را نمى آورند اگر چه از ایشان پشتیبان بعضى باشند.
قرآن مجید مرد مرا به توحید و یگانگى خدا و پیروى از دستورات حضرت او براى بدست آوردن خبر دنیا و آخرت دعوت مى نمود و از شرک و بت پرستى و طاغوت و تجاوز و فحشا و منکرات باز مى داشت.
آشکا را و بدون ملاحظه اعلام مى کرد: همه مردم در نزد حضرت حق یکسانند و کسى را بر کسى جز به نیکى و پرهیزکارى برترى نیست. «إنَّ اَکرَمَکمْ عِنْدَاللّهِ أتْقاکمْ».(۲)
کسانى را که به خدا مشرک مى شوند و براى او کفو و مانندى قرار داده و زندگى را بر اساس اعتقاد به آن کفو و مانند آن تنظیم مى کنند و در یک کلمه مطیع بت بى جان و جاندار و خلاصه بنده طاغوت مى گردند از عذاب سخت بر حذر مى دارد، و خبر مى دهد که براى این دنیا که مردم در آن زندگى مى کنند انجام است که ناچار در روز قیامت به آن منتهى مى شود.
راجع به قیامت چنان شدید و سخت و هولناک و ترس آور سخن مى گوید که دلها را از جا مى کند، مى گوید:روز حساب نزدیک است، و ناگهان در حال غفلت مردم به آنان مى رسد، چون در رسد مادران فرزندان خود را فراموش مى کنند و آدمى جز خود همه چیز را از یاد مى برد، جهان هستى سخت بهم مى خورد، پس آسمان شکافته مى شود، و آن روز روزى است که هر کس هر کارى را که پیش فرستاده یا پس آورده است به عیان مى بیند و با آن رو برو مى گردد.
انسان در قیامت با پرونده اى روبرو مى شود که تمام کارهایش را در آن ثبت شده مى بیند، بهشت و دوزخ بر او عرضه مى شود، دوزخ را در زشت ترین قیافه ممکن مى بیند، و بهشت را با زیباترین جلوه مشاهده مى کند.
آرى بهشت عنبر سرشت را به خاطر ایمان و اخلاص و عمل صالحش به زیباترین صورت وصف ناشدنى مشاهده مى نماید، و به زبان حال به آن مرکز آسایش و امنیت خطاب مى کند:
ألا اى غمت شادى جان ما *** توئى راحت جان پژمان ما
دلى که جهنانیست بردى برو *** چه افتاده اى در پى جان ما
پرى روئى از مردمت باک نیست *** ز دیوان نترسد سلیمان ما
غم تو چه کرد از دل ما حرم *** چه کعبه شریفست ارکان ما
چو از مشرب عشقت آبى خوریم *** ز دنیا بریده شود نان ما
چرا ما ز مردم گدائى کنیم *** جهان سر بسر ملک سلطان ما
همین بخت و اقبال ما را بس است *** که ما آنِ اوئیم و او آن ما
نگیریم چون عنکبوتان مگس *** که عنقا شکارند مرغان ما
ننالم ز فرقت اگر روز وصل *** برآید ز شبهاى هجران ما
چو یوسف به یعقوب خواهد رسید *** سرورست در بیت احزان ما
ز سر یوسف فرقان بیا گوى کن *** چو پا در نهادى به میدان ما
قرآن مى فرماید نامه عمل هر کسى که در قیامت براى او روشن و واضح است مى گوید که او بهشتى است یادوزخى، در آنجا به اندازه سنگینى ذرّه اى از آنچه کرده کم نمى شود، ولى حسنات او مضاعف مى گردد. پس آدمى در آنجا از کار خود آگاه است هر چند بهانه هاى خود را پیش آورد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- اسراء، ۸۸.
۲- حجرات، ۱۳.
آن روز هنگامى که کافران و مشرکان و فاسقان نامه عمل بازشده خود را مى بینند بسى بیمناک گشته فریاد مى زنند:
«یاوَیلَتَنَا مَالِ هذَا الْکتَابِ لاَ یغَادِرُ صَغِیرَةً وَلاَ کبِیرَةً إِلاَّ أَحْصَاهَا وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِراً وَلاَ یظْلِمُ رَبُّک أَحَداً»:(۱)
اى واى بر ما! این نوشته را چیست که کوچک یا بزرگى را فروگذار نمى کند بلکه همه را به حساب آورده است، و آنچه را کرده اند حاضر یافتند و پروردگار هیچ کس را ستم نمى کند.
قرآن مجید مى فرماید: پس آنگاه که میان مردم به میزان کارهاى ایشان داورى شود، بهشتى ها به سوى نعمتهاى خود رهسپار گردند، در حالیکه همیشه در آن جاویداند، و دوزخیان به دوزخ خود مى روند، و در صورتى که به خدا مشرک باشند و دلها و جانها و باطنهاى خود را براى او خالص نساخته باشند همیشه در آن جاویدند، و هر گاه پس از ایمان آوردن گناه کرده و بدیها مرتکب شده باشند، روزگارى کوتاه یا دراز که میزان آن تنها آمرزش پروردگار است در دوزخ گرفتار باشند!
بشر این حقایق را مى شنود، آن که به جان مى پذیرد اهل نجات است و آن که از روى عناد و هوا و هواس به انکار و مخالفت برمى خیزد هیزم عذاب است، چنانکه قریش این همه را مى شنید و آن را به شدیدترین وجهى انکار مى کرد، و با کسى که آن را بر آنان تلاوت مى نمود به شدیدترین صورت، دشمنى روا مى داشت!
او به آنان گفت: پدران مشرکشان در عذاب مخلّد مى باشند و اینان نیز بزودى اگر دست از شرک نکشند در آتش به آنها مى رسند و در آن عذاب همیشگى با آنان شریک مى گردند، مگر آنکه پدران خود و کیش ایشان را انکار کنند و به خداى یکتا بى آنکه بتها و طواغیت را در کنار او قرار دهند ایمان آورند، و باور کنند که محمّد صلّى الله علیه و آله که آیات قرآن را بر ایشان قرائت و تلاوت مى کند فرستاده خداست که از جانب او به حق و با دلائلى روشن بر ایشان مبعوث گشته است.
آنگاه پس از ایمان چاره اى ندارند جز آنکه زندگانى خود را با پیامبر و سنّت و روش او مناسب سازند، و هر چه را دستور مى دهد انجام دهند، و از هر چه ایشان را باز مى دارد بگذرند، پس اگر سرپیچى نمودند خدا درکمین ایشان است و دوزخ براى آنها آماده تا با پدران مشرک خود در آن در آیند بى آنکه توبه و فدیه اى از آنان پذیرفته شود، یا عذاب ایشان سبک گردد یا مهلت داده شوند!
با تلاوت قرآن مجید مردم را از رسیدن قیامت بیم مى داد و از حشر و حساب بر حذر مى داشت، و از عذابى که براى مشرکان و گنهکاران مهیا شده است و نیز از برنامه هاى دیگر مى ترسانید: از آنکه به ایشان رسد آنچه به ملّتهاى پیش از ایشان رسید، هنگامى که پیامبران با معجزاتشان نزد ایشان آمدند پس آنها را دروغ گو شمردند و در باره آنها گفتند آنچه را قریش در باره او نظر دادند:اینان دیوانه اند، جادو شده اند! بخى از انبیا را کشتند و بعضى دیگر را تهدید به کشتن کردند، پس عذاب شتابانى در این دنیاپیشاهنگ عذاب آینده همیشگى مهیا شده بر ایشان ریخته شد!
محمّد صلّى الله علیه و آله از طریق قرآن مجید قصّه طوفان را که گنهکاران قوم نوح را غرق نمود تلاوت کرد، همچنین قصّه بادى که قوم عاد را هنگامى که هود را نافرمانى کردند نابود کرد و داستان فریاد آسمانى که قوم ثمود را هنگامى که به فرمان صالح نرفتند از میان برد، قصّه آنچه بر سر قوم لوط آمد هنگامى که آسمان بر ایشان سنگ نشاندار بارید، و قصّه آنچه به اهل مدین رسید هنگامى که شعیب را نافرمانى کردند و زلزله ایشان را هلاک کرد، سپس به تفصیل بر ایشان یعنى بر مردم جهان مى خواند آنچه را به فرعون و قومش رسید، هنگامى که دعوت موسى را نشنیدند.
محمّد صلّى الله علیه و آله آیاتى را تلاوت مى کند که امر مى کند در روى زمین گردش کنید تا ببنید سرانجام تبهکاران چه بوده است و انسانها را بر حذر مى دارد که مبادا علاوه بر عذاب همیشگى آخرت که به انتظار آنهاست آنچه از انواع عذابهاى دنیوى که بر آن ملّتها فرود آمد بر اینان نیز فرود آید!
رسول خدا صلّى الله علیه و آله با تلاوت آیات قرآن مردم را پند و موعظه مى داد تا به راه آیند و زمینه رشد و کمال آنان فراهم گردد. آنانى به او گوش دادند و مى دهند که جلوه هاى قرآن دلشان را ربود و مى رباید، آنانى به آیات او اعتنا مى کنند که نیروهاى برهان عقلشان را تسلیم کند، چه بسا نزدیکان که تلاوت آیات را از دهان مبارک او شنیدند به او ایمان نیاوردند و بیگانگان با شنیدن خبر بعثت او به سویش شتافتند و آنچنان واقعیات را از وى قبول کردند که ده درجه ایمان را طى نموده و به مقام قرب حق و وصال محبوب حقیقى رسیدند که از آن جمله سلمان بزرگوار است که مسلمان شدن او داستان عجیب و شنیدنى دارد:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- کهف، ۴۹.
داستان با عظمت سلمان فارسى:
از ابن عبّاس روایت شده که گفته است: سلمان شخصاً و از دهان خود من چنین نقل کرد و گفت:
من مردى ایرانى از اهل اصفهان و دهکده اى که به آن جىّ مى گویند هستم. پدرم دهقان و سالار دهکده اش بود و من محبوبترین خلق خدا در نظرش بودم، محبّت او به من چندان بود که مرا همچون دوشیزگان در خانه زندانى کرده بود و من در آئین محبوسى مى کوشیدم تا جائى که از تدمتگزاران آتشکده شدم و پدرم همواره آتش را روشن نگه مى داشت و اجازه نمى داد یک ساعت خاموش باشد.
پدرم بوستان بزرگى داشت، روزى سرگرم ساختمانى بود و از سرکشى به بوستان باز ماند، به من گفت: پسرکم، امروز به واسطه گرفتارى ساخمان نتوانستم از مزرعه و بوستان خبر بگیرم تو برو خبرى بگیر، و دستورهائى به من داد و گفت دیرنیائى که تو براى من پر ارزش تر از همه چیزى.
گوید: به منظور رفتن به مزرعه راه افتادم، در این هنگام از کنار کلیسائى از کلیساهاى مسیحیان گذشتم، صداهاى ایشان را که مشغول نماز گزاردن بودند شنیدم و من به واسطه اینکه پدرم در خانه محبوسم مى داشت از امور مردم اطلاعى نداشتم.
چون صداهاى ایشان را شنیدم وارد کلیسا شدم تا ببینم چه مى کنند، چون ایشان را دیدم از نمازشان خوشم آمد و گفتم به خدا سوگند این آئین بهتر از آئین ماست، و از آنجا حرکت نکردم تا غروب شد.
مزرعه پدر را رها کردم و آنجا نرفتم، از آنها پرسیدم در کجا مى توانم به سر چشمه این دین برسم؟ گفتند: در شام. من پیش پدرم برگشتم معلوم شد کسانى را به جستجوى من فرستاده و از همه کارى باز مانده است. چون پیش او رسیدم گفت: اى پسرم کجا رفته بودى؟ مگر با تو چنان شرط نکرده بودم؟
گفتم: پدر جان از کنار مردمى مى گذشتم که در معبدى مشغول نماز بودند و آنچه از دین ایشان دیدم پسندیدم و تا خورشید غروب کرد پیش ایشان بودم. گفت: پسر جان در آن دین خبرى نیست دین تو و پدرانت از آن بهتر است، گفتم: به خدا سوگند چنین نیست آن دین بهتر از دین ماست.
گوید: پدرم بر من ترسید، بر پاى من بند نهاد و مرا در خانه زندانى کرد! من کسى پیش مسیحیان فرستادم و گفتم هر گاه کاروان بازرگانان شما از شام رسید مر خبر کنید و پس از اینکه کارهاى خود را انجام دادند و آهنگ بازگشت کردند آگاهم سازید.
چون هنگام بازگشت ایشان رسید به من خبر دادند، من بند از پاى خود برداشتم و همراه ایشان رفتم تا به شام رسیدم و آنجا پرسیدم چه کسى از همه بیشتر به مبانى مسیحیت عالم است؟
گفتند: اسقفى که در کلیسا است.پیش او رفتم و گفتم من به این دین راغب شده ام و دوست مى دارم همراه تو باشم و براى تو و کلیسا خدمت کنم و از تو دانش بیاموزم و همراه تو نماز بگزارم. گفت: بیا، و وارد کلیسا شدم و او مردى نادرست بود، به مسیحیان دستور مى داد صدقه دهند و چون صدقات را مى آوردند براى خود اندوخته مى کرد و به فقرا نمى داد، آنچنان که هفت کوزه زر و سیم اندوخت، و من که دیدم چنان مى کند او را سخت دشمن مى داشتم.
چون ازدنیا رفت و مسیحیان براى خاکسپارى او جمع شدند به ایشان گفتم: این مردى نادرست بود، به شما دستور پرداخت صدقه مى داد و شما را به آن تشویق مى کرد و پس از اینکه صدقه را مى آوردید براى خود اندوخته مى کرد و چیزى از آن به به درویشان نمى داد، گفتند: این مطلب را از کجا مى دانى؟ گفتم شما را به اندوخته اش راهنمائى مى کنم،گفتند: چنان کن، من جاى آن را نشان دادم و ایشان هفت کوزه انباشته از زر و سیم را بیرون آوردند و چون آنها را دیدند، گفتند: به خدا سوگند هرگز او را به خاک نمى سپاریم و جسدش را بر دار کشیده سنگسار کردند.
مرد دیگرى آوردند و بجاى او گذاشتند، سلمان مى گوید: او مردى بود که من هرگز ندیده بودم کسى نمازهایش را به خوبى او گزارد، او نسبت به دنیا سخت مبى میل و نسبت به آخرت به شدّت راغب بود و شب و روز را در عبادت مى گذراند، من او را بسیار دوست مى داشتم چنانکه پیش از او هیچ کس را به آن اندازه دوست نداشته ام.
روزگارى با او سپرى ساختم، چون هنگام مرگش فرارسید گفتم: اى فلان من همراه تو بودم و ترا چنان دوست مى داشتم که هیچ چیز را آنچنان دوست نداشته ام، اکنون چنانکه مى بینى فرمان خدا در باره تو رسیده است، مرابه چه کسى سفارش و به چه چیزى فرمان مى دهى؟
گفت: پسرجان، به خدا سوگند مردم به گمراهى افتاده اند و بیشتر آدابى را که بر آن بودند ترک کرده اند، و امروز کسى را نمى بینم که به روش و آئین من باشد مگر مردى در موصل که او هم به همان راه و روشى است که من بوده ام، خود را به او برسان.
گوید: چون او از دنیا رفت و به خاک سپرده شد به موصل پیش آن مرد رفتم و گفتم: اى فلان، فلانى هنگام مرگ خود به من سفارش کرد تا پیش تو آیم و به من خبر داد که تو بر راه و رسم اوئى، گفت: پیش من بمان و من پیش او ماندم و دیدم که مردى نیک و به روش دوست خود است، ولى چیزى نگذشت که او را هم مرگ در رسید، به او گفتم: فلانى مرا به تو سفارش کرد و دستور داد که بو تو ملحق شوم و مى بینى که فرمان خدا بر تو در رسیده است تو به چه کسى سفارشم مى کنى؟ و به چه فرمانم مى دهى؟
گقت: پسر جان به خدا سوگند من کسى را سراغ ندارم که به راه و روش ما باشد مگر مردى در نصیبین. رفتم پیش آن مرد و خبر خود را با او گفتم و فرمان رهنماى پیشین خود را براى او نقل کردم.
گقت: پیش من بمان و پیش او ماندم و او را هم بر آئین دوستش دیدم و اقامت من در حضور مرد بسیار نیکى بود ولى به خدا سوگند چیزى نگذشت که مرگ او هم فرا رسید، چون به حال احتضار در آمد به او گفتم: فلانى مرا به فلان و او مرا به تو راهنمائى کرد، تو مرا به چه کسى رهنمون هستى و چه دستورى مى دهى؟
گفت: پسر جان، به خدا سوگند کسى را نمى شناسم که به این دین و آئین باشد مگر کسى که در عموریه است، خود را به او برسان و پیش او بمان.
چون او مرد و به خاک سپرده شد من پیش آن مرد در عموریه رفتم و داستان خود را براى او گفتم، گفت: پیش من بمان و من همانجا ماندم و او هم مردى بود که به راه و روش دوستانش بود.
سلمان مى گوید: آنجا به کسب و کار هم مشغول شدم، چنانکه چند ماده گاو و چند گوسپند براى من فراهم شد، چون مرگ او نزدیک و محتضر شد به او گفتم: فلانى مى دانى که من همراه فلان کس بودم و او مرا به فلان کس دیگر و او به شخص دیگر معرفى کرد و او مرا به تو راهنمائى کرد، اکنون تو مرا به چه کس راهنمائى و به چه چیزفرمان مى دهى؟
گفت: پسر جان، به خدا سوگند من کسى را نمى شناسم که بر آئین ما باشد تا به تو بگویم که پیش او بروى ولى روزگار ظهور پیامبرى که به آئین ابراهیم علیه السلام در زمین عرب برانگیخته خواهد شد نزدیک شده است، محلّ هجرت او درسرزمینى میان دو سنگلاخ است که میان آنها درختان حرماست و او علامتهائى دارد که مخفى نیست، از جمله صدقه نمى خورد ولى اگر هدیه بدهندش قبول مى کند و میان شانه هایش مهر نبوّت است، اگر بتوانى به آن سرزمین بروى این کار را انجام بده.
سلمان مى گوید: او هم مرد و مدفون شد و من مدّتى در عموریه ماندم. گروهى از بازرگانان بنى کلب آمدند، به آنها گفتم مرا به سرزمین اعراب ببرید در عوض این ماده گاوها و گوسپندانم را به شما مى دهم، پذیرفتند و من آنها را به ایشان دادم و مرا با خود بردند، همینکه بو وادى القرى رسیدیم به من ستم کردند و مرا به عنوان برده به مردى جهود فروختند، و من پیش او بودم و چون درختان خرم را دیدم امیداور شدم که همان سرزمینى باشد که دوستم برایم وصف کرده بود و این موضوع پیش من محقّق نشده بود.
همان وقتها که پیش او بودم یکى از پسر عموهایش که از یهود بنى قریظه بود مرا از او خرید و به مدینه برد; به خدا سوگند گوئى هم اکنون است که آن سرزمین را شناختم و همانجا ماندم.
در این هنگام رسول خدا مبعوث شده بود و در مکه اقامت داشت و چون من برده و بنده بودم خبرى از او نشنیدم تا اینکه به مدینه هجرت فرمود.
به خدا قسم روزى بالاى درخت خرمائى بودم و براى ارباب خود کار مى کردم و صاحب من زیر درخت نشسته بود که یکى از پسر عموهایش آمد و به او گفت: فلانى خدا اوس و خزرج را بکشد که آنها الآن در منطقه قبا گرد مردى جمع شده اند که امروز از مکه آمده است و ایشان مى پندارند که او پیامبر است.
سلمان مى گوید: چون این سخن را شنیدم چنان لرزه بر من افتاد که پنداشتم روى صاحبم سقوط خواهم کرد. از درخت پائین آمدم و به پسر عموى او گفتم: چه گفتى؟ صاحبم خشمگین شد و سیلى محکمى به من زد و گفت: ترا به این حرفها چکار؟ برگرد به کار خودت مشغول باش، گفتم چیزى نیست مى خواستم ببینم آنچه مى گوید درست یا نه؟
سلمان گوید: چیزهائى خوراکى داشتم که جمع کرده بودم، هنگام غروب آن را برداشتم و پیش رسول خدا صلّى الله علیه و آله که به قبا بود رفتم. حضور او رسیدم و گفتم: به من خبر رسیده است که تو مردى نیکوکارى هستى و همراه تو دوستانى نیازمند و غریب هستند، این خوراکى صدقه است چنین مى پندارم که شما از دیگران به آن سزاوارتر هستید، و آن خوراکى را نزدیک او بردم، به یارانش فرمود بخورید، ولى خود دست نگاه داشت و نخورد، با خود گفتم این یک نشانه.
آنگاه برگشتم و خوراکى دیگر فراهم کردم، در این فاصله پیامبر به مدینه بازگشته بود، پیش او رفتم و گفتم: چنین دیدم که تو صدقه خورى این هدیه است که خواستم ترا باشد، پیامبر از آن خورد و به یاران خود هم دستور داد از آن خوردند.با خود گفتم این دو نشانه.
پس از آن به حضور رسول خدا در بقیع رسیدم که براى تشییع جنازه یکى از یاران خود آمده بود، من دو قطیفه داشتم و پوشیده بود و رسول خدا هم میان اصحاب خود نشسته بود، سلام کردم و به طرف پشت سر او رفتم تا به شانه هایش بنگرم و ببینم آیا مُهر نبوّت دیده مى شود، همین که پیامبر دید که من در پشت سرش ایستاده و در جستجوى چیزى هستم که وصف آن را براى من گفته بودند، راداى خویش را از دوش افکند و من به مُهر نبوّت نگریستم و آن را شناختم و شروع به بوسیدن آن و گریستن کردم.
پیامبر فرمود: برگرد، و برگشتم و برابر او نشستم و داستان خود راهمچنین که براى تو اى ابن عبّاس نقل کردم براى رسول اسلام گفتم و آن حضرت خوش داشت که این خبر را یارانش هم بشنوند.
سلمان همچنان گرفتار بردگى بود به طورى که نتوانست در جنگهاى بدر و احد شرکت کند.
رسلول خدا صلّى الله علیه و آله به من فرمودند: با صاحب خود عهد نامه اى براى آزادى خود بنویس، و من تعهّدى نوشتم که سیصد اصله خرما براى او به عمل آورم و با آب چاه آن را آبیارى کنم و چهل وُقیه هم طلا بپردازم.
پیامبر به اصحاب خود فرمود: برادرتان را یارى کنید، و آنها با نهالهاى خرما مرا یارى کردند، بعضى سى نهال، برخى بیست نهال و پانزده نهال و ده نهال و هر کس به قدر امکان خود مساعدت کرد و سیصد نهال براى من جمع شد.
پیامبر فرمود: اى سلمان برو و براى این نهالها گود بردار، وقتى تمام شد پیش من بیا تا خودم به دست خویش آنها را بکارم. من چنان کرم و یاران یاریم دادند، و چون از آن فارغ شدم پیش رسول خدا برگشتم و خبرش دادم. پیامبر همراه من آمد ما نهالها را به او مى دادیم و او در گود مى گذاشت تا تمام شد. سوگند به کسى که جان سلمان در دست اوست از آنهاحتّى یک نهال هم خشک نشد، و من درختان خرمائى که تعهّد کرده بودم به صاحب خود پرداختم، و آن مال همچنان به عهده من بود، اتّفاقاً از یک معدن طلا مقدارى طلا که به اندازه تخم مرغى بود به حضور رسول خدا صلّى الله علیه و آله آوردند، فرمود: آن ایرانى که براى آزادى خود تعهّدنامه نوشته بود چه کرده است؟ مرا به حضورش بردند، فرمود: این را بگیر و تعهّد خود را بپرداز. سوگند به کسى که جان سلمان در دست اوست چهل وقیه کامل بود. حق صاحب خود را دادم و آزاد شدم و در حالى که آزاد بودم در جنگ خندق همراه رسول خدا صلّى الله علیه و آله شرکت کردم و پس از آن در هیچ یک از جنگها غایب نبودم.(۱)
بهشت روح شد گلزار رویت *** امید عاشقان دیدار رویت
ندانستم که لطف صنع ایزد *** به حسن اینجا رساند کار رویت
زمین را ذرّه ها خورشید گردد *** اگر بر وى فتد انوار رویت
لبانت شکر مصر جمالت *** زبانت بلبل گلزار رویت
گل سورى چو خار اند گلستان *** بها ناورد در بازار رویت
بدیدم از دُرستِ ماه بیش است *** عیار حسن در دینار رویت
مه نو کو مدد دارد ز خورشید *** نگردد بدر بى تیمار رویت
فروغ شمع مه پشت زمین را *** نگیرد جز به استظهار رویت
بجز آئینه ارواح عشّاق *** نداند هیچ کس مقدرا رویت
ترا بیند نظر در هر چه دارد *** کسى کو کسب کرد اسرار رویت
ببین چون سیف فرقانى جهانى *** چو چشم تو شده بیمار رویت
محمّد صلّى الله علیه و آله با کمال جدّیت و در میان طوفانى که شرک و کفر علیه او بر پا مى کرد آیاتى که اصول دین حق را بر مردم عرضه مى داشت تلاوت کرد، و آنچه را از آن چاره اى نیست تا از بد عاقبتى دنیا و آخرت در امان باشند بر انسان قرائت فرمود.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "نهایة الإرب" ج اول، ص ۱۳۴.
بر بشریت روشن ساخت که پروردگار جهان یگانه و بى شریک است و شریک ساختن براى او ستم و انکارى است که صاحب خود را به جاوید ماندن در عذاب همیشگى بیچاره مى سازد.
بر آنان خواند که خداوند مهربان او را به رسالت برانگیخت چنانکه فرستادگان پیش از او را براى هدایت ملّتها مبعوث به رسالت کرد.
بر تمام جهانیان تلاوت کرد که ایمان کسى مستقیم نمى شود تا از عمق قلبش به یگانگى خدا و فرستاده اش گواهى ندهد، و تا آنکه ایمان و عشق به حق و رسولش دلهاى ایشان را لبریز سازد.
به انسان خواند که در انجام و ترک عمل باید به یاد خدا باشد و هر آنچه انجام مى دهد باید از روى اخلاص و صفا و پاکى دل انجام دهد.
بر همه مردم تلاوت کرد که خداوند به عدالت و نیکى و همراهى با خویشان و مهربانى با یتیمان و بینوایان و نیکى با پدر و مادر و فرمانبرى آن دو مگر در کفر به خدا یا نافرمانى او امر مى کند، و بر جهانیان خواند که خداوند ایشان را از گناه نهى مى کند و ناچار باید از آن دورى کنند، از کشتن به ستم و کشتن فرزندان و از زنا و خودپسندى و غرور و تکبّر و دروغ و سخن باطل و تماشاى کار بیهوده و شرکت در آن بر حذر مى دارد.
این همه و بیش از این همه را بر ایشان تلاوت کرد و ایشان را در صورتى که ایمان آوردند و کار شایسته کنند و فرمانبرند به ثواب نیکوتر نزد خدا نوید داد، و اگر کافر شوند و فرمان حق را نبرند از عذاب سخت دنیا و آخرت ترساند.
پیامبر بزرگ چنانکه در آغاز این سطور اشاره شد در تمام اوقاتش از روز اوّل بعثت تا روزى که خداوند او را به جوار قرب خود برد آموزگار بود.
بطور دائم قرآن را بر مسلمین تلاوت مى کرد و آنچه را از قرآن به تفسیر نیازمند بود براى ایشان تفصیل مى داد و خلاصه تمام حقایق را به عنوان حکمت الهى به مردم تعلیم مى داد.
محمّد صلّى الله علیه و آله براى مردم تلاوت مى کرد:
«نَبِّئْ عِبَادِی أَنِّی أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِیمُ، وَأَنَّ عَذَابِى هُوَ الْعَذَابُ الْأَلِیمُ»:(۱)
بندگانم را خبر ده که من آمرزنده مهربانم، و عذاب من عذابى دردناک است.
«إِذَا سَأَلَک عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیسْتَجِیبُوا لِی وَلْیؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یرْشُدُونَ»:(۲)
هرگاه بندگانم مرا از تو جویا شوند همانا من نزدیکم، و دعوت خواننده را اجابت کنم، پس باید واقعیات را از من بپذیرند و به من ایمان آورند تا به راه آیند.
«قُل لَّوْ کانَ الْبَحْرُ مِدَاداً لِکلِمَاتِ رَبِّی لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَن تَنفَدَ کلِمَاتُ رَبِّی وَلَوْ جِئْنَا بِمِثْلِهِ مَدَداً»:(۳)
بگو اگر دریا براى سخنان پروردگار مرکب شود، البتّه دریاـ اگر چه مانند آن را به کمک مى آوریم پیش از آنکه کلمات پروردگارم پایان پذیرد به پایان مى رسید.
«آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیهِ مِن رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ کلٌّ آمَنَ بِاللّهِ وَمَلاَئِکتِهِ وَکتُبِهِ وَرُسُلِهِ لاَ نُفَرِّقُ بَینَ أَحَد مِن رُسُلِهِ وَقَالُواسَمِعْنَاوَأَطَعْنَا غُفْرَانَک رَبَّنَا وَإِلَیک الْمَصِیرُ».(۴)
پیامبر (صلّى الله علیه و آله) و مؤمنان به آنچه از پروردگارشان بر او نازل شده است ایمان یقینى و شهودى آوردند، هر کدام به خدا و فرشتگان و کتابها و فرستادگانش ایمان آورده و میان هیچ یک از فرستادگانش فرق نمى نهیم و گفتند: شنیدیم و فرمان بردیم، پروردگار آمرزشت را خواستاریم و بازگشت به سوى توست.
«الَّذِینَ یؤْمِنُونَ بِالْغَیبِ وَیقِیمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْناهُمْ ینْفِقُونَ، وَالَّذِینَ یؤْمِنُونَ بِمَا أُ نْزِلَ إِلَیک وَمَا أُ نْزِلَ مِن قَبْلِک وَبِا لاْخِرَةِ هُمْ یوقِنُونَ، أُولئِک عَلَى هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولئِک هُمُ الْمُفْلِحُونَ».(۵)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- حجر، ۴۹ ۵۰.
۲- بقره، ۱۸۶.
۳- کهف، ۱۰۹.
۴- بقره، ۲۸۵.
۵- بقره، ۳ ۵.
آنانکه به غیب ایمانن مى آورند و نماز به پا مى دارند و از آنچه به ایشان روزى کردیم در راه خدا انفاق مى کنند. و کسانى که به آنچه بر تو و پیش از تو نازل شده است ایمان مى آورند و به آخرت یقین دارند. آنان بر هدایتى از پروردگار خویشند و آنان همان رستگارانند.
«إنَّ الدَّینَ عِنْدَ اللّهِ الاْسْلامُ».(۱)
همانا دین، نزد خدا اسلام است.
«فَمَن یرِدِ اللّهُ أَن یهْدِیهُ یشْرَحْ صَدْرَهُ لِلاِْسْلاَمِ وَمَن یرِدْ أَن یضِلَّهُ یجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیقاً حَرَجاً کأَنَّمَا یصَّعَدُ فِی السَّماءِ کذلِک یجْعَلُ اللّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِینَ لاَیؤْمِنُونَ».(۲)
کسى که خدا بخواهد او را به راه آورد سینه اش را براى اسلام مى گشاید، و کسى که بخواهد او را گمراه سازد سینه اش را تنگ و در فشار قرار دهد، چنانکه گوئى به آسمان بالا مى رود; خداوند پلیدى را به این گونه بر آنانکه ایمان نمى آورند قرار مى دهد.
«مَا کانَ إِبْرَاهِیمُ یهُودِیاً وَلاَ نَصْرَانِیاً وَلکن کانَ حَنِیفاً مُسْلِماً وَمَا کانَ مِنَ الْمُشْرِکینَ. إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَهذَا النَّبِی وَالَّذِینَ آمَنُوا وَاللّهُ وَلِی الْمُؤْمِنِینَ».(۳)
ابراهیم نه یهودى بود نه نصرانى لیکن خدا پرست و تسلیم حضرت حق بود و او از آلودگى شرک با تمام وجود پاک بود. همانا سزاوارترین مردم به ابراهیم همان کسانى هستند که او را پیروى کردند و این پیامبر و اهل ایمانند، و خدا سرپرست مؤمنان است.
اهل کتاب گمان مى کنند هر کس بخواهد به راه آید باید جهود یا نصرانى باشد، خداوند در قرآن مجید به رسولش مى فرماید به آنان بدین گفتار پاسخ بده:
«بَلْ مِلَّةَ إبْراهیمَ حَنیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکینَ»:(۴)
بلکه دین، دین ابراهیم است که خدا پرست محض بود و از شرک پاک و پاکیزه.
«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا ارْکعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّکمْ وَافْعَلُوا الْخَیرَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ. وَجَاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاکمْ وَمَا جَعَلَ عَلَیکمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَج مِّلَّةَ أَبِیکمْ إِبْرَاهِیمَ هُوَ سَمَّاکمُ الْمُسْلِمِینَ مِن قَبْلُ وَفِی هذَا لِیکونَ الرَّسُولُ شَهِیداًعَلَیکمْوَتَکونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ فَأَقِیمُوا الصَّلاَةَ وَآتُوا الزَّکاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلاَکمْ فَنِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِیرُ».(۵)
اى کسانى که ایمان آورده اید، رکوع و سجده گزارید و پروردگار خود را پرستش نمائید و خوبى انجام دهید تا رستگار گردید. و در راه خدا آنچنان که او را شایسته است کوشش کنید، او شما را برگزید و در دین بر شما فشارى قرار نداد، دین پدر شما ابراهیم، و شما را پیش از این مسلمان و در قرآن نیز مسلمان نامیده شدید تا پیامبر بر شما گواه باشد و شما بر مردم گواه باشید، پس نماز را بپاى دارید و زکات بدهید و به خدا پناه برید، او مولاى شماست، چه خوب سرور و چه خوب یاورى است!
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- آل عمران، ۱۹.
۲- انعام، ۱۲۵.
۳- آل عمران، ۶۷ ۶۸.
۴- بقره، ۱۳۵.
۵- حج، ۷۷ ۷۸.
کافرم من گر زیان کردست کس *** در ره ایمان و طاعت یک نفس
سر شکسته نیست این سر را مبند *** یک دو روزى جهد کن باقى بخند
بد مجالى جست کو دنیا بجست *** نیک حالى جست کو عقبى بجست
مکرها در کسب دنیا بارد است *** مکرها در ترک دنیا وارد است
مکر آن باشد که زندان حفره کرد *** آن که حفره بست آن مکریست سرد
این جهان و ما زندانیان *** حفره کن زندان و خود را وا رهان
چیست دنیا از خدا غافل شدن *** نى قماش و نقره و فرزند و زن
مال را کز بهر دین باشى حَمول *** نعم مالٌ صالحٌ گفت آن رسول
آب در کشتى هلاک کشتى است *** آب در بیرون کشتى کشتى است
چونکه مال ملک را از دل براند *** زان سلیمان خویش جز مسکین نخواند
کوزه سر بسته اندر آب رفت *** از دل پر باد، فوق آب رفت
باد درویشى چو در باطن بود *** بر سر آب جهان ساکن بود
آب نتواند مراو راغوطه داد *** کش دل از نفحه الهى گشت شاد
گر چه این جمله جهان ملک وى است *** ملک در چشم دل او لا شى است
پس دهان و دل ببند و مُهر کن *** پُر کنش از باد کبر مِنْ لَدُن
جهد حقّ است و دوا حقّ است و درد *** منکر اندر نفى جهدش جهد کرد
کسب کن سعیى نما و جهد کن *** تا بدانى سرّ علم مِنْ لَدُن
«قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ، الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاَتِهِمْ خَاشِعُونَ، وَالَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ، وَالَّذِینَ هُمْ لِلزَّکاةِ فَاعِلُونَ، وَالَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ، إِلاَّ عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أَوْ مَا مَلَکتْ أَیمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیرُ مَلُومِینَ، فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاءَ ذلِک فَأُولئِک هُمُ الْعَادُونَ، وَالَّذِینَ هُمْ لاَِمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ، وَالَّذِینَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ یحَافِظُونَ، أُولئِک هُمُ الْوَارِثُونَ، الَّذِینَ یرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ».(۱)
به راستى که مؤمنان رستگار شدند، آنانکه در نماز خود فروتنى قلبى دارند، و آنانکه از عمل بیهوده روى گردانند، و آنانکه زکات دهنده اند، و آنان که خود را از آمیزش حرام نگهدارى مى کنند، مگر بر زنان و کنیزان حلال خود که ملامتى ندارند، پس هر که جز آن را بجوید تجاوز کار است. و کسانى که امانتها و پیامهاى خود را رعایت کننده اند، و آنان که بر نمازهاى واجب خود مواظبت دارند، آنان همان ارث برندگانند که بهشت را ارث مى برند و در آن جاویدانند.
«إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِینَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِینَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِینَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِینَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِینَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِینَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاکرِینَ اللَّهَ کثِیراً وَالذَّاکرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْراً عَظِیماً»:(۲)
همانا مردان مسلمان و زنان مسلمان، و مردان با ایمان و زنان با ایمان، و مردان فرمانبر و زنان فرمانبر، و مردان راستگو و زنان راستگو، و مران شکیبا و زنان شکیبا، و مردان فروتن و زنان فروتن، و مردان بخشنده و زنان بخشنده، و مردان روزه دار، و زنان روزه دارد، و مردان پاکدامن و زنان پاکدامن، و مردان و زنان بسیار به یاد خدا، خداوند براى ایشان آمرزش و پاداشى بزرگ آماده ساخته است.
«قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُل لَمْ تُؤْمِنُوا وَلکن قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا یدْخُلِ الْإِیمَانُ فِی قُلُوبِکمْ وَإِن تُطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ لاَ یلِتْکم مِنْ أَعْمَالِکمْ شَیئاً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ».(۳)
بَدَویان گفتند: ایمان آوردیم، بگو: ایمان نیاورده اید لکن بگوئید اسلام آوردیم; و هنوز ایمان به دلهاى شما راه نیافته است، و اگر خدا و رسولش را فرمان برید از عملهاى شماچیزى کم نخواهد شد، همانا خداوند آمرزنه و مهربان است.
«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذَا ذُکرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِیتْ عَلَیهِمْ آیاتُهُ زَادَتْهُمْ إِیمَاناً وَعَلى رَبِّهِمْ یتَوَکلُونَ. الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ ینْفِقُونَ. أُوْلئِک هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقّاً لَهُمْ دَرَجَاتٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کرِیمٌ».(۱)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- مؤمنون، ۱ ۱۱.
۲- احزاب، ۳۵.
۳- حجرات، ۱۴.
به حقیقت، مؤمنان آنها هستند که چون ذکر خدا شود از عظمت وجلال او دلهاشان ترسان گردد، و چون آیات خدا رابر آنان تلاوت کنند بر ایمانشان بیفزاید، و در هر کار به خداى خود تکیه کنند. نماز بپا مى دارند و از هر چه روزى آنها کردیم انفاق کنند، آنها براستى اهل ایمانند و نزد خدا مراتب بلند و آمرزش و رزق کریم دارند.
«وَأَطِیعُوا اللّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّکمْ تُرْحَمُونَ. وارِعُوا إِلَى مَغْفِرَة مِن رَبِّکمْ وَجَنَّة عَرْضُهَا السَّماوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ. الَّذِینَ ینْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْکاظِمِینَ الْغَیظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللّهُ یحِبُّ الْمُـحْسِنِینَ. وَالَّذِینَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکرُوا اللّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَن یغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ اللّهُ وَلَمْ یصِرُّوا عَلَى مَا فَعَلُوا وَهُمْ یعْلَمُونَ. أُولئِک جَزَاؤُهُم مَغْفِرَةٌ مِن رَبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ».(۲)
از دستورات خدا و رسول او فرمانبرید، باشد که مشمول رحمت گردید. و بشتابید به سوى بدست آوردن آمرزش خق و بهستى که پهنایش آسمانها و زمین است و براى پرهیزکاران آماده شده است.
آنان که در وسعت و تنگى از مال خود به نیازمندان و فقیران و دردمندان و مستمندان کمک کنند و غضب و خشم خود فرونشانند و از بدى مردم چشم پوشى کنند و خداوند عاشق اهل احسان است.
نیکان آنها هستند که هر گاه ناشایسته اى از ایشان سر زند و یا ظلمى به نفس خویش کنند خدا را به یاد آرند و از گناهشان به درگاه حق توبه و استغفار نمایند، که جز خدا کسى آمرزنده خطا و گناه خلق نیست،و آنانند که اصرار بر کار زشت نکنند چون به زشتى معصیت آگاهند. آنها هستند که پاداش عملشان آمرزش خداست و جنّاتى که زیر درختان آن نهرها جارى است، در آن بهشت ها به طور جاوید متنعّم اند، و چه نیکوست پاداش نیکوکاران عالم.
لایضیعُ أجْرَ الْمُحْسِنینَ، یا یجْزى الْمُحْسِنینَ یا در آیات بالایحِبُّ الْمُحْسِنینَ همه این تغییرات بر لفظ احسان دلالت مى کند. چه، لفظى که در این آیه هاست از این مصدر مشتق شده و معنى آنهم به آنچه خداوند به آن امر فرموده تناسب دارد.
احسان آن است که انسان در اطاعت خدا بکوشد تا به آخرین درجه اى که در طاقت اوست برسد و سستى نکند و خسته نگردد و کوتاهى نورزد بلکه تا راهى به کوشش دارد با دل و جان و اعضاى خویش کوشش نماید.
ایمان و اسلام و احسان سه کلمه است که در قرآن آمده و بسیار به کار مى رود و معنى آنها هم به هم نزدیک است. خود رسول اسلام این کلمات را آنگونه شناساند که در هیچ یک شبهه اى باقى نگذارد.
روزى رسول خدا در میان اصحاب بود مردى آمد و گفت: ایمان چیست؟ پیامبر فرمود: ایمان آن است که به خدا و فرشتگان و پیمبرانش ایمان آورى و لقاى پروردگار و روز رستاخیز را باور کنى. پرسید: اسلام چیست؟ فرمود: آن است که خداى را پرستش نمائى و براى او شریکى نگیرى و نماز رابپا دارى و زکات واجب رابدهى و رمضان را روزه گیرى. پرسید: احسان چیست؟ فرمود: آنکه خدا را چنانکه گوئى او رامى بینى پرستش نمائى. چه، اگر تو او را نبینى بى شک او تورا مى بیند. پرسید: قیامت کى خواهد بود؟ فرمود:
«إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ».(۳)
همان علم قیامت نزد خداست.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- انفال، ۲ ۴.
۲- آل عمران، ۱۳۲ ۱۳۶.
۳- لقمان، ۳۴.
پیامبر بزرگ اسلام صلّى الله علیه و آله تنها به تعلیم حقایق ایمان و اسلام و احسان که در آیات صفحات قبل کذشت اکتفا نکرد، بلکه هم در زندگى خصوصى خود و هم در روابطى که با مردم داشت عملاً به تعلیم خواص و آثار این سه صفت و آنچه دارندگان اینها شایسته است انجام دهند و آنچه واجب است اى آن دورى کنند همّت گماشت.
خوش آن کس که دانشور است و هنرور *** مر او راست علم و هنر یار و یاور
ز علم و هنر هر که بى بهره باشد *** عُقابى است بى پر درختى است بى پر
مکن فخر بر زیور و زَر که کس را *** بجز عقل وعلم و هنر نیست زیور
خردمند از آنرو نگردیده گمره *** که اورا به هر ره خرد بود رهبر
به فضل و کمال خود آن به که نازى *** نه فضل پدر یا کمالات مادر
ترا گر به اصل است فخر، اصل هر کس *** نبودست جز آب و گل چیز دیگر
کسى را سزد شاهى هر دو عالم *** که ملک دلى گردد او را مسخْر
چو دین خیمه زد کفر گیرد هزیمت *** که آن همچو شاهین بود این کبوتر
درخت هوس میوه کس را نبخشد *** بلى میوه کس رانبخشد صنوبر
توان دید حق رابه چشم شریعت *** که شرع است دریا و توحید گوهر
چرا مهر بستن به دنیا و خوردن *** چو کودک فریب متاعى محقّر
چرا بهر یارانِ بزم شریعت *** ملال آفرین بودن و غصّه پرور
چرا خانه علم و کاخ عمل را *** نه دیوار بر جاى ماندست نه در
چرا اندر این دوره نبود نشانى *** نه از صدق سلمان نه از زهد بوذر
چرا خسته شد پاى دین مفخّم *** چرا بسته شد دست شرع مطهَّر
منوَّر شود خاطرات گر در آئى *** به بزمى که از نور دین شد منوَّر
به درویش منگر به چشم حقارت *** که الماس اندر ذغال است مضمر
تراقصّه یوسف آگاه سازد *** که یار وفا کیش به از برادر
سپاس تو گوید سگ از بهر نانى *** ترا چون وفا نیست سگ از تو بهتر
ز صبر اى پسر هیچ گه رو مگردان *** که صبر است تیر بلا را چو سنگر
چو شاخ است علم و عمل میوه وى *** چو شمع است عمر واجل باد صرصر
چو دادت فلک سرورى، ناتوان را *** فکن از ره مرحمت سایه برسر
بود آنکه روزى کند دور گردون *** ترا ناتوان، ناتوان را توانگر
خوش آن کس که مانند حالت ندارد *** بجز اهل علم و ادب یار و یاور
«وَأَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذَا عَاهَدتُّمْ وَلاَ تَنقُضُوا الْأَیمَانَ بَعْدَ تَوْکیدِهَا وَقَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیکمْ کفِیلاً إِنَّ اللَّهَ یعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ. وَلاَ تَکونُوا کالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَهَا مِن بَعْدِ قُوَّة أَنکاثاً تَتَّخِذُونَ أَیمَانَکمْ دَخَلاً بَینَکمْ أَن تَکونَ أُمَّةٌ هِی أَرْبَى مِنْ أُمَّة إِنَّما یبْلُوکمُ اللَّهُ بِهِ وَلَیبَینَنَّ لَکمْ یوْمَ الْقِیامَةِ مَا کنتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ».(۱)
هر گاه پیامى بستید پیمان خدا را بسر برید، و سوگندها را پس از استوار ساختن آن با اینکه خدا را ناظر بر خود قرار داده اید بهم نزنید، همانا خداوند آنچه را انجام مى دهید مى داندو مانند آن زن که رشته خود را پس از محکمى واتابید وپنبه کرد نباشید، تا براى آنکه مردمى از مردمى فزونتر باشند سوگندهاى خود را تباهى و فریبکارى میان خود قرار دهید، همانا خداوند شما را به آن آزمایش مى کند و بى شک آنچه را در آن اختلاف مى کردید روز قیامت براى شما روشن خواهد نمود.
پیامبر عزیز اسلام در هر موقعیت مناسبى آیات حلال و حرام قرآن را بر مردم تلاوت مى کرد و به هر صورت ممکن معانى آن آیات را براى مردم بیان مى فرمود تا موعظه شوند و به واجبات روى آورده از حرام و گناه دورى کنند، و حتّى گاهى صورت برزخى اعمال و اخلاق و کردار مردم را جهت بیدارى آنان براى آنان بیان مى فرمود. به حدیث زیر که در جوامع حدیث آمده و حدیث غریبى است توجه کنید.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱-نحل، ۹۱ ۹۲.
صورت برزخى اعمال و اخلاق از دید پیامبر اسلام:
بامدادى به اصحاب و یاران فرمود: دیشب دو نفر پیش من آمدند و مرا برانگیختند و به من گفتند بیا برویم. پس با آن دو به راه افتادم تا به مردى خوابیده رسیدم و مرد دیگرى را با سنگ گرانى بر سر او ایستاده دیدم که سنگ را بر سر او مى کوبد و سرش را درهم مى شکند و چون سنگ به غلت مى افتد به دنبال آن مى رود و آن را مى گیرد و هنوز نزد آن مرد برنگشته سر وى چنانکه بود صحیح و سالم مى شود، پى بار دیگر به او حمله مى برد و همان کار نخستین را با او انجام مى دهد.
به آن دو گفتم: سبحان الله داستان این دو نفر چیست؟ به من گفتند: بیا برویم.
پس رفتیم تا به مردى به پشت افتاده رسیدیم که دیگرى با قلاّبى آهنین بر سر او ایستاده است و ناگهان به یک سوى روى او مى آید و هر یک ازگوشه لب و سوراخ بینى و چشم او را تا پشت گردن چاک مى دهد، سپس به آن سوى دیگرش مى رود و همان کارى که با آن طرف کرده بود با این طرف انجام مى دهد و هنوز اى این سو فارغ نشده که آن طرف به حال اول برمى گردد، پس دیگر بار به او حمله کره همان کار نخستین را تکرار مى کند.
گفتم: سبحان الله داستان این دو چیست؟ به من گفتند: بیا برویم.
پس رفتیم، به چیزى تنور مانند رسیدیم که فریاد و داد و بیدادهائى از آن بلند بود. پس سرى به آن زدیم که ناگاه مردان و زنان برهنه در آن دیدیم که زبانه آتش از زیر آنها بر مى خاست و چون به آنها مى رسید فریاد مى زدند.
به آن دو گفتم: داستان اینها چیست؟ به من گفتند برویم.
پس به راه افتادیم تا به جوئى مانند خون سرخ رنگ رسیدیم که در میان آن مردى شنا گر شنا مى کرد و در کنار جوى مردى بود که سنگ بسیارى نزدش نهاده بود، آن شناگر پس از مدتى شنا نزد آن مرد که سنگها نزدش بود مى آمد و او سنگى به دهان او مى انداخت او باز شنا مى کرد و باز مى گشت و باز سنگ به دهانش افکنده مى شد و همینطور تکرار مى گشت.
به آن دو گفتم: داستان این دو نفر چیست؟ گفتند، بیا برویم.
پس به راه افتادیم ته به مردى بد قیافه بد قیافه تر از هر بد قیافه اى که بینى رسیدیم که نزد او آتشى بود و آن را مى افروخت و زیر و رو مى کرد و گرد آن مى گشت.
به آن دو گفتم: این چیست؟ گفتند: بیا برویم.
پس رفتیم تا به انبوهى رسیدیم که از هر نوع گلى بهارى در آن به چشم مى خورد، ناگهان در میان آن بستان مردى بلند قامت با کودکانى بیش از آنچه هرگز ندیده بودم پیرامون او به نظرم آمدند. به آن دو گفتم: این کیست و اینان کیانند؟ مرا گفتند برویم برویم.
پس رفتیم ته به بستانى بزرگ که هرگز بزرگتر و بهتر از آن ندیده بودم رسیدیم، به من گفتند: در این بستان بالا برو، پس بالا رفتیم تا به شهرى که با خشتى طلا و خشتى نقره ساخته شده بود رسیدیم، آنگاه به دروازه شهر آمدیم و خواهش کردیم آن را باز کنند، دروازه گشوده شد، بعضى هر چه تصوّر کنى زیبا و برخى هر چه گمان کنى زشت روى به استقبال ما آمدند.
به آنان گفتند بروید در این جوى آب تنى کنید که ناگاه جوى پهناورى که گوئى در سفیدى شیر خالص است جلب نظر کرد در آن آب تنى کردند و سپس در حالى که آن زشتى از ایشان رفته بود و به نیکوترین صورتى در آمده بود نزد ما آمدند، به من گفتند: این بهشت جاویدان "عدن" است و این خانه توست.
پس دیده ام به بالا خیره شد ناگاه کاخى مانند ابرى سفید به نظر رسید. به من گفتند: خانه تو همان است.
به آن دو گفتم: خدا مبارکتان گرداند، مرا بگذارید تا داخل آن شوم، گفتند: اکنون که نمى شود، داخل آن خواهى شد. به آن دو گفتم از آنچه امشب دیدم در شگفتم، این چه بود که دیدم؟
به من گفتند: اکنون به تو مى گوئیم: آن مرد نخستین که بر او گذشتى و سرش با سنگ درهم شکسته مى شد مردى است که قرآن را فراگیرد و سپس آن را رها کند، و در وقت نماز بخواند تا نماز او فوت شود.
آن مرد دیگرى که دیدى هر یک از کنار دهان و سوراخ بینى و چشم او تا پشت گردنش چاک زده مى شد، مردى است که بامداد از خانه اش در آید و دروغى بگوید که در میان مردم منتشر شود.
مردان و زنان برهنه اى که در تنور مانندى بودند زنان و مردان زنا کارند. آن مردى که دیدى در جوى خون شنا مى کند و سنگ به دهانش مى افکند کسى است که ربا مى خورد.
مرد بد قیافه اى که در کنار آتش بود و آن را زیر و رو مى کرد و مى افروخت و گِرد آن مى گشت مالک و سر پرست دوزخ بود.
آن مرد بلند قامتى که در آن بوستان بود ابراهیم علیه السلام است و آن کودکانى که پیرامون او بودند هر نوزادى است که بر فطرت خداشناسى بمیرد.
راوى پرسید: اى فرستاده خدا آیا فرزندان مشرکان هم؟ پاسخ داد: آرى فرزندان مشرکان هم.
امّا آن گروهى که بعضى زیبا و بعضى زشت رو بودند آنان مردمى هستند که کارى شایسته و کارى بد را بهم آمیخته بودند و خدا از آنان در گذشت.(۱)
«وَذَرِ الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَعِباً وَلَهْواً وَغَرَّتْهُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَذَکرْ بِهِ أَن تُبْسَلَ نَفْسٌ بِمَا کبَتْ لَیسَ لَهَا مِن دُونِ اللّهِ وَلِی وَلاَ شَفِیعٌ وَإِن تَعْدِلْ کلَّ عَدْل لاَیؤْخَذْ مِنْهَا أُولئِک الَّذِینَ أُبْسِلُوا بِمَا کبُوا لَهُمْ شَرَابٌ مِن حَمِیم وَعَذَابٌ أَلِیمٌ بِمَا کانُوا یکفُرُونَ».(۲)
اى رسول من، آنان را که دین خود را به بازیچه و هوسرانى گرفتند و زندگانى مادّى دنیا آنها را فریب داد به حال خود واگذار، همین قدر به آنان تذکر بده که هر کس به عمل خود عاقبت گرفتار مى شود، و کسى را جز خدا در دو عالم دادرس و شفیعى نخواهد بود، و هر چه براى راحت خود از عذاب فردا فدا دهد از او نپذیرند، آنان همان مردمى هستند که عاقبت به هلاکت مى رسند و به کیفر کفرشان به شرابى از حمیم جهنّم و عذابى دردناک گرفتار مى آیند.
«وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَیوْمَ یقُولُ کن فَیکونُ قَوْلُهُ الْحَقُّ وَلَهُ الْمُلْک یوْمَ ینفَخُ فِی الصُّورِ عَالِمُ الْغَیبِ وَالشَّهَادَةِ وَهُوَ الْحَکیمُ الْخَبِیرُ».(۳)
اوست خدائى که آسمانها و زمین را به حق آفرید، و روزى که خطاب کند: موجود باش، بى درنگ موجود خواهد شد. سخن او حقّ است، پادشاهى عالم روزى که در صور بدمند تنها با اوست، آشکار و نهان خلق را داناست و او حکیم و بر همه چیزِ عالَم آگاه است.
«وَهذَا کتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَک مُصَدِّقُ الَّذِی بَینَ یدَیهِ وَلِتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَالَّذِینَ یؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ یؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى صَلاَتِهِمْ یحَافِظُونَ».(۴)
و این قرآن کتابى است که ما آن را با برکت بسیار فرو فرستادیم، گواه سایر کتب آسمانى است، تا اینکه مردم را ازاهل مکه و هر که به اطراف آن است به پندهاى خود متنبّه سازى، و البتّه آنان که به عالم آخرت ایمان آورند به به این کتاب نیز ایمان خواهند آورد و آنها حدود و ارکان و اوقات نمازشان را محافظت خواهند کرد.
«ذلِکمُ اللّهُ رَبُّکمْ لاَإِلهَ إِلاَّ هُوَ خَالِقُ کلِّ شَیء فَاعْبُدُوهُ وَهُوَ عَلَى کلِّ شَیء وَکیلٌ. لاَتُدْرِکهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ یدْرِک الْأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ. قَدْ جَاءَکم بَصَائِرُ مِن رَبِّکمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِی فَعَلَیهِا وَمَا أَنَا عَلَیکمْ بِحَفِیظ».(۵)
این است خداى شما که خدائى جز او نیست و آفریننده تمام موجودات است، پس او را بپرستید که او نگهبان تمام اشیاء در عرصه هستى است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "آئینه اسلام، ص ۱۷۷" به نقل از "صحیح بخارى" جلد اول، ص ۱۵۳، کتاب ۲۳، باب ۹۳.
۲- انعام، ۷۰.
۳- انعام، ۷۳.
۴- انعام، ۹۲.
۵- انعام، ۱۰۲ ۱۰۴.
او را هیچ چشمى درک نمى کند و حال آنکه او تمام بینندگان را مشاهده مى نماید و او نامرئى و به همه چیز داناست.
آیات الهى و کتب آسمانى که موجب بصیرت شماست البتّه از جانب خداوند آمده، پس هر کس بصیرت یافت خود سعادتمند شد و آن که کور بماند خود به زیان افتاد، و من نگهبان شما از عذاب حق نیستم.
بشر در زندگانى حال و روزى نیست یکسانش *** که دارد سیر دوران گاه غمگین گاه شادانش
زمانى داردش از غصّه چون میناى مى گریان *** گهى دارد ز شادى همچو جام باده خندانش
گهى دارد این گلشن بسان غنچه خاموشش *** گهى دارد در این گلزار چون بلبل در افغانش
گه از شادى کند مستش بسان چشم مهرویان *** گه از محنت کند خم گشته چون ابروى خوبانش
نخواهد گردش گردون دون پیوسته مسرورش *** ندارد سیر دوران دنى همواره شادانش
از این رو مرد را در زندگانى دوست باید *** که تا در صحبتش لختى بیاساید زغم جانش
ولى آوخ که بر هر دوستى چون بنگرى بینى *** که در واقع چو عهد بى وفایان است پیمانش
به ظاهر لاف یکرنگى زند در دوستى لیکن *** به باطن مى گریزد اهرمن از دست دستانش
چو آن مارى که در ظاهر بود خوش خطّ و خال اما *** به باطن هشته زهر مهلکى در زیر دندانش
هر آن مردى که لاف دوستى زد با تو در ظاهر *** به چشم باطنش بنگر که بینى دشمن جانش
هزار افسوس کز بهر هوسرانى است گر مردى *** به سوى آدمى میلى کند طبع هوسرانش
دلا گر دوست مى خواهى به سوى دوستى رو کن *** که داماد نبى خیر الجلیس آورد در شانش
ندیدم دوستى کز او بُود در دوستى بهتر *** کتاب است آن اگر پرسى مرا از نام و عنوانش
ولیکن هر کتابى کو منقّش گشت و ذى قیمت *** نشاید کز ره غفلت عمل کردن به فرمانش
کتاب ار چون کتاب الله دلیل پیر و برنا شد *** سزد در هر کجا باشد گرامى داشت چون جانش
کتاب ار نفس گمراه را از گمراهى برون آرد *** به چشم عاقلان قرب است و عزّت همچو قرآنش
جهد از دام گمراهى بجوید گر که گمراهش *** رهد از قید نادانى بخواند گر که نادانش
اگر مور ضعیف از جان کند فرمانبرى او را *** دهد فرمانروائى بر جهان همچون سلیمانش
شود آموزگار مرد و زن طفل نو آموزش *** شود استاد شیخ و شاب شاگرد دبستانش
بود در آسمان معرفت چون پاره ابرى *** که گر بارد به شورستان کند رشک گلستانش
زبانى نیست او را لیک اندر عین خاموشى *** همى گوید سخن با مستمع طبع سخندانش
به خوانِ حکمتش هر کس ز روى صدق بنشیند *** عجب نبود گر از یک لقمه سازد هم چو لقمانش
قبولش کن چو دانى حاصل فکر اساتیدش *** بزرگش دان چو دانى ناقل قول بزرگانش
«اِتَّبِعْ مَاأُوْحِی إِلَیک مِن رَبِّک لاَإِلهَ إِلاَّ هُوَ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکینَ.(۱)
اى محمّد (صلّى الله علیه و آله) هر چه از خداوند به تو وحى مى شود از آن پیروى کن که معبودى جز خداى یگانه نیست و از مشرکان روى بگردان.
وَلاَتَسُبُّوا الَّذِینَ یدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ فَیسُبُّوا اللّهَ عَدْوًا بِغَیرِ عِلْم کذلِک زَینَّا لِکلِّ أُمَّة عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَینَبِّئُهُمْ بِمَا کانُوا یعْمَلُونَ».(۲)
شما مؤمنان به آنان که غیر خدا را مى خوانند دشنام ندهید، تا مبادا آنها هم از روى دشمنى، خدا را دشنام دهند، و همچنین ما عمل هر قومى را در نظرشان زینت دادیم، پس بازگشت آنها به سوى خداست و خدا آنان را به اعمالشان آگاه مى کند.
«أَفَغَیرَ اللّهِ أَبْتَغِی حَکماً وَهُوَ الَّذِی أَنْزَلَ إِلَیکمُ الْکتَابَ مُفَصَّلاً وَالَّذِینَ آتَینَاهُمُ الْکتَابَ یعْلَمُونَ أَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِن رَبِّک بِالْحَقِّ فَلاَ تَکونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ».(۳)
آیا من غیر خداوند حاکم و داور و حکومتى بجویم و حال آنکه او خدائى است که کتابى که همه چیز در آن بیان شده به شما فرستاد، و آنانکه به آنها کتاب فرستادیم (یهود و نصارى) مى دانند که این قرآن از خداى تو بر تو بحق آمده پس در آن شک و تردیدى به خود راه مده.
«الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَنزَلَ عَلَى عَبْدِهِ الْکتَابَ وَلَمْ یجْعَل لَّهُ عِوَجا. قَیماً لِّینذِرَ بَأْساً شَدِیداً مِن لَّدُنْهُ وَیبَشِّرَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً حناً. مَاکثِینَ فِیهِ أَبَداً».(۱)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- انعام، ۱۰۶.
۲- انعام، ۱۰۸.
۳- انعام، ۱۱۴.
ستایش مخصوص خداست که بر بنده خاص خود محمّد این کتاب بزرگ را نازل کرد و در ظاهر و باطن آن هیچ نقص و کجى قرار نداد. بر پا و برپا دارنده و براى ترساندن مردم از عذاب سخت است و اهل ایمان را که اعمال آنها نیکوست به اجر بشارت مى دهد، که در سرمنزل بهشت عنبر سرشت زندگانى ابد خواهند داشت.
«وَقُلِ الْحَقُّ مِن رَبِّکمْ فَمَن شَاءَ فَلْیوْمِن وَمَن شَاءَ فَلْیکفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِینَ نَاراً أَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا وَإِن یسْتَغِیثُوا یغَاثُوا بِمَاء کالْمُهْلِ یشْوِی الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرَابُ واءَتْ مُرْتَفَقاً. إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ إِنَّا لاَ نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلاً»:(۲)
بگو حق (کتاب و دین) همان است که از ناحیه پروردگار شماست، پس هر که بخواهد ایمان آورد، و هر که بخواهد کافر شود، ما براى ستمکاران آتشى مهیا ساخته ایم که شعله هاى آن گرداگرد آنها را احاطه کند، و اگر از شدّت عطش شربت آبى درخواست کنند، آبى مانند مس گداخته به آنها دهند که روى آنان را بسوزاند. آن آب، بد شربتى و آن دوزخ بد آرامگاهى است.
آنان که به خدا ایمان آورند و اهل عمل صالح شدند، اجرشان را ضایع نخواهیم گذاشت.
«الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَالْبَاقِیاتُ الصَّالِحَاتُ خَیرٌ عِندَ رَبِّک ثَواباً وَخَیرٌ أَمَلاً»:(۳)
مال و فرزندان زیب زندگى دنیاست ولى اعمال صالحه که تا قیامت باقى است (مانند نماز، روزه، حج، امر به معروف، نهى از منکر، نماز شب، صدقات جاریه و...) نزد پروردگار بسى بهتر و عاقبت آن نیکوتر است.
«قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکم بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمَالاً، الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَهُمْ یحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یحْسِنُونَ صُنْعاً، أُولئِک الَّذِینَ کفَرُوا بَآیاتِ رَبِّهِمْ وَلِقَائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَلَا نُقِیمُ لَهُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ وَزْناً، ذلِک جَزَاؤُهُمْ جَهَنَّمُ بِمَا کفَرُوا وَاتَّخَذُوا آیاتِی وَرُسُلِی هُزُواً، إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ کانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلاً، خَالِدِینَ فِیهَا لَا یبْغُونَ عَنْهَا حِوَلًا»:(۴)
اى رسول ما به امّت بگو: مى خواهید شما را به زیانکارترین مردم آگاه سازم؟ زیانکارترین مردم آنها هستند که عمرشان را در راه حیات دنیاى فانى تباه کردند و به خیال باطل مى پنداشتند نیکوکارى مى کنند. همین دنیا طلبانند که به آیات خداى خود کافر شدند و روز جزا و ملاقات با حق را انکار کردند، لذا اعمالشان همه تباه گشته، روز قیامت آنها را هیچ وزنى و ارزشى نخواهیم داد. اینان چون کافر شده آیات و پیامبران مرا استهزاء کردند به آتش دوزخ کیفر خواهند یافت.
آنان که به خدا ایمان آورده نیکوکار شدند البتّه در بهشت فردوس منزل خواهند یافت. هیمشه در آن بهشت ابدى هستند و هرگز از آنجا انتقال نخواهند یافت.
«وَاذْکرْ فِی الْکتَابِ إِسْماعِیلَ إِنَّهُ کانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَکانَ رَسُولاً نَّبِیاً. وَکانَ یأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاَةِ وَالزَّکاةِ وَکانَ عِندَ رَبِّهِ مَرْضِیاً»:(۵)
یاد کن در کتاب خود احوالات اسماعیل را که بسیار در عهد استوار بود و پیامبرى بزرگوار. و همیشه اهل خود را به اداء نماز و پرداخت زکات امر مى کرد، و او نزد خدا بنده اى پسندیده بود.
«لَقَدْ أَنزَلْنَا إِلَیکمْ کتَاباً فِیهِ ذِکرُکمْ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ»:(۶)
همانا به سوى امّت کتابى که مایه عزّت و شرافت شما و یاد آور حقایق است فرستادیم، آیا نباید در این کتاب بزرگ اندیشه کرده واقعیات آن را درک کنید!
«وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِک مِن رَّسُول إِلاَّ نُوحِی إِلَیهِ أَ نَّهُ لاَ إِلهَ إِلاَّ أَنَا فَاعْبُدُونِ»:(۷)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- کهف، ۱ ـ۳.
۲- کهف، ۲۹ ۳۰.
۳- کهف، ۴۶.
۴- کهف، ۱۰۳ ۱۰۸.
۵- مریم، ۵۴ ۵۵.
۶- انبیاء، ۱۰.
۷- انیاء ۲۵.
هیچ رسولى را به رسالت نفرستادیم جز آنکه به او وحى نمودیم که جز من خدائى نیست تنها مرا به یکتائى پرستش کنید و بس.
«کلُّ نَفْس ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَنَبْلُوکم بِالشَّرِّ وَالْخَیرِ فِتْنَةً وَإِلَینَا تُرْجَعُونَ»:(۱)
هر نفسى در این جهان مرگ را مى چشد، ما شما را به نیک و بد دچار کرده بیازمائیم و هنگام مرگ بازگشت همه شما به سوى ماست.
اگر بخواهى آیاتى که از کتاب حق، پیامبر بر حق بر مردم تلاوت کرد در این جزوه بنویسیم باید همه قرآن مجید را بنویسیم ولى:
آب دریا را اگر نتوان کشید *** هم بقدر تشنگى باید چشید
سطور گذشته نمونه هائى از کتاب حق بود که در تمام زمینه ها اعمّ از مادى و معنوى، فردى و اجتماعى، سیاسى و اقتصادى، قلبى و اخلاقى، رسول خدا بر مردم تلاوت کرد تا آنان را با حقایق ملکوتى و واقعیات الهى آشنا سازد.
عارف بزرگوار عماد فقیه کرمانى در نعمت رسول خدا مى گوید:
مقصود از آب و گل چو وجود محمّد است *** از طینتش مبانىِ هستى مشید است
بر خاتم نبوّت او مهر لایزال *** بر صحفه رسالت او نقش سرمد است
عرش مجید پایه معراج مصطفى *** بدر منیر آلت اعجاز احمد است
در ناف نافه پیچشى از تاب آن دو جعد *** در شاخ سرو لرزه اى از رشک آن قد است
مَطویست آن بساط که گسترده بود کفر *** تا در جهان قواعد و نقش ممهَّد است
نعل سمند اوست که بر گوش آسمان *** پاى جلال اوست که بر فرق فرقد است
گردد مذاب ز آتش رشک حدیث او *** لولوى شاهوارى که آبى معقَّد است
گلگونه گردد از عرق روى چون گُلشن *** هر شاهد چمن که عذارش مورَّد است
هر دل که پشت گرمیى از مهر اونیافت *** در زمهریر دوزخ هفتم مخلَّد است
دینش به نصرت صمدیت کمال گیر *** شرعش به قوّت احدیت مؤید است
اى اژدهاى کفرِ سیه روى رخ بپوش *** توافعى و مهر نبوّت زمرّد است
اى از چراغ روى تو قندیل کرده باز *** شمس فلک که مشعله هفت معبد است
اى طشت خوان چرخى زر کوب آسمان *** بر گوشه سِماط تو صحنى زبر جد است
زرّین سِماط ساعد گردون ز خیط شمس *** رخش فلک نَوَردِ ترا نعل و مِقوّد است
گلگون بُراق اگر چه بر آفاق مى جهد *** با مطلق العنان بُراق مقید است
کرده اشارتت سپر ماه را دونیم *** برهان قاطع تو نه تیغ مجرَّد است
جان را که به تو عهد قدیم است در میان *** هر دم بر آستان تو شوقى مجدَّد است
آن بى طریق کز ره شرع تو روى تافت *** فقرى رفیق اوست که درویش مُسوّد است
شد بنده کمینه درگاهتو عماد *** آزاد بنده اى که غلام محمّد است
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- انبیاء ۳۵.
تزکیه و طهارت نفس:
بخش دوم آیه ۱۶۴ سوره آل عمران که در جهت تفسیر و توضیح آن هستیم مسأله تزکیه است: «یتْلُو عَلَیهِمْ آیاتِهِ وَ یزَکیهِمْ».
مراد از نفس در آیات و روایات که پیامبر عظیم الشأن اسلام ور بر تزکیه آن بوده حقیقتى است که مرکز قواى حیوانى از شهوت و غضب و غرائز و امیال است، که اگر این قوا کنترل و تزکیه نشوند تبدیل به هوا مى گردند و هوا ایجاد طوفانهاى عظیمى در عقل و قلب و روح و بدن مى کند که دنیا و آخرت انسان را به باد مى دهد.
فاسقان، فاجران، کاذبان، خدعه گران، آلودگان، ستمکاران، ظالمان، معتدین، متکبّرین، جبّارین، تبهکاران، عاصیان، خاطیان، درنده خویان، جاهلان، بى خران، بى خردان همه و همه محصول و معلول و نتیجه هواى نفسند.
غرائز و امیال و شهوات باید با قواعد تربیتى اسلام و هدایت شارع مقدّس کنترل گردند، ورنه ضربه هاى غیر قابل جبرانى به انسان و انسانیت وارد مى سازند.
در صورت کنترل شدن، خیمه عدالت در تمام جوانب بر پا مى شود، و در صورت عدم کنترل، عرصه گاه حیات آلوده به انواع ظلم و ستم و خطا و معصیت و تجاوز و زور گوئى و عناد و قلدرى و هر گونه رذیلتى خواهد شد.
غزالى در "مدارج القدس" گوید: یطْلَقُ النَّفْسُ عَلَى الْجامِعِ الصّفاتِ الْمَذْمُومَةِ الْمُضادَّةِ لِلْقُوَى الْعَقْلِیةِ:
نفس همان است که زذایل ضدّ نیروهاى ملکوتى در آن اجتماع مى کنند.
اگر این رذایل علاج نشوند و بر قدرت آنها در صورت عدم کنترل افزوده شود جائى براى حکومت عقل و شرع در میدان حیات باقى نمى ماند.
مسأله کنترل غرائز و شهوات از اعظم مسائل الهى و انسانى است تا جائى که مبارزه با شهوات و غرائز غلط و بیجا را جهاد اکبر گفته اند، و افضل الجهاد نامیده اند.
"اربعین" شیخ بهائى مى گوید:
اَنَّ رَسُولَ اللّهِ صلّى الله علیهِ وَ آله بَعَثَ سَرِیةً فَلَمّا رَجَعُوا قالَ: مَرْحَباً بِقَوْم قَضَوُا الْجِهادَ الاْصْغَرَ وَ بَقِىَ عَلَیهِمُ الْجِهادُ الاْکبَرُ. قیلَ: یا رَسُولَ اللّهِ وَ مَاالْجِهادُ اْلأکبَرُ؟ قالَ: جِهادُ النَّفْسِ. ثُمَّ قالَ صلّى الله علیه و آله: أفْضَلُ الْجِهادِ مِنْ جاهَدَ نَفْسَهُ الَّتى بَینَ جَنْبَیهِ:
رسول خدا جمعیتى را به جبهه جنگ فرستادند، چون از میدان رزم برگشتند فرمودند:آفرین به طایفه اى که جهاد اصغر را بسر بردند ولى جهاد اکبر بر عهده آنهاست. گفه شد: یا رسول الله جهاد اکبر چیست؟ فرمود: مبارزه با نفس. سپس فرمود: برترین جهاد، جهاد با شهوات است.
حکما و عرفاى الهى مى گویند: جهاد با نفس فقط به لحاظ تعلّق آن با جسم و جسمانیات است، که اوصاف بهیمى و سَبُعى و شیطانى از این تعلّق پدید مى آید:
بهیمى:
«وَالَّذِینَ کفَرُوا یتَمَتَّعُونَ وَیأْکلُونَ کمَا تَأْکلُ الْأَنْعَامُ وَالنَّارُ مَثْوىً لَهُمْ»:(۱)
آنان که به راه کفر شتافتند به خوشگذرانى و شهوترانى و شکم پرستى مانند حیوانات مى پردازند و عاقبت منزل آنان آتش دوزخ خواهد بود.
«وَاتْلُ عَلَیهِمْ نَبَأَ الَّذِی آتَینَاهُ آیاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّیطَانُ فَکانَ مِنَ الْغَاوِینَ. وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلکنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ کمَثَلِ الْکلْبِ إِن تَحْمِلْ عَلَیهِ یلْهَثْ أَوْ تَتْرُکهُ یلْهَثْ ذلِک مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کذَّبُوا بِآیاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یتَفَکرُونَ»:(۲)
اى رسوا من، بخوان حکایت آن کس (بلعم باعورا) را که آیات خود را به او عطا کردیم، او از آن آیات بر اساس هواى نفس و عصیان سرپیچید، پس شیطان او راتعقیب کرد و از گمراهان جهان گردید. و اگر ما به مشیت نافذ خود مى خواستیم، به آن آیات، او را رفعت و مقام مى بخشیدیم و لکن او به مادّیت و مادّیگرى غرق شد و پیرو هواى نفس گردید، پس در این حال مَثَل او به سگى مانَد که اگر او را تعقیب کنى یا به حال خود واگذارى به پارس کردن زبان کشد. اى حبیب من، این است مثل مردمى که آیات خدا را بعد از آگاهى به آن تکذیب کردند. اى حکایت را براى خلق بخوان، باشد که براى نجات خود فکرى کنند.
شیطانى:
«کمَثَلِ الشَّیطَانِ إِذْ قَالَ لِلاِْنسَانِ اکفُرْ فَلَمَّا کفَرَ قَالَ إِنِّی بَرِیءٌ مِنک إِنِّی أَخَافُ اللَّهَ رَبِّ الْعَالَمِینَ»:(۳)
افراد منافق و دو رو در مَثَل مانند شیطانند که انسان را گفت: به خداکافر شود; پس از آنکه آدمى به طاعت حق کافر شد بدو گفت: من از تو بیزارم که من از پروردگار عالم مى ترسم.
ورنه وجود انسان و حقیقت نفس با قطع نظر از این تعلّق، عقل است و داراى صفات ملکوتى و به اقتضاى سرشت خود:
ما عُبِدَ بِهِ الرَّحْمنُ، وَاکتُسِبَ بِهِ الْجِنانُ:
آنچه که خداوند بدان پرستیده شود، و بهشت بواسطه آن بدست آید.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- محمّد صلّى الله علیه و آله، ۱۲.
۲- اعراف، ۱۷۵ ۱۷۶.
۳- حشر، ۱۶.
باید با عوارض خطرناک و بنیان برکن آن تعلّق که حالت بهیمى و سبعى و شیطانى است جهاد کرد، تا از شرّ حیوانات در امان برود و گرنه در این خانه همیشه غوغائى از تهاجم و تنازع است.
سعدى مى گوید: از کسى معناى أعْدى عَدُوِّک نَفْسُک الَّتى بَینَ جَنْبَیک را پرسیدند؟ گفت: به حکم آنکه به هر دشمنى احسان کنى دوست گردد، مگر نفس را که هر چه احسان بیشتر نمائى مخالفت زیاده کند.
بى وصل او ز صحبت جانم خجالت است *** جان را هم از مصاحبت تن ملالت است
من دانم و دلم که چه مى بینم از غمش *** کس را وقوف نیست که ما را چه حالت است
یارب به سوى کعبه که باشد دلیل ما *** کین ره که مى رویم طریق ضلالت است
چندان که مى رویم به مقصد نمى رسیم *** ما را از این تردّد ضایع خجالت است
هر درد را که هست طبیبى کند دوا *** درمان درد ما به وصالش حوالت است
جور است رسم او و جفا عادتش ولى *** ما را امید عاطفت و استمالت است
گفتم به سوى دوست مرا رهنماى گفت *** از تو قدم نهادن و بر ما دلالت است
احوال دل به دوست نبشتن طریق نیست *** آنجا که قربتست چه جال رسالت است
تلخ است کام عیش کسى را که چون عماد *** شوریده حال از آن شیرین مقالت است
چه بسیار قلیل و نادرند آنانکه در راه خدا از طریق تعالیم رسول بزرگ اسلام صلّى الله علیه و آله با هواى نفس مبارزه کنند.
به بهلول گفتند: دیوانه هاى شهر را مى دانى چند نفرند؟ گفت: شمردن آنها خیلى مشکل است از عقلا بپرسید تا بگویم.
از گناهان و معاصى، و عوارض هواى نفس و خلاصه از این همه ثقل و سنگینى مادّى و شیطانى باید آزاد شد، و داراى ثقل و سنگینى معنوى شد. کشتى در دریا چون داراى ثقل باشد از واژگون شدن، برخاستن، و در معرض موج و باد قرار گرفتن آرام است و گر نه مضطرب; انسان وقتى به حقایق ثقل اکبر که قرآن است و ثقل اصغر که اهل بیت و ائمّه معصومین اند ثقل شد داراى نفس مطمئنّه مى گردد، و در برابر تمام حوادث و طوفانها و سیلها آرام خواهد بود.
چون از ثقل مادى و بدنى و بخصوص از ثقل معاصى و بارهاى هواى نفس برهى که راه رهیدنش معرفت به اوضاع و احوال نفس از طریق قرآن و رسالت و امامت است و بکارگیرى دستورات آن منابع الهیه به معراج معنوى و کشف و شهود خواهى رسید.
علاّمه طباطبائى فیلسوف بزرگ و مفسّر کم نظیر، و صاحب تفسیر بسیار مهمّ "المیزان" مى فرمودند:
در مسجد سهله در مقام ادریس نماز مى خواندم و در نماز پس از حمد، سوره مبارکه "ص" قرائت مى کردم، ناگهان دیدم از جاى خود حرکت کردم ولى بدنم در زمین است، به اندازه اى با بدنم فاصله گرفتم که او را دورترین نقطه مى دیدم تا پس از چندى به حال اول برگشتم.
خداوند در قرآن مجید در شأن ادریس مى فرماید:
«وَ رَفَعْناهُ مَکاناً عَلِیاً».(۱)
و او را به مکان و مرتبه اى بلند بر آوردیم.
بینایان و بیداران، عارفان و والهان و واصلان و عشقان بر اساس حقایق قرآنیه و معارف الهیه مى فرمایند:
عالم ملکوت را دو درخت است:
۱ شجره طوبى
۲ شجره زقّوم
هر یک شاخه هائى به دنیا دارند، هر یک از جسنات اخلاقى شاخه اى از شاخه هاى درخت طوبى است و هر یک از رذائل اخلاقى شاخه اى از شاخه هاى درخت زقّوم.
انسان اگر به مبارزه با هواى نفس برخیزد و بگذارد شهوات و غرائز رذائل، نفس را میدان تاخت و تاز قرار دهند بدون شک هر یک از رذائل تبدیل به خُلق یا ملکه و رنگ ثابت شود، و در حقیقت ریشه در ذات دوانده بلکه عین ذات گردد، آنوقت است که انسان شاخه اى از آن درخت گشته و پس از جمع شدن بساط عالم، هیزم ثابت جهنّم شود. داستان در حسنات هم از این قرار است. در "کافى" شریف آمده:
الَّسخاءُ شَجَرَةٌ فِى الْجَنَّةِ، فَمَنْ کانَ سَخِیا أخَذَ بِغُصْن مِنْها، فَلَمْ یتْرُکهُ ذلِک الْغُصْنُ حَتّى یدْخِلَهُ الْجَنَّةَ. وَ الشَّحُّ شَجَرَةٌ فِى النّارِ، فَمَنْ کانَ شَحیحاً أخَذَ بِغُصْن مِنْها، فَلَمْ یتْرُکهُ حَتّى یدْخِلَهُ النّارَ:
سخاوت درختى در بهشت است، سخى شاخه اى از آن را در دست جان دارد، آن شاخه وى را رها نکند تا وارد بهشت نماید. و بخل درخى در جهنّم است، بخیل آویخته به شاخه اى از اوست، او را رها نکند تا وى را داخل در جهنّم کند.
آن که دچار هواى نفس و رذایل اخلاقى است، آتشى است که هم خود را مى سوزاند و هم آتش به خرمن زندگى و حقوق دیگران مى اندازد. و از همینجا عظمت رسالت رسول الله صلّى الله علیه و آله روشن مى شود که براى مهار کردن و خاموش نمودن این آتش که در تنور نفس است آمده که: «وَیزَکیهِمْ».
براى نجات وجود از شرّ هواى نفس باید به حقیقت و واقعیت یعنى به حقّ و قیامت و انبیا و امامان و قرآن آشنا شد و به آن منابع عالى عشق ورزید و به اطاعت از دستورات آن منابع الهیه برخاست، که حکما فرموده اند:
چنانکه عشق مادّى یا مجازى سبب خروج جسم از عقیمى ومولّد فرزند و مایه بقاء نوع و نسل است، عشق حقیقى هم روح را و عقل را از عقیمى و بسته بودن در آورده، مایه ادراک اشراق و دریافت زندگى جاوید یعنى نیل به معرفت جمال حقیقت و خیر مطلق و زندگى روحانى است.(۲)
درد گناه و معصیت، درد خطا و اشتباه، بسیار درد بد و سنگینى است، و طول زمانى این درد باعث هلاکت انسان و از بین رفتن خیر دنیا و آخرت آدمى است.
قالَ أمیرُالْمؤْمْنِینَ علیه السّلام: لا وَجَعَ أوْجَعُ لِلْقُلُوبِ مِنَ الذُّنُوبِ، وَ لاخَوْفَ أشَدُّ مِنَ الْمَوْتِ، وَ کفى بِما سَلَفَ تَفَکراً، وَ کفى بِاالْمَوْتِ واعِظاً:
امام موحدّین، اسوه عاشقین، امیر المؤمنین علیه السلام مى فرماید:
دردى براى دلها دردناکتر از گناهان نیست، و ترسى شدیدتر از ترس از مرگ نمى باشد، چیزى چون اندیشه در حوادث گذشته انسان را کفایت نمى کند، و مرگ براى بیدارى انسان از خواب غفلت کافى است.
وقتى درد ظاهرى قلب کشنده انسان است، وى بر درد باطنى که محصول و معلول گناه است، و بدون شک درد معنوى کشنده تر از درد مادّى است.
«فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللّهُ مَرَضاً».(۳)
اندیشه در احوال خود که عمر در چه گذشت، و تفکر در احوال دیگران و فکر در اینکه لذّت گناه باقى نمى ماند ولى تبعات و آثار آن باقى است، تفکر در فناء دنیا و بقاء آخرت، و اندیشه در مرگ آرزو داران پیش از رسیدن به آروزهایشان و حسن عاقبت صالحین و محسنین و سوء عاقبت ظالمین و متجاوزین، عبادت بزرگ است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- مریم، ۵۷.
۲- "هزار نکته" ص ۱۸۶.
۳- بقره، ۱۰.
امام باقر علیه السلام به نقل "بحار الانوار" جلد ششم از پیامبر اسلام روایت مهمّى را در کیفیت مردن مردم کیفیتى که محصول ومعلول عقاید و اخلاق و اعمال آنان است نقل مى فرماید:
مردم در جهت مرگ بر دو دسته اند: یکى راحت مى نماید و دیگرى راحت مى شود. امّا آن که راحت مى شود مؤمن است، چون بمیرد از دنیا و بلایش و تنگى و سختیهایش مى رهد. امّا آن که راحت مى نماید کافر است، چون بمیرد درخت و جنبنده به زبان حال گویند ما از خدمت به کافر ناراحتیم، چون کافر بمیرد درخت و جنبنده از مرگش راحت مى شوند و انسان هم از مزاحمتهایش که معلول بى دینى و بى خبرى اوست.
در زمینه نفس حدیثى بیسار بسیار جالب به مضمون زیر از رسول خدا در جوامع حدیث روایت شده:
دَخَلَ رَجُلٌ عَلى رَسُولِ اللّهِ صَلّى الله علیه و آله اسْمُهُ مُجاشِعُ فَقال: یا رَسُولَ اللهِ (صلّى الله علیه و آله) کیفَ الطَّریقُ إلى مَعْرِفَةِ الْحَقِّ؟ فَقالَ مَعْرِفَةُ النَّفْسِ.
فَقالَ: یا رَسُولَ اللهِ کیفَ الطَّریقُ إلى مُوافَقَةِ الْحَقَّ؟ قالَ: مُخالَفَةٌ النَّفْسِ.
فَقالَ: یا رَسُولَ اللهِ کیفَ الطَّریقُ إلى رِضَا الْحَقَّ؟ قالَ: سَخَطُ النَّفْسِ.
فَقالَ: یا رَسُولَ اللهِ کیفَ الطَّریقُ إلى وَصْلِ الْحَقَّ؟ قالَ: هَجْرُ النَّفْسِ.
فَقالَ: یا رَسُولَ اللهِ کیفَ الطَّریقُ إلى طاعَةِ الْحَقَّ؟ قالَ: عِصْیانُ النَّفْسِ.
فَقالَ: یا رَسُولَ اللهِ کیفَ الطَّریقُ إلى قُرْبِ الْحَقَّ؟ قالَ: التَّباعُدُ مِنَ النَّفْسِ.
فَقالَ: یا رَسُولَ اللهِ کیفَ الطَّریقُ إلى ذِکرِ الْحَقَّ؟ قالَ: نِسْیانُ النَّفْسِ.
فَقالَ: یا رَسُولَ اللهِ کیفَ الطَّریقُ إلى اُنْسِ الْحَقَّ؟ قالَ: الْوَحْشةُ مِنَ النَّفْسِ.
فَقالَ: یا رَسُولَ اللهِ کیفَ الطَّریقُ إلى ذلِک؟ قالَ: الاِْسْتِعانَةُ بِا الْحَقِّ عَلَى النَّفْسِ:(۱)
مردى به نام مجاشع به محضر مبارک رسول اسلام صلّى الله علیه و آله عرضه داشت:راه رسیدن به معرفت حق چیست؟ پیامبر فرمودند: شناخت نفس.
گفت: راه موافقت با حق چیست؟ حضرت فرمودند: مخالفت با نفس.
عرضه داشت: راه تحصیل خوشنودى حق کدام است؟ فرمود: خشمگین بودن بر نفس.
پرسید: راه رسیدن به وصال حق چیست؟ فرمود: دورى از نفس.
گفت: راه طاعت حق کدام است؟ فرمود: روى گرداندن از نفس.
پرسید: طریق قرب حق چیست؟ فرمود: فاصله داشتن با نفس.
گفت: راه یاد حق کدام است؟ فرمود: فراموشى نفس.
عرضه داشت: راه انس با حق چیست؟ فرمود: وحشت از نفس.
گفت: راه بدست آوردن این همه کدام است؟ فرمود: یارى جستن از حق بر عیله نفس.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "بحار الانوار" ج ۷۰، ص ۷۲.
اى دولت آستانه صاحبدلان کجاست *** کانجا مقابل حرم و قبله و دعاست
ما دردمند و تنگدل و خسته خاطریم *** انفاس روح پرور اهل صفا کجاست
پاى طلب گشاده و بر بسته چشم عیب *** تا این قدم که دارد و تا این نظر کراست
یا ما گِلیم و صحت این زمره همچو گُل *** یا خود مسیم و همّت این فرقه کیمایاست
شاهدان گدائى از درِ درویش مى کنند *** وین منزلت نمونه اى از طور کبریاست
در راه عشق رسم گدائى غریب نیست *** سلطان اگر به کوى محبت رسد گداست
هر طاعتى که علّت عُجب است و معصیت *** هر نعمتى که موجب کفران بود بلاست
آیا چه حالت است که از حضرت کریم *** محروم شد شکسته اى از حاجتى که خواست
من دل نخوانده ام که بدین داغْ ممتحن *** من تن ندیده ام که بدین درد مبتلاست
دارو دوا نگردد اگر درد دوستى است *** مرهم شفا نبخشد اگر زخم آشناست
ما سر نهاده ایم به حکم مُطاع او *** از مالکان تحکم و از بندگان رضاست
گر سر برد چو شمعم و گر تاج زر نهد *** از حکم او هر آنچه رود بر سرم سزاست
دیگر بیان حسن ارادات مکن عماد *** اخلاص اهل قرب چو ظاهر شود ریاست
عَنْ أبى عَبْدِاللّهِ علیه السلام قالَ: کنْتُ مَعَ أبى حَتَّى انْتَهَینا إلى الْقَبْرِ وَ الْمِنْبَرِ وَ إذا اُناسٌ مِنْ أصْحابِهِ، فَوَقَفَ عَلَیهِمْ فلَّمَ وَ قالَ: وَاللّهِ إنّى لاَُحِبُّکمْ وَ اُحِبُّ ریحَکمْ وَ أَرْواحَکمْ، فَأعینُونى عَلى ذلِک بِوَرَع وَاجْتِهاد، فَإنَّکمْ لَنْ تَنالُوا وَ لایتَنا إلاّ بِالْوَرَع وَ الاِْجْتِهادِ:(۱)
امام ششم حضرت صادق علیه السلام مى فرماید: با پدرم حضرت باقر بودم تا کنار قبر ومنبر رسول خدا رسیدیم، در آن هنگام گروهى از یاران پدرم در آنجا بودند، امام باقر بالاى سرشان ایستاد و به آنان سلام داد و فرمود: و الله قسم شما و بوى شما و روح شما را دوست دارم، مرا در این دوستى با پاکدامنى و کوشش در راه حق براى رسیدن به رشد و کمال یارى کنید که جز با پارسائى و کوشش در راه محبوب کسى به ولایت ما نمى رسد.
آرى بدون مبارزه با هوا و غلبه بر نفس که نتیجه اش ورع و تقوا، و پاکى و طهارت قلب است ثابت ماندن در صراط مستقیم امکان ندارد، صراطى که أنعمت علیهم است که هر کس خارج از این صراط است یا مغضوب است یا گمراه.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "مجموعه ورّام" ج ۲، ص ۹۰.
«أَفَمَن شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلاَمِ فَهُوَ عَلَى نُور مِن رَبِّهِ فَوَیلٌ لِلْقَاسِیةِ قُلُوبُهُم مِن ذِکرِ اللَّهِ أُولئِک فِی ضَلاَل مُبِین»:(۱)
آیا آن کس را که خدا براى قبول اسلام و عمل به آن شرح صدر داده، پس به این خاطر دالش از نور حق روشن و بر صراط الهى است با مردم تاریک دل یکسان است؟ پس واى بر آنان که از شقاوت و قساوت دلهاشان از یاد خدا دور است، اینان دانسته به ضلالت و گمراهیند.
آنچه باعث روشنائى دل است در اسلام بیان شده، و هر آنچه علّت کدروت قلب است باز گو کرده اند. گناه و معصیت و رها کردن نفس، زمینه ساز سیاهى قلب، و مبارزه با هوا و هوس و امیال و شهوات غلط، علّت تجلّى نور ربّ در عرش دل است.
تصفیه و تزکیه نفس که باعث نورانیت دل و روشنائى جان است از اهمّ وظائف پیامبر بزرگ اسلام صلّى الله علیه و آله بود، که آن حضرت در این زمینه تا مرز ایثار جان اقدام به پیاده نمودن آن وظیفه و مسئولیت کرد.
او خیر و شرّ نفس را براى مردم بیان کرد، و راه آراستن نفس را به خیر و پیراستن این حقیقت را از شر پیش پاى مردم نهاد، و در این مدرسه مردان و زنانى را تربیت کرد و در بستر تاریخ تربیت مى کند که هیچ مدرسه اى نمونه آنان را نداشته و ندارد.
او با کتابى مبعوث به رسالت شد که آن کتاب شفا بخش دردهاى قلبى و نفسى و عقلى بود. خداوند مهربان در تعریف آن کتاب مى فرماید:
«یا أیهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْکم مَوْعِظَةٌ مِن رَبِّکمْ وَشِفَاءٌ لِمَا فِی الصُّدُورِ وَهُدىً وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ»:(۲)
اى جهانیان، کتابى که همه پند و اندرز و شفاى دلهاى شما و هدایت و رحمت مؤمنان است از جانب حق براى نجات شما آمد.
«قَدْ جَاءَکم مِنَ اللّهِ نُورٌ وَکتَابٌ مُبِینٌ یهْدِی بِهِ اللّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلاَمِ وَیخْرِجُهُم مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَیهْدِیهِمْ إِلَى صِرَاط مُسْتَقِیم»:(۳)
(اى اهل کتاب) همانا از جانب پروردگار براى هدایت و دستگیرى شما نورى عظیم و کتابى بیانگر تمام واقعیات و به حقانیت آشکار آمد. خداوند بدین کتاب هر کس را که از پى رضا و خوشنودى او رود به راههاى سلامت هدایت کند، و وى را از تاریکى جهل و گناه بیرون آورده به جهان نور و روشنائى وارد نماید و به راه راست رهبرى کند.
رسول بزرگوار اسلام به وسیله قرآن مجید دلها را نوارنى و قلبها را روشن و نفوس را تزکیه و سینه ها را شفا داد، او از میان سیاه چهره گان بلال و از میان بردگان صُهَیب و از بیابان نشینان ابوذر و از غیر عرب سلمان و از طایفه زنان خدیجه و زهرا و زینب ساخت.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- زمر، ۲۲.
۲- یونس، ۵۷.
۳- مائده، ۱۵ ۱۶.
ثنائى نیست با ارباب بینش *** سزاى صدر و بدر آفرینش
چو مى لرزد ز هیبت این دعا گوى *** زبانش چون تواند شد ثناگوى
چو نعمت ذات او بالاى گفت است *** زبان از کار شد چه جاى گفت است
چه گویم من، ثناى او خدا گفت *** که نام اوست با نام خدا جفت
محمّد صادق القولى امینى *** جهان را رحمةٌ للعالمینى
محمّد کافرینش را نشان اوست *** سرافرازى که تاج سرکشان اوست
محمّد بهترینِ هر دو عالم *** نظام دین و دنیا فخر آدم
به عنصر گوهر دُرج نبوّت *** به معنى اختر برج فتوّت
رقوم آموز سرّ لایزالى *** جهان افروز اقلیم معانى
مُجانس گوى راز پادشاهى *** معمّا دان اسرار الهى
جهان یک خاکروب بارگاهش *** فلک یک خرقه پوش خانقاهش
هنوز آدم میان آب و گل بود *** که او شاه جهان جان و دل بود
در آدم بود نورى از وجودش *** وگر نه کى ملک کردى سجودش
چو نورش را ودیعت داشت عالم *** بیامد تا به عبدالله ز آدم
گذر کرد او ز چندینى پیمبر *** ز جمله چون گهر افتاد بر سر
ز هر منزل که سوى آن دگر شد *** اگر چه پخته بود او پختهه تر شد
چو آخر کاره پردخته آمد *** اگر چه دیر آمد پخته آمد
چو خلوت داشت پیش از وحى چل سال *** امین وحى، وحى آورد در حال
در آمد پیش طاووس ملایک *** پى او قدسیان گشته فذلک
فغان در بست جبریل امین زود *** که اى مهتر زبان بگشاى هین زود
دل پر نور را دریاى دین کن *** حدیث وحى ربّ العالمین کن
به موسیقىّ غیب اهل سپاسى *** که این نه پرده را پرده شناسى
توئى مستحضر اسرار مدرک *** مشو خاموش اِقْرأ براسْمِ رَبِّک
مه و خورشید چون باشد مدثّر *** دِثار از سر برافکن قُمْ فَانْذِر
توئى شاه و همه آفاقْ خیلند *** توئى اصل و همه عالم طفیلند
بحق خوان خلق را و رهبرى کن *** توئى بر حق، به حق پیغمبرى کن
چو حق از نور جان وحیش فرستاد *** شد آنگه عَلَّمَ الْقرآنش استاد
به آخر چون به دعوت پیشرو گشت *** شریعت نوشد و اسلام نو گشت
جهانى را به معنى رهنمون کرد *** ز مغز هر سخن روغن برون کرد
چو نور دولتش یک ذرّه در تافت *** مه و خورشید از آن یک ذرّه دُر یافت
در آمد گیسوى مشکین گشاده *** به سر تاج لَعَمْرُک بر نهاده
ز مویش مشک در عالم دمیده *** ز رویش نور بر گردون رسیده
سه بُعد از عطر موى او معطّر *** دو کون از نور روى او منوّر
زهى خورشید روى دلستانش *** که هر مویست و صد جان در پناهش
ز حضرت سینه پر نور او یافت *** ز جنّت در نماز انگور او یافت
درون جانش آن هر دانه انگور *** شده چون خوشه پروین همه نور
ز عزّت، عقل و جان حیران بمانده *** خرد انگشت بر دندان بمانده
طفیل تو دو گیتى را سراسر *** قیامت با یک انگشت برابر
توئى به سایه و پیش تو خورشید *** چو طفلى مى مَزد انگشت امّید
از آن خورشید خرگه بر فلک زد *** که یک انگشت با تو در نمک زد
ترا چون چشمه خضر است در مشت *** بر آور چشمه از زیر هر انگشت
قدم بر عرش نِه ا زعرصه فرش *** که از فرق تو انگشتى است تا عرش
گر انگشتى شود جبریل در پیش *** بسوزد همچو انگشتى پر خویش
در کتاب "انسان کامل" آورده:
معراج آدمیت و انسانیت باچهار چیز میسّر است:
۱ معارف الهیه: قرآن، کلمات انبیا و امامان و اولیاء.
۲ اقوال نیک.
۳ افعال نیک.
۴ اخلاق حسنه.
و این چهار که از طریق مبارزه با هوا و هوس و جهاد با نفس بدست مى آید بقدرى مهمّ است که گفته اند:
هر که این چهار را ندارد آدمى نیست، و هر که دارد آدمى است، و هر کس این چهار را به کمال برساند انسان کامل است.
چون به دنبال شناخت حقایق قرآنیه ومعارف الهیه رفتى و از آن دو منبع یعنى کتاب و حدیث کسب نور کردى، و به عبادت و اطاعت قیام نمودى زمینه مبارزه با هوا و هوس و تزکیه نفس را به کمک حق و رسالت رسول اعظم فراهم آورده و به انتظار باش که نورى که محصول این مبارزه است تمام شئون حیات و جوانب وجودت را روشن کند، نورى که رسول بزرگ صلّى الله علیه و آله از خداوند عزّ و جلّ درخواست داشت:
اَللّهُمَّ اجْعَلْ لى فى قَلْبى نُوراً، وَ فى لِسانى نُوراً، وَ فى بَصَرى نُوراً، وَ فى سَمْعى نُوراً، وَ عَنْ یمینى نُوراً، وَ عَنْ یسارى نُوراً، وَ مِنْ فَوْقى نُوراً، وَ مَِنْ تَحْتى نُوراً، و أمامى نُوراً، وَ مِنْ خَلْفى نُوراً، وَاجْعَلْ لى فى نَفْسى نُوراً، وَ أعْظِم لى نُوراً.
پروردگارا در قلبم، در زبانم، در دیده ام، درگوشم، از راستم، از چپم، از بالاى سرم، از زیر پایم، از پیش رویم، از پشت سرم و در نفسم نور قرار بده و این نور را براى من عظیم گردان.
عرفا مى گویند از این نور، قرآن و توفیق خاصّ الهى است، و مقصود پیامبر صلّى الله علیه وآله از این درخواست این است که قرآن و باطن قرآن و سرّالسرّ قرآن و حقیقت آیات، تمام جوانب وجودش را پر کند، که این خواسته در ازل مورد اجابت قرار گرفت و به نزول قرآن تجلّى آشکار کرد.
روضه را از چمن انس نثارى بفرست *** یعنى از خاک در خویش غبارى بفرست
تا دگر عطر فروشى نکند باد بهشت *** بانسیم سحرى بوى بهارى بفرست
جانم از باده دوشینه تو مخمور است *** زان معطّر قدحش دفع خمارى بفرست
نقطه اى بر ورق روى چو گل زن زعبیر *** خط معزولى هر لاله عذارى بفرست
برقع از چهره بر انداز و به بازاز در آى *** همه خوبان جهان را پى کارى بفرست
عزم صید ار کنى اى خسرو خوبان جهان *** به در کلبه درویش شکارى بفرست
نامه اى گر نفرستىّ و نپرسى خبرى *** قاصد باد صبا را به گذارى بفرست
ورنه خواهى که سواران تو بر ما گذرند *** پیک پیاده شبى از گوشه کنارى بفرست
شهسوارا ز عماد چه عنان تافته اى *** بنویسش دو سه حرفىّ و سوارى بفرست
قالَ أمیرُ الْمُؤْمِنینَ علیه السلام: الْعارِفُ مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَأعْتَقَها وَ نَزَّهَها عَنْ کلَّ ما یبْعِدُها:(۱)
امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: عارف کسى است که نفس خود و عوارضش را از شرّ و خیر شناخته باشد، و آن را از جمیع شرور و رذائل آزاد نموده و تصفیه کرده، و وى را از آنچه از خدایش دور مى کند حفظ نموده باشد.
مرا شیخ داناى مرشد شهاب *** دو اندرز فرمود در روى آب
یکى آنکه در نفس خودبین مباش *** یکى آنکه در خلق بدین مباش
- چون نفس را بشناسى از خودیت و خودبینى نجات پیدا کنى و در راه صلاح و اصلاح آن با کمک قرآن و رسالت و امامت برخیزى، و به این نتیجه برسى که نفس، مملوک حق و امانت جناب او در دست توست و بر توست که این امانت را از شرّ غولان و طاغوتیان و رذایل حفظ نمائى.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "هزار نکته" ج ۱، ص ۶۹.
خودبینى و خود خواهى و عُجب و کبر و حرص و بخل و... همه موانعى هستند بین نفس و بین حق، که نمى گذارند فیوضات ربّانیه و نفحات رحمانیه به نفس برسند.
میبدى در "فتح ثالث" آورده: شیخ سعدالدین حموى سواره به ردوخانه رسید، است از آب نمى گذشت، امر کرد آب را بهم زده گل آلود کنند، در حال اسب عبور کرد. فرمود: تا خود مى دید از این وادى عبور نمى توانست کرد.چون مرض خودبینى و خود خواهى علاج شود و حالت خداجوئى و خداخواهى پدید آید، حرکت نفس به سوى مقام قرب و لقا با کمک طاعات و عبادات آغاز مى شود و به جائى مى رسد که امام صادق علیه السلام به نقل کلینى در "کافى" مى فرماید:
اِنَّ رُوحَ الْمُؤْمِنِ لاَشَدُّ اتِّصالاً بِرُوحِ اللّهِ مِنِ اتّصالِ شُعاعِ الشَّمْسِ بِها.
اتّصال روح مؤمن به روح خدا از اتّصال شعاع آفتاب به آفتاب شدیدتر است.
امیر المومنین علیه السلام در وصف صاحبان عرفان و فضیلت در "نهج البلاغه" مى فرماید:
صَحِبُوا الدُّنْیا بِأبْدان أرْواحُها مُعَلَّقَةٌ بِالْمَحَلِّ الاْعْلى:
با بدن در دنیایند، ولى روح آنان تعلّق به محلّ اعلى دارد.
اینگونه نفوس نسبت به حق و اوامر و نواهى حق در حالت تسلیم اند، آنچه مى خواهند و آنچه انجام مى دهند محض او و براى او و به خاطر او و براى رسیدن به قرب و لقاء و وصال اوست.
امام باقر عیله السلام مى فرماید: گروهى به رسول اکرم صلّى الله علیه و آله گذشتند، عرضه داشتند:
جاى دعا
سلام بر تو اى رسول خدا، فرمود: کیستید، گفتند: اهل ایمان، فرمود: حقیقت ایمان شما چیست؟ گفتند: رضایت و خوشنودى به احکام و قضاى الهى، و واگذارى امر خود به حضرت او، و تسلیم در برابر فرمانهاى حق.
فرمود: اینان اهل علم و حکمت اند و گوئى از حکمت مى خواهند همچو انبیا باشند. اگر در گفتار خود راستگوئید، بنائى که نمى خواهید در آن سکونت کنید نسازید، و چیزى که نمى خواهید بخورید جمع نکنید، و از خدائى که به او باز مى گردید پرهیز کنید.
تصفیه و تزکیه نفس به این است که حقایق قرآنیه و معارف الهیه در آن تجلّى کند، و راهى براى تزکیه و تصفیه آن جز این وجود ندارد. بدون اسلام و ایمان و احسان نفس به جائى نمى رسد و چیزى از شهوات و تمایلات و غرائز آن جلودار نیست.
"امالى" طوسى از حضرت باقر علیه السلام روایت مى کند که: چون رسول خدا صلّى الله علیه و آله در حجّة الوداع از کار حج بپرداخت و بر راحله خود نشست فرمود:
لایدْخُلُ الْجَنَّةَ إلاّمَنْ کانَ مُسْلِماً. قالَ أبُوذَرٍّ: یا رَسُولَ اللّهِ، مَا الاْسْلامُ؟ قال: الاْسْلامُ عُرْیانٌ، وَ لِباسُهُ التَّقْوى، وَ زینَتُهُ الْحَیاءُ، وَمِلاکهُ الْوَرَعُ، وَ کمالُهُ الدِّینُ، وَ ثَمَرُهُ الْعَمَلُ الصّالِحُ، وَ لِکلِّ شَىْء أساسٌ وَ أساسُ الاْسْلامِ حُبُّنا أهْلَ الْبَیتِ:
وارد بهشت نمى شود مگر مسلمان. ابوذر پرسید: یا رسوالله اسلام چیست؟ فرمود: اسلام عریان است، لباسش تقوا، زینتش حیا، قوامش پارسائى، کمالش دین و میوه اش عمل صالح است; و براى هر چیزى پایه ایست و پایه اسلام عشق به ما اهل بیت است.
ابو حمزه ثمالى در مسأله کمال نفس، از حضرت باقر علیه السلام روایت مى کند:
چهار حقیقت در هر که باشد اسلامش کامل است و بر ایمانش کمک شده، گناهانش محو گشته و خدا را ملاقات مى کند در حالیکه جناب او از وى راضى و خوشنود است و چنانچه از سر تا قدمش گناه باشد حضرت ربّ العزّه آنها را از پرونده اش مى ریزد:
وفا به آنچه که براى خداوند بر عهده خود نهاده است (مانند نذر و عهد و قسم و سایر تعهداتى که با خداوند نموده است)، راستگوئى با مردم، حیا از آنچه نزد حق و خلق قبیح است، خوشروئى با زن و فرزند و مردم.
هر که ندارد نیاز بى خبر است از نماز *** بى خبر است از نماز هر که ندارد نیاز
ساکن کوى مَجازه ره به حقیقت نبرد *** ره به حقیقت نبرد ساکن کوى مجاز
کس نکند احتراز وقت گل از جام مى *** و قت گل از جام مى کس نکند احتراز
مجلس خلوت بساز خادم صاحبدلان *** خادم صاحبدلان مجلس خلوت بساز
مطرب غمگین نواز نغمه مستان بزن *** نغمه مستان بزن مطرب غمگین نواز
چشم تو بر ترک تاز بر صف جان مى زند *** بر صف جان مى زند چشم تو بر ترک تاز
حاصل عمر دارز در سر زلف تو شد *** در سر زلف تو شد حاصل عمر دراز
در خور حسن اَیاز دیده محمود نیست *** دیده محمود نیست در خور حسن اَیاز
تا نشوى اهل راز وصل نیابى عماد *** وصل نیابى عماد تا نشوى اهل راز
صاحب "آداب النفس" مى گوید: انسان خوب چهار صفت دارد:
"عفّت نفس، پرهزکارى و تقوا، زهد در حُطام دنیا، ورع از معصیت".
با نفس سرکش و امیال و شهواتش و با شیطان بیرونى رفاقت و همنشینى مکن، همیشه با این دو از در مخالفت برآ که نودونه درِ خیر به رویت مى گشایند تا در مرحله صدم ترا به دام بیندازند.
اگر به دنیا بخوانندت بگو فانى است، اگر به شهوات غلط دعوتت کنند بگو ندامت است، اگر به کبر خواندند به اوّل و آخر نظر کن که نطفه و جیفه است، اگر به خودبینى بخوانند به حقیقت بنگر که چیزى از تو نیست، مالک خداست و تو با تمام هویت و هستى مملوکى.
یکى از عرفا مى گوید: وصف بنده اى از بندگان حق را شنیدم، براى دیدارش شتافتم، چون به او رسیدم با او حرف زدم جواب نداد، دوباره سخن گفتم جواب نداد، گفتم: به حقّ معبودت به من نظر کن، نظر کرد، ابروهایش به چشمش افتاده بود، گفتم: مرا وصیتى کن، اشاره کرد از حرف زدن معذورم که حرف ما را به گناه مى کشد. روزى را در خدمت او بسر بردم دو کلمه از وى شنیدم:
۱ عجب دارم از کسى که باتو مأنوس است با غیر چکار دارد.
۲ عجب دارم از کسى که مى داند خزانه همه چیز نزد توست چرا به غیر تکیه و توکل دارد؟!
گفتم: هیمن دو کلمه مرا بس است. برگشتم به قریه رسیدم، به مردم گفتم: این بزرگوار چند سال است مقیم این ناحیه است؟ گفتند: نود سال، گفتم: چرا با من حرف نزد؟ گفتند: پنجاه سال است غیر حرف خدا از او سابقه حرف زدن نداریم.(۱)
اقسام و انواع نفس:
کمیل به امیر المؤمنین عرضه داشت: نفس را براى من تعریف کن، حضرت فرمود: کدام نفس را؟ عرض کرد: مگر چند نفس داریم؟ فرمود: "براى نفس چهار مرحله است:
۱ نامیه نباتیه
۲ حسّیه حیوانیه
۳ ناطقه قدسیه
۴ کلیه الهیه
۱ براى نامیه پنج قدرت است: ماسکه، جاذبه، هاضمه، دافعه، مربیه.
و داراى دو خاصیت است: زیاد شدن، کم شدن. و این شبیه ترین نفس به حیوان است.
۲ حسّیه حیوانیه پنج قوّه دارد: سمع، بصر، شمّ، ذائقه، لامسه. و داراى دو خاصیت است. خوشى، غضب.
۳ ناطقه قدسیه پنج صفت دارد: فکر، ذکر، علم، حلم،نباهت.
۴ ـکلیه الهیه پنج قدرت دارد: بقاء در فناء، نعیم در شقاء، عزّ در ذُل،فقر در غنا، صبر در بلا. و وى را دو خاصیت است: رضا، تسلیم".
هدف رسالت این است که نفس را از حالت نامى و حیوانى به سوى کلیه الهیه برساند، و این جز با تزکیه یعنى آراسته شدن به فضائل و پیراسته شدن از رذائل میسّر نیست.
اگر نفس باتزکیه مهار نشود، در مسأله مال دنیا دچار حرام خورى،در مسأله شهوت گرفتار انواع معاصى و در مسأله حکومت دچار غصب حق ذى حق و پایمال کردن حقوق یک ملت مى شود.
داستانى عجیب از فضیل و هارون:
هارون در کمال قدرت وسطوت و در عین کبر و نخوت با جمعى به حج آمده بود. در طواف بیت ملخى را لگد مال کرد در حالیکه حکمش را نمى داشت
شنید فضیل عیاض در مسجدالحرام است. جهت یافتن حکم مسأله ون را نزد وى فرستاد تا او رابه حضورش بیاورد.ون نزد فضیل آمد و پس از سلام گفت: خلیفه سلام دارد و مى گوید چند لحظه نزد ما بیا، فضیل جواب ون را نداد،ون بازگشت و گفت:مرا نزد کسى فرستادى که ترا به حساب نمى آورد!
هارون با غصب و خشم حرکت کرد، در حالیکه اطرافیانش به وحشت افتادند.چون به فضیل رسید گفت: اى فضیل واجب است نزد ما آئى و حقّ ما را بشناسى، آخر ما حاکم شمائیم! من در حال احرام و طواف ملخى را لگد کرده ام، حکمش چیست؟ فضیل بلندبلند گریه کرد و گفت: چه چوپانى هستى که از گوسپند مسأله مى پرسى! بر چوپان واجب است محلّ گوسپندان را امن کند،غذاى نیکو فراهم آورد،آب شیرین بدهد، تو که از یک مسأله دین عاجزى چه چوپانى هستى واین گله را کجا مى برى؟!(۲)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "آداب النفس" ص ۵۸.
۲- "آداب النفس" ص ۴۸.
نکته اى بس عجیب در وضع امیرالمؤمنین علیه السلام:
یکى از اصحاب مى گوید: شنیده بودم آیه شریفه «أمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیلِ...»(۱)
در شأن على است، رفتم تا حسنات و عبادات او را به چشم خود ببینم. وقت مغرب با یاران خود نماز خواند و پس از تعقیبات به نماز عشا پرداخت،آنگاه با اجازه آنحضرت به منزلش رفتم، قسمت عمداه اى از شب او را در قرآن و نماز دیدم، صبح نمازش را در مسجد به جماعت بجاى آورد، سپس به کار مردم پرداخت تا وقت نماز ظهر و عصر آمد. پس از فریضه ظهر و عصر دوباره تا شب به کار مردم پرداخت. به او گفتم به روز و شب آسایش ندارى! فرمود:"اگر روز بیاسایم کار رعیت ضایع شود، اگر شب بیاسایم قیامت خودم ضایع گردد، پس روزْ مهمّ مردم را انجام دهم و شب مهمّ خودم را".
آرى این است صاحب نفس زکیه راضیه مرضیه، این است محصول و نتیجه نفس تصفیه شده واین است آن که قرآن مجید نفس او را نفس پیامبر خوانده.
رومى نشد از سرّ على کس آگاه *** آرى نشد آگاه کس از سرّ اله
یک ممکن و اینهمه صفات واجب *** لا حول و لا قوَّة الاّ بالله
آثار حسنات و سیئات نفسیه:
حسنات نفسیه که در قرآن مجید و معارف اسلامى مطرح است موجد نورانیت قلب و استحکام ایمان، و سیئات نفسیه موجب ظلمت دل و سستى رشته عقیده و مخرّب عمل است:
قالَ رَسُولُ الله صلى الله علیه و آله: وَجَدْتُ الْحنَةَ نُوراً فِى الْقَلْبِ وَ زَیناً فِى الْوَجْهِ وَ قُوَّةً فِى الْعَمَلِ. وَ وَجَدْتُ الْخَطیئَة سَواداً فِى الْقَلْبِ وَ وَهْناً فِى الْعَمَلِ وَ شَیناً فِى الَوَجْهِ.
رسول خدا صلّى الله علیه و آله فرمود: حسنه را نورى در قلب و آبروئى در چهره، و قدرتى بر عمل یافتم. و گناه و سیئه را ظلمتى در دل و باعث سستى در عمل صالح و علّت آبرو ریزى دیدم.
سَأَلَ رَجُلٌ رَسُولَ اللّهِ صلّى الله علیه و آله فَقالَ: أىُّ حنَة أفْضَلُ عِنْدَ اللهِ؟ قالَ: حُسْنُ الْخُلْقِ، وَ التَّواضُعُ، وَ الصَّبْرُ عَلَى الْبَلِیةِ، وَالرَّضابِالْقَضاءِ. قالَ: أىُّ سَیئَة أعْظَمُ عِنْدَاللهِ؟ قالَ: سُوءُالْخُلْقِ، وَ الشُّحُّ الْمُطاعُ.
مردى از رسول خدا صلّى الله علیه و آله پرسید: کدام حسنه نزد خداوند برتر است؟ فرمود: نیک خُلقى، تواضع، صبر و استقامت در بلا و رضا به قضاى حق. عرضه داشت: چه سیئه اى نزد حق بزرگتر است؟ فرمود: بد خُلقى و بخلى که به عمل گذارده شود.
حسن خلق، تواضع و صبر از اوصاف نفس زکیه، و بد اخلاقى و بخل از حالات نفس شریره است. آراستن نفس به حسنات الهیه و پیراستن آن از اوصاف شیطانیه نیازمند به مبارزه و به قول رسول خدا جهاد اکبر و محتاج به گذشت از خود و هواها و هوسهاست که:
نابرده رنج گنج میسّر نمى شود *** مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- زمر، ۹.
حکایتى عجیب از ابن عربى در مبارزه با نفس:
ابن عربى مى گوید: امیرى با خیل و خدم و حشم به راهى مى گذشت، خدمت یکى از اولیاءخدا رسید، عرضه داشت: یا شیخ، در این جامه و لباسها که بر تن من است نماز رواست یانه؟ آن بزرگ خندید، آن امیر از سرّ خنده پرسید، مرد خدا گفت: از کم عقلى و نادانى تو تعجّب کرده خندیدم، اى امیر حال توبه حال سگى مى ماند که در مردار و جیفه اى افتاده واز آن سیر خورده و سرا پاى او از خون و نجاسات آلوده شده و او را احتیاج به قضاى حاجت افتاده، خیلى مواظب است که ترشّح بول او را نجس نکند!
شکم تو از حرام پر است، مظالم عباد بر گردنت بسیار است، ستم و ستمکارى در پرونده ات مالا مال است تو از آنها نمى ترسى، از این دغدغه دارى که نماز در این لباس چگونه است!
امیر گریست و از اسب پیاده شد و به خاک مذلّت نشست و ترک جاه و ریاست غلط کرد و ملازم شیخ شد. چون سه روز از این ماجرا گذشت شیخ طنابى به او داد و گفت، ایام ضیافت گذشت برخیز با این طناب به صحرا رو و هیزم بیاور جهت امرار معاش بفروش. او در کار فروش هیمه رفت. مردم که وى را بدانحال مى نگریستند مى گریستند. ابن عربى مى گوید:آن امیر دائى من بود که مصداق این آیه شریفه شد:
«وَ أمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّه وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى...»(۱)
و امّا آن کس که از مقام پروردگارش بهراسد و نفس را از خواهش آن باز دارد، پس همانا بهشت جایگاه اوست.
در "مصابیح القلوب" آورده: محمود غزنوى با عدّه اى زیاد جهت شکار به صحرا رفت، ناگهان همائى در هوا پیدا شد، لشگریان گفتند برویم در سایه او قرار بگیریم تا زا گرما و حرارت هوا مصون بمانیم، و براى این کار از هم سبقت مى گرفتند، تنها کسى که نرفت اَیاز بود، محمود به او گفت: تو چرا نرفتى تا هما برسرت سایه اندازد؟ گفت: کدام سعادت براى من بهتر از این که در سایه سلطانى چون شما هستم!
این حکایت براى این است که بدانى به جلال ذوالجلال قسم اگر کسى ترک غیر او کند، غیرى که مانع رشد و کمال است و قدم در راه بندگى حقیقى بگذارد سعادتى نصیب او مى شود که شقاوت از پى ندارد و لطف حضرت او در شش مرحله نصیب وى مى شود:
۱ «هُوَ مَعَکمْ أینَما کنْتُمْ»:(۲)
او با شماست هر جا که باشید.
۲ اَلْمُؤْمِنُ یمُرٌّ عَلَى الصِّراطِ کاَلْبَرْقِ الْخاطِفِ اللاّمِعِ.
مؤمن عبورش از صراط همانند برق درخشنده خیره کننده است.
۳ «حَتّى إذا جاؤُوها وَ فُتِحَتْ أبْوابُها»:(۳)
چون به نعیم آخرت برسند تمام درها به روى آنان گشوده شود.
۴ «وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَیکمْ»:(۴)
کارگردانان بهشت به آنان سلام دهند.
۵ «وَ حُورٌ عینٌ، کأمْثالِ اللُّؤْلؤِ الْمَکنُونِ»:(۵)
و براى آنان زنان سیه چشم زیباست که در بها و لطافت چون درّ مکنون اند.
۶ «وَرِضْوانٌ مِنَ اللّهِ أکبَرُ»:(۶)
و بالاتر از بهشت و برتر از آن که رضوان خداست نصیب آنان مى شود.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- نازعات، ۴۰.
۲- حدید، ۴.
۳- زمر، ۷۳.
۴- زمر، ۷۳.
۵- واقعه، ۲۲ ۲۳.
۶- توبه، ۷۲.
تعالیم پیامبر اسلام (ص) در تهذیب و تربیت نفس:
قالَ رَسُولُ اللهِ صلّى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ تَعالى یباهى بِالشّابِّ الْعابِدِ الْمَلائِکةَ یقُولُ: انْظُرُوا إلى عَبْدى تَرَک شَهْوَتَهُ مِنْ أَجْلى:
رسول خدا صلّى الله علیه و آله فرمود: بر جوان عابد به ملائکه مباهات مى کند، مى فرماید: اى ملائکه، بنده ام را بنگرید که به خاطر من دست از شهوت و هوا و هوس نفسانى برداشته است.
وَقالَ صلّى الله علیه و آله: إنَّ أحَبَّ الْخَلائِقِ إلَى اللهِ عَزَّوَجَلَّ شابٌّ حَدَثُ السِّنِّ فى صُورَة حنَة جَعَلَ شَبابَهُ وَ جَمالَهُ لِلّهِ وَ فى طاعَتِهِ، ذلِک الَّذى یباهى بِهِ الرَّحْمانُ مَلائِکتَهُ، یقولُ: هذا عَبْدى حَقّاً:
و فرمود: همانا محبوبترین آفریدگان نزد خداى بزرگ جوان نو سال و زیبارویى است که جوانى و زیبایى خود را براى خدا و در راه اطاعت او نهاده است، و او همان کسى است که خداى رحمان به او بر فرشتگانش مباهات مى کند و مى فرماید: حقّاً این بنده من است.
امام باقر علیه السلام به سلیمان بن جعفر فرمود: جوانمرد کیست؟ عرضه داشت: نزد ما جوانان هستند، حضرت فرمود: اصحاب کهف از پیران بودند ولى خداوند آنان را جوان و جوانمرد گفت.
یا سُلَیمانُ، مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ اتَّقى فَهُوَالْفَتى: اى سلیمان، آن کس که به خدا ایمان آورد و از همه معاصى خود را حفظ کند او جوانمرد است، در هر سنّى که باشد.
ابوذر شاگرد بزرگوار و با کرامت رسول خدا، که دانش و بینش را از آن منبع فیض گرفته بود مردم را در جهت تزکیه نفس نصیحت مى فرمود:
دنیا را دو جلسه قرار بده:
۱ مجلسى براى طلب حلال.
۲ مجلسى براى طلب آخرت، جلسه سوم ضرر دارد.
کلام را دو کلام قرار بده:
۱ کلمه اى براى آخرت.
۲ کلمه اى براى طلب حلال، کلمه سوم مضرّ است.
مالت را دو مال قرار بده:
۱ درهمى براى عیال.
۲ درهمى براى ساختن آخرت، درهم سوّم خسارت است.
دنیا را ساعتى بین دو ساعت قرار بده:
۱ ساعتى که گذشته و قدرت برگرداندن آن را ندارى.
۲ ساعتى که امید درکش براى تو نیست. این ساعتى که در آنى به عبادت خرج کن و در عمل صحیح صرف نما و از گناه خود دارى کن ورنه به هلاکت افتى.(۱)
رسول خدا در روایت بسیار مهمّى فرمودند:
زینَةُ الدُّنْیا ثَلاثَةٌ: الْمالُ، وَ الْوَلَدُ، وَ النِّساءُ.
وَ زینَةُ الاْخِرَةِ ثَلاثَةٌ: الْعِلْمُ وَ الْوَرَعُ وَ الصَّدَقَةُ.
وَ أمّا زینَةُ الْبَدَنِ: قِلَّةُ الاْکلِ وَ قِلَّةُ النَّوْمِ وَ قِلَّةُ الْکلامِ.
وَ أمّا زینَةُ الْقَلْبِ: فَالصَّبْرُ وَ الصَّمْتُ و الشُّکرُ.
زینت دنیا سه چیزاست: مال، فرزند، زن.
زینت آخرت سه چیزاست: دانش، پارسائى، صدقه.
امّا زینت بدن در سه برنامه است: کم خورى، کم خوابى، کم گوئى.
و امّا زینت قلب در سه حقیقت است: صبر، سکوت، شکر.
به قول مشفق:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "المواعظ العددیة" ص ۵۲.
بادست طلب پاى تو در سلسه تا چند *** آه اى دل من غافلى از قافله تا چند
ره توشه تو عشق و فرا راه تو خورشید *** نگشوده به تیغ سحرى سلسله تا چند
زین آتش افروخته بر دامن فریاد *** فریاد که بریان جگر حوصله تا چند
این شعله زبانى که ترا سوخته چون شمع *** گل کرده ز آتشکده دل گله تا چند
زین دایره خورشید سواران همه رفتند *** اى سایه نشین، خواب در این مرحله تا چند
بر روزن جان تو فروغى است جهانتاب *** در کلبه تن دور از این مشعله تا چند
برخیز که گل جودش زد از خون بهاران *** با خار هوس هم قدم آبله تا چند
در حضرت جانان دل ما یکدله باید *** اى بى خبر از عالم جان ده دله تا چند
بر باره گلگون سرشک از سر جان خیز *** اى سالک سودا زده بى راحله تا چند
قواعد و کمال و تربیت و حقایق روحى و قلبى، و راه مبارزه با هوا و هوس را باید از رسول خدا گرفت که او پیامبر رحمت و معلّم قرآن و کامل کننده نفوس و مربّى ارواح و جلا دهنده قلوب است.
قالَ رَسُولُ اللهِ صلّى الله علیه و آله:أرْبَعَةُ جَواهِرَ تُزیلُها أرْبَعَةٌ: أمَّاالْجَواهِرُ: فَاالْعَقْلُ وَ الدِّینُ وَ الْحَیاءُ وَ الْعَمَلُ الصّالِحُ: أمَّا الْغَضَبُ فَیزیلُ الْعَقْلَ، وَ أمَّا الْحدُ فَیزیلُ الدِّینَ، وَ أمَّا الطَّمَعُ فَیزیلُ الْحَیاءَ، وَ أمَّاالْغَیبَةُ فَیزیلُ الْعَمَلَ الّصالِحَ:(۱)
پیامبر خدا صلّى الله علیه و آله فرمود: چهار گوهر گرانبهاست که چهار چیز از بین برنده آن است:
امّا آن چهار گوهر عبارت است از: عقل، دین، حیا، عمل صالح.
غضب زایل کننده عقل، حسد زایل کننده دین، طمع زایل کننده حیا و غیبت زایل کننده عمل صالح است.
به موسى بن عمران وحى شد: شش چیز را در شش چیز قرار داده ام و مردم در شش برنامه دیگر مى طلبند ولى نمى یابند:
۱ راحت و امنیت و آسایش را در بهشت قرار داده ام، مردم در دنیا طلب مى کنند.
۲ دانش و علم را در گرسنگى گذاشته ام، مردم در سیرى مى طلبند.
۳ عزّت و آقائى را در قیام به عبادت به وقت شب قرار داده ام، مردم نزد ارباب حکومت مى طلبند.
۴ رفعت و سر بلندى را در تواضع و فروتنى گذاشته ام، مردم در تکبّر مى جویند.
۵ اجابت دعا را در لقمه حلال قرار داده ام، مردم در قیل و قال مى طلبند.
۶ غنارا در قناعت نهاده ام، مردم در کثرت اشیاء و اجناس مى جویند.(۲)
امام ششم علیه السلام که قلبش تجلّى گاه علم و دانش و بصیرت و بینش پیامبر صلّى الله علیه و آله است، یک روز به یکى از شاگردانش که نزد حضرت علم آموخته بود و به تصفیه و تزکیه نفس موفّق شده بود فرمود: در این مدّت که نزد منى چه آموختى؟ پاسخ داد: هشت مسأله از شما فراگرفتم، حضرت فرمودند: براى من تعریف کن، عرضه داشت:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "المواعظ العددیة" ص ۱۲۲.
۲- "المواعظ العدیة" ص ۱۸۸.
۱ هر محبوبى را دیدم به وقت مرگ از مُحبّش مفارقت مى کند، همّت به خرج دادم براى بدست آوردن چیزى که از من مفارقت نکند، بلکه در تنهائى انیس و مونس من باشد و آن عمل خیر است.
وَ مَنْ یعْمَلْ خَیراً یجْزَ بِهِ.
فرمود: أحْسَنْتَ وَالله.
۲ عدّه اى را دیدم به حسب، و گروهى به مال و ولد افتخار مى کنند، ولى دیدم افتخار در اینها نیست بلکه فخر عظیم در آن است که خداوند فرموده:
«إِنَّ أَکرَمَکمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکمْ».(۱)
سعى کردم پیش خداوند، کریم باشم. فرمود: أحْسَنْتَ وَالله.
۳ لهو و لعب و سرگرمى مردم را دیدم و قول حق را شنیدم:
«وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى، فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِی الْمَأْوَى».(۲)
سعى کردم هوا را از نفس بگیرم تا نفس در بستر مضات حق قرار گیرد. فرمود: أحْسَنْتَ وَالله.
۴ دیدم هر کس یک شىء مادّى قیمتى نصبش شد، سعى کرد دو دستى به آن بچسبد و آن را حفظ کند، من قول حق را شنیدم:
«مَن ذَا الَّذِی یقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حناً فَیضَاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌ کرِیمٌ».(۳)
قرض دادن نزد من شىء با ارزشى بود، سعى کردم به آن بپردازم تا ذخیره ام در روز حاجتم باشد. فرمود: أحْسَنْتَ وَالله.
۵ حسودى عدّه اى را به عدّه اى در زندگى دیدم و قول حق را شنیدم:
«نَحْنُ قسمْنَا بَینَهُم مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْض دَرَجَات لِیتَّخِذَ بَعْضُهُم بَعْضاً سُخْرِیاً وَرَحْمَتُ رَبِّک خَیرٌ مِمَّا یجْمَعُونَ»:(۴)
ما روزى و معاش آنها را درحیات دنیا تقسیم کرده ایم، و بعضى را بر بعضى برترى دادیم تا برخى برخ دیگر را به کار بگیرند، ولى رحمت حق از آنچه از مال دنیا جمع مى کنند بهتر است.
بر احدى حسد نبردم و بر از دست داده تأسّف نخوردم. فرمود: أحْسَنْتَ وَالله.
۶ دشمنى بعضى را با بعضى در امور دنیا دیدم و مشاهده نمودم کدورتهاى قلبى چه بلاى خطرناکى است، از طرفى قول حضرت حق را شنیدم:
«إِنَّ الشَّیطَانَ لَکمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوّاً»:(۵)
همانا شیطان دشمن شماست، او را دشمن خود بگیرید.
خود را مشغول عداوت شیطان کردم و وقت دشمنى نسبت به مردم مسلمان و مؤمن در خود نگذاشتم. حضرت فرمود: أحْسَنْتَ وَالله.
۷ دیدم مردم براى طلب روزقْ خود کشى مى کنند و مراعات حلال و حرام ننموده در این زمینه به یکدیگر رحم نمى نمایند، من قول حق را شنیدم:
«وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلاَّ لِیعْبُدُونِ. مَا أُرِیدُ مِنْهُم مِّن رِّزْق وَمَا أُرِیدُ أَن یطْعِمُونِ. إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِینُ»:(۶)
من جنّ و انس نیافریدم مگر اینکه مرا به یکتائى پرستش کنند. من از آفریدنشان روزى و طعام و هیچ سودى بر خود نخواستم، همانا تنها روزى بخشنده خلق حق است که صاحب اقتدار و متین و نیرومند است.
دانستم وعده او حق و قولش صدق است، آرام گشته و به وعده اش خوشنود شدم، به دنبال حلال رفته و در طلب رزق راحت شدم، به حدّ قناعت کفایت کردم و بقیه اوقات به عبادت گذراندم. حضرت فرمود: أحْسَنْتَ وَالله.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- حجرات، ۱۳.
۲- نازعات، ۴۰ ۴۱.
۳- حدید، ۱۱.
۴- زخرف، ۳۲.
۵- فاطر، ۶.
۶- ذاریات، ۵۶ ۵۸.
۸ دیدم عدّه اى متّکى به صحّت بدنند، گروهى به کثرت مال و عدّه اى به مثل خودشان، و من قول حق را شنیدم:
«وَمَن یتَّقِ اللَّهَ یجْعَل لَهُ مَخْرَجاً وَیرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لاَ یحْتَسِبُ وَمَن یتَوَکلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ»:(۱)
و هر کس اهل تقوا شد، خداوند راه بیرون از حوادث را بر او مى گشاید و از جائى که گمان نبرد به او روزى عطا مى کند. هر کس در هر امرى بر خداوند تکیه کند، حضرت او را کفایت خواهد کرد.
از غیر تکیه برداشته و بر حضرت محبوب تکیه کردم. حضرت فرمود: و الله تورات و انجیل و زبور و فرقان و سایر کتب به این هشت مسأله بر مى گردد.(۲)
عارف معارف و عاشق شیدا سیف فرغانى مى فرماید:
قرآن چه بُوَد مخزن اسرار الهى *** گنج حِکم و حکمت آن متناهى
در صورت الفاظ معانیش کنوزیست *** وین طلسمى است بر آن گنج الهى
لفظش به قرائات بخوانىّ و ندانى *** معنىّ وى اى حاصلت از حرف سیاهى
گلهاى معانیش نبویند چو هستند *** آن مردم بى علم ستوران گیاهى
بحریست درو گرهر علم و دُر حکمت *** غوّاص شود دُر طلب از بحر نه ماهى
ز اِعراب و نُقَط هست پس و پیش حروفش *** آراسته چون درگه سلطان به سپاهى
قرآن رهاننده ز دوزخ چو بهشت است *** زیرا که بیابى تو در و هر چه بخواهى
تا پرده صورت نگشائى ننماید *** اسرار و معانیش به تو روى کماهى
آنها که یکى حرف بدانند ز قرآن *** بر جمله کتب مفتخرانند و مباهى
بى معرفت بر لب دریاى حروفند *** چون تشنه بى دلو و رسن بر سر چاهى
حقّ است که گویند همه کاتب او را *** کى بر سر کتّاب ترا منصب شاهى
هر سو که برد نفس ندا از چپ و راست *** گر پشت به قرآن بکنى روى سیاهى
در محکمه دین کتب مُنزَله یک یک *** داده همه بر محضر صدق تو گواهى
سر مست مىِ موعظت بهر شکستن *** بر سنگ ندامت بزند جام مَلاهى
بر لوح که از خلق در شب غیب است *** آن جمله کتب همچو ستاره تو چو ماهى
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- طلاق، ۲ ـ۳.
۲- "المواعظ العدیة" ص ۲۰۸.
عارفان و بیدار، عاشقان آگاه، و آنانکه در مقام تزکیه نفوسند با تکیه بر آیات و سنّت رسول اسلام ومعارف اهل بیت فرموده اند: اصول و ریشه هاى سیئات اخلاقى سه مورد است:
شهوت غضب هوا.
و از این سه مورد هفت گیاه تلخ بروید: حرص و بخل، عجب و کبر، بدعت و کفر، حسد.
علاج سیئات اخلاقى
سوره مبارکه حمد در صورت توجّه به حقیقت آن براى علاج این موارد است.
در " بِسْمِ الله" سه نام است: الله رحمان رحیم. کسى که در مقام معرفت الله بر آید و این معنى در قلبش تجلّى کند که الله ذات مستجمح جمیع صفات کمال است و معبود و محبوب و معشوق و کارگردانى جز او نیست و مُلک و ملکوت هستى به دست اوست، از عبادت هوا خلاصى یابد و جز خلوص و تسلیم در برابر عظمت حق و فرمانهاى او در کارگاه وجودش نماند، که هوا پرستى معلول دورى از معرفت و محصول خودبینى و بى توجهى به حضرت معبود است.
یا مُوسى خالِفْ هَواک فَإنّى ما خَلَقْتُ خَلْقاً نازَعنى فى مُلْکى إلاَّ الْهَوى:
اى موسى، با هواى نفس مخالفت کن، که در تمام هستى براى من مخالفى جز هوا نیست.
بریدن از حق نتیجه اى جز پیوستن به هوا ندارد. چون هوا بر وجود حاکم گردد در درون و برون طوفانها بپا کند که چیزى در برابرش سالم نماند!
کسى که به حقیقت رحمانیت توجه کند، قلبش به این صفت آراسته گردد و جانش به این حقیقت نورانى شود و عقلش از این واقعیت روشنائى گیرد; آن زمان جائى براى آتش غضب در ظرف نفس نمى ماند و در آن صورت عقل و روح و قلب و جان از عوارض خطرناک این آتش شیطانى در امان مى ماند.
از عوارض غضب، ولایت خواهى و برترى جوئى است. چون توجه شود به «الْمُلْک یوْمَئِذ الْحَقُّ لِلرَّحْمنِ»:(۱)
ملک و سلطنت و پادشاهى، فرمان و فرمانروائى، سلطه و برترى حق در آن روز مخصوص خداست.
دیگر غضب و خشمى جز در راه او و براى او و مخصوص او براى انسن نمى ماند.
کسى که به حقیقت رحیمیت برسد و سعى کند این وصف جمیل را در عرش دل تجلّى دهد، از ظلم به خود و به دیگران مصون شود.
با توجه به حقیقت " الْحَمدُ لِلّهِ" که نشان دهنده مختص بودن تمام سپاسها به خداست، به مقام شکر مى رسد که خرج نعمت در همان راهى است که منعم دستور داده; در این صورت از شهرت غلط مى رهد. و چون شاکر برده شهوت نیست از خطر بخل و حرص محفوظ مانده و از این دو آفت شهوت در امان مى ماند.
با " اَلرَّحْمن" و "الرَّحیم" و "مالِک یوْمِ الدّین" ریشه غضب بریده مى گردد!
چون به صراط مستقیم رسد، از شرّ هوا راحت مى شود، و چون هوا برود آفت کفر و بدعت نابود گردد. و با توجه به وضع خطرناک مغضوبین و ضالّین که بر اثر حسد به اولیاء خدا دست به مخالفت با حقایق الهیه زدند و به غضب حق و گمراهى دچار شدند، مرض سهمناک حسد چون مرغى از قفس قلب پریده و فرار مى نماید.
راستى اگر مواظب وضع نفس نباشیم کار را به جائى مى رساندکه به تمام رذایل گرفتار شود، و از همه حسنات دور بماند، آنوقت تمام روزنه هاى نجات به روى انسان بسته مى شود و از آدمى جز شرّ و ضرر و خسارت و زیان بر جا نماند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- فرقان، ۲۶.
بر ما واجب است که در شبانه روز ساعتى را با نفس خود خلوت کرده و به وضع او برسیم و با او سخن گفته وى را محاکمه کنیم.
ابن سِماک هر روز به نفس خود خطاب مى کرد:
یا نَفْسُ تَقولینَ قَوْلَ الزّاهِدینَ، وَ تَعْمَلینَ عَمَلَ الْمُنافِقینَ، وَ فِى الْجَنَّةِ تَطْمَعینَ! هَیهاتَ، هَیهاتَ، إنَّ لِلْجَنَّةِ قَوْماً آخَرینَ، وَ لَهُمْ أعْمالٌ غَیرُ ما تَعْمَلینَ:
اى نفس! گفتارت، گفتار زاهدین ولى کردارت کردار منافقین است، در این صورت به بهشت حق طمع مىورزى! چه اندازه از حقیقت دورى! بهشت را مشتریان دیگرى است و براى آنان عملى غیر از عمل توست.
اگر از نفس مواظبت نشود اسیر شیاطین داخلى وخارجى گشته و آدمى را از خداى مهربان دور نموده تبدیل به هیزم جهنّم مى کند. قرآن در این زمینه مى فرماید:
«قَالَ فَبِمَـا أَغْوَیتَنِی لاََقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَک الْمُسْتَقِیمَ. ثُمَّ لاَتِینَّهُم مِن بَینِ أَیدِیهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَیمَانِهِمْ وَعَن شَمَائِلِهِمْ وَلاَ تَجِدُ أَکثَرَهُمْ شَاکرِینَ. قَالَ اخْرُجْ مِنْهَا مَذْءُوماً مَدْحُوراً لَمَن تَبِعَک مِنْهُمْ لاََمْلاََنَّ جَهَنَّمَ مِنکمْ أَجْمَعِینَ»:(۱)
شیطان به حق گفت: چون مرا از رحمت محروم کردى من هم بندگانت را از صراط مستقیم که شرع و دین و قوانین توست گمراه مى کنم، سپس از پیش رو و از پشت سر و از راست و چپ آنان در آیم تا اکثر آنان را نسبت به نعمتهایت غیر شاکر بینى.
خطاب رسید: بیرون رو که بر اثر روى گرداندن از امر من رانده درگاهى، هر کس از بنى آدم ترا پیروى کند جهم را از تو و آنان به یقین پر گردانم!
امام باقر علیه السلام این آیه را به احسن وجه تفسیر فرموده: پیش رو، پشت سر، راست و چپ، اصطلاح است. مى گوئیم فلانى از چهار طرف محاصره شده. بنابر این معناى آیه این مى شود:
مِنْ بَینِ أیدیهِمْ، مَعْناهُ اُهَوِّنُ عَلَیهِمْ أمْرَ الاْخِرَةِ:
"از پیش رو"یعنى مسأله آخرت را نزد آنان آنچنان سبک مى کنم که آن را از یاد ببرند، چون از یاد بردند به انواع معاصى آلوده مى شوند.
مِنْ خَلْفِهِمْ: آمُرُهُمْ بِجَمْعِ الاْمْوالِ وَ الْبُخْلِ بِها عَنِ الْحُقوقِ لِتَبْقى لِوَرَثَتِهِمْ:
"از پشت سر"یعنى آنان را تشویق به جمع کردن ثروت و بخلورزى از حقوق مالى مى کنم، تا همه ثروت به ورثه برسد و آنان از منافع اخروى مال محروم بمانند!
عَنْ أیمانِهِمْ: اُفْسِدُ عَلَیهِمْ أمْرَ دینِهِمْ بِتَزْیینِ الضَّلالَةِ وَ تَحْسَینِ الشُّبْهَةِ:
"از طرف راست" یعنى با زینت دادن گمراهى و نیکو جلوه دادن شبهه، مسأله دین را بر آنان فاسد مى کنم.
عَنْ شَمائِلِهِمْ: بِتَحْبیبِ اللَّذّاتِ إلَیهِمْ وَ تَغْلیبِ الشَّهَواتِ عَلى قُلُوبِهِمْ:(۲)
"از طرف چپ" یعنى لذّات غلط و شهوات بیجا را محبوب قلب آنان مى نمایم تا چون ماهى در آب، غرق در مادّیگرى شوند. آنوقت است که از دایره شکر بیرون مى روند و تمام نعمتهاى مادّى و معنوى را در غیر راه خدا به خرج مى گذارند و چون این شود خانواده و جامعه به فساد و تباهى کشیده شوند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- اعراف، ۱۶ ۱۸.
۲- "مجمع البیان" ج ۴، ص ۴۰۳.
گذشت عمر و نشد شاد جانِ خسته دمى *** غمى نرفته ز دل بر دلم شست غمى
ز سوز سینه ما ساز را حکایتهاست *** به پرده اى که برآرد زیر و بمى
مگر فسرده دلم زندگى ز سر گیرد *** کجاست زنده دلان همدم مسیح دمى
مرا به جام جهان بین نیاز نیست که هست *** درون سینه دل روشنم چو جام جمى
زبان دل نتوان با هزار افسوس بست *** چه غم شکست به دست ستم اگر قلمى
مرا به بحر زمان زندگى نقش بر آب *** حباب را چه تفاوت وجود یا عدمى
فسانه شب هستى بدان خیال گذشت *** که نو گلى شکفد در هواى صبحدمى
به راه دوست شد از دست جان و ترسم از آن *** که بر سرم ننهد مشفق آن صَنَم قدمى
اگر نفس همراه با قواعد الهیه و سنن حضرت رسالت پناهى تربیت نشود دچار حالات عجیبى مى گردد که علاج بعضى از آن حالات بسیار سخت وگاهى غیر ممکن است.
آن حالات باعث مى شود که نفس با شیطان رفاقت کند و با کمال آرامش طریق گمراهى و ضلالت بپیماید، و هر جنایتى که بخواهد مرتکب گردد و هر کارى که میل داشته باشد انجام دهد.
قرآن مجید آن حالات را به هفت مرحله بیان فرموده:
۱ نفس امّاره. ۲ نفس حسرت زده. ۳ نفس رهینه. ۴ نفس هوائى. ۵ نفس دسّائى. ۶ نفس سَهَفى. ۷ نفس تسویلى.
آیاتى که این حالات را براى نفوس ذکر کرده به ترتیب عبارت است از:
۱ «إِنَّ النَّفْسَ لاََمَّارَةُ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ رَبِّى»:(۱)
همانا تربیت نشده شدیداً به گناه امر مى کند مگر خداوندم ترحّم نماید.
۲ «وَاتَّبِعُوا أَحْسَنَ مَا أُنزِلَ إِلَیکم مِن رَبِّکم مِّن قَبْلِ أَن یأْتِیکمُ الْعَذَابُ بَغْتَةً وَأَنتُمْ لاَ تَشْعُرُونَ. أَن تَقُولَ نَفْسٌ یاحَسْرَتَی عَلَى مَا فَرَّطتُ فِی جَنبِ اللَّهِ وَإِن کنتُ لَمِنَ السَّاخِرِینَ»:(۲)
و پیروى کنید از بهترین کتابى که براى هدایت شما آمده، پیش از آنکه عذاب قهر حق بطور ناگهان به کیفر گناهانتان بر شما فرود آید و در آن وقت شما بى خبر باشید.
آنگاه هر نفسى بخود آید و فریاد واحسرتا بر آورد و بگوید: واى برمن که جانب امر خدا را فرو گذاردم و در حقّ خود ظلم و تفریط کردم و به استهزاء کنندگان به وعده هاى حق پیوستم.
۳ «کلُّ نَفْس بِمَا کبَتْ رَهِینَةٌ إِلاَّ أَصْحَابَ الْیـمِینِ»:(۳)
هر نفسى در گرو اعمال زشت و اخلاق غیر خدائى و عقاید فاسده خود است، مگر اصحاب یمین که شاگردان عامل انبیا و ائمّه اند که در قیامت از هر عذاب و شرّ و رنجى در امانند.
۴ «وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِی الْمَأْوَى»:(۴)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- یوسف، ۵۳.
۲- زمر، ۵۶ ۵۷.
۳- مدثر، ۳۸ ۳۹.
۴- نازعات، ۴۰.
آن کس که از عظمت حق بترسد و نفس را از حالت هوا حفظ کند پس بتحقیق که جایش در بهشت است.
۵ «وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا»:(۱)
آن کس که نفس را به کفر و ناسپاسى و معصیت و گناه و ستم و تجاوز و رذایل اخلاقى آلوده کند و آن را ناقص نماید البتّه زیانکار است.
۶ «وَمَن یرْغَبُ عَن مِلَّةِ إِبْرَاهِیمَ إِلاَّ مَن سَفِهَ نَفْسَهُ»:(۲)
جز نفس سفیه و بى خرد ز آئین حنیف ابراهیم روى نگرداند.
۷ «قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَکمْ أَنْفُسُکمْ أَمْراً فَصَبْرٌ جَمِیلٌ وَاللَّهُ الْمُسْتَعَانُ»:(۳)
یعقوب به فرزندانش گفت: این عمل زشت را نفس در نظر شما جلوه داده است، به هر صورت من در این مصیبت صبر جمیل مى کنم و خدا یارى دهنده من است.
نفس که مرکز امیال، آمال، غرائز و شهوات است واجب است تحت کنترل قواعد الهى باشد، زیرا تنها قواعد ربّانیه هستند که نفس را از سرکشى حفظ مى کنند، اگر آن قواعد و برنامه ها به کار گرفته نشود، طوفانى چون طوفان عاد و ثمود در درون به وجود مى آید، به طورى که موجودیت الهى انسان به خطر افتاده بر باد مى رود.
تاجرى از تجّار همدان خدمت انور بابا طاهر رسید، عرضه داشت: خداوند مرا از مال دنیا بى نیاز کرده، بگو هر دخترى را بخواهى برایت بگیرم. سنّ بابا مناسب با دختر نبود ولى مى توانست قبول کند امّا فکر کرد قبول این مسأله عیش عاطفى و احساس و ظاهرى و باطنى یکى از بندگان خدا را بهم بزند، به اندازه اى بر نفس مسلّط بود که در جواب تاجر گفت:
مرا عشق رخ مولاست بر سر *** هواى باغ روح افزاست بر سر
از این دنیا نمودم دست کوتاه *** مرا سوداى آن دنیاست بر سر
بلبل گلستان عشق، عارف واله، عاشق شیدا سیف فرغانى مى فرماید:
هر که در عشق نمیرد به بقائى نرسد *** مرد باقى نشود تا به فنائى نرسد
تو به خود رفتى، از آن کار به جائى نرسید *** هر که از خود نرود هیچ به جائى نرسد
در ره او نبود سنگ و گر باشد نیز *** جز گهر از سر هر سنگ به پائى نرسد
عاشق از دلبر بى لطف نیابد کامى *** بلبل از گلشن بى گل به نوائى نرسد
سعى کردى و جزا جستى و گفتى هرگز *** بى عمل مرد به مزدىّ و جزائى نرسد
سعى بى عشق ترا فایده ندهد که کسى *** به مقامات عنایت به غنائى نرسد
هر که را هست مقام از حرم عشق برون *** گر چه در کعبه نشیند به صفائى نرسد
تندرستى که ندانست نجات اندر عشق *** اینت بیمار که هرگز به شفائى نرسد
دلبرا چند خو هم دولت وصلت به دعا *** خود مرا دست طلب جز به گدائى نرسد
خوان نهادست و گشاده در و بى خون جگر *** لقمه اى از تو توانگر به گدائى نرسد
ابر بارنده و تشنه نشود زو سیراب *** شاه بخشنده و مسکین به عطائى نرسد
سیف فرغانى دردى ز تو دارد در دل *** مى پسندى که بمیرد به دوائى نرسد
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- الشمس، ۱۰.
۲- بقره، ۱۳۰.
۳- یوسف، ۱۸.
أوْحَى اللّهُ تَعالى إلى عیسى علیه السّلام: یا بْنَ مَرْیمَ، عِظْ نَفْسَک، فَإنْ اتَّعَظْتَ فَعِظِ النّاسَ وَ إلاّ فَاسْتَحْىِ مِنّى.
خداون مهربان به عیسى علیه السلام وحى کرد: اى پسر مریم، نفست را موعظه کن، چون قبول موعظه کردى به موعظه و نصیحت مردم اقدام کن ورنه از من حیا کن.
نفس مریض را باید با قرآن و سنّت پیامبر معالجه کرد، و در این امر باید جدّى بود.
واى به حال کسى که سخن خدا و رسولش را سبک بشمارد و به قبول نصایح و مواعظ حق تن ندهد، هشدارهاى مادّى مردم را بپذیرد ولى اشارات و هشدارهاى معنوى و حقیقى حق را قبول نکند.
فیض، آن عالم جلیل القدر، آن فیلسوف عالى مقدار و آن حکیم بزرگوار مى فرماید:
"اگر طبیبى یهودى لذیذترین غذا را در مذاقت بگوید براى تو ضرر دارد، در ترک آن خود را به ناراحتى مى اندازى، ولى قول انبیا را که دو تأیید دارد: یکى معجزات و دیگر تصدیق حق، باور ندارى!
از تو بسیار عجب است از اینکه اگر یک بچه به تو بگوید عقربى در لباس توست، ناگهان تمام لباسهایت را در مى آورى بدون اینکه از آن کودک طلب دلیل و برهان کنى، ولى قبول قول انبیا براى تو سنگین است! مگر گفتار آنان نزد تو از گفتار یک کودک کم ارزش تر است؟!
از آتش سر کبریت مى پرهیزى ولى از آتش جهنّم و خون و چرکى که به قول قرآن به خورد اهل آن مى دهند و از اغلال و سلاسل دوزخ و زقّومى که پیامبر فرمود یک قطره آن تمام جانداران دریا را مى کشد پرهیز و پروا ندارى"!
انسان اگر در قبول مسائل حق سر سختى به خرج دهد و بجاى رنگ گرفتن از واقعیات، ا زهوا و هوس و شیطان و شیطنت رنگ بگیرد نمى تواند بگوید من مسلمانم، و نمى تواند ادّعا کند من امّت پیامبرم.
رسول خدا صلّى الله علیه و آله فرمود: زمانى بر امَّت من برسد که عاشق پنج چیز شوند و پنج چیز را از یاد ببرند: عاشق دنیا شوند و آخرت را از یاد ببرند، عاشق جمع مال گردند و حساب فرداى آن را از یاد ببرند، عاشق زنان شوند و حور را از یاد ببرند، عاشق بناهاى سنگین شوند و قبرها را از یاد ببرند و عاشق نفس شوند و ربّ را فراموش کنند. آنان از من بیزارند و من از آنان بیزارم.
بیان صدرالمتألهین در اقسام نفس:
حضرت صدر المتألّهین در "هدایة الطالبین" مى فرماید: نفس:
۱ یا شریفه است و مقابل آن خسیسه.
۲ یا قویه است و مقابل آن ضعیفه.
۳ یا جامعه است، یعنى هم شریفه و هم قویه.
نفس شریفه که با زحمات طاقت فرساى صاحبش بر اساس معارف الهیه تربیت شده داراى حکمت و حرّیت است.
حکمت آن، خداشناسى، خودشناسى، فرمان شناسى و خطرشناسى است.
حرّیت آن آزادى از امیال و شهوات و غرائز و حالات غلط و غیر خدائى است.
در مقابل آن خسیسه است که از حکمت و حرّیت محروم و از حسنات و فضائل، و خلاصه از رحمت حضرت دوست محروم است.
نفس قویه نفسى است که تسلیم واقعیات و عامل به حقایق الهیه است و مقابل آن نفس ضعیفه است که بارکش شیطان است.
نفس جامعه، نفس انبیا و اولیا و ائمّه طاهرین علیهم السلام است.
حاجى سبزوارى أعلى الله مقامه الشریف مى فرماید:
انسان بس عزیز الوجود است و أندر النوادر، نمى بینى کلْک قدرت الهى از بسیارى و این همه جماد که کثرت آن معلوم نیست اندکى را نبات قرار داد، و از بسیارى از جانداران اندکى انسانند، و از بسیارى انسان اندکى عاقل، واز بسیارى عقلا اندکى مسلم، و از بسیارى مسلم اندکى مؤمن، واز این همه مؤمن اندکى عابد، و از بسیارى عابد اندکى زاهد، و از زاهدین اندکى عالم، و از علما اندکى عارف و از عرفا اندکى اولیا، و از اولیا اندکى انبیا، و از انبیا اندکى اولوالعزم، و از پنج اولوالعزم یکى خاتم و داراى مقام جمعى است، و این هم در اختیار شما امّت است، او رابشناسید و از معارف او درس و پند گیرید و به خواسته هاى او جامه عمل بپوشانید تا با قلب پاک و نفس زکیه و عمل صالح، مقرّب پیشگاه او شوید.
«لَقَدْ کانَ لَکمْ فى رَسُولِ اللّهِ اُسْوَةٌ حنَةٌ»:(۱)
همانا براى شما در روش رسول خدا(صلّى الله علیه و آله) الگوى نیکویى است.
قالَ رَسولُ اللهِ صلّى الله علیه و آله: اَللّهُمَّ إنّى أعُوذُ بِک مِنْ عِلْم لا ینْفَعُ، وَ قَلْب لا یخْشَعُ، وَ عَمَل لا یرْفَعُ، وَ دُعاء لا یسْمَعُ، وَ نَفْس لا تَشْبَعُ:
رسول خدا صلّى الله علیه و آله فرمود: خداوندا، به تو پناه مى برم از دانشى که به عمل در نیاید و مرا سودى ندهد، و از قلبى که در برابر واقعیاتِ تو تواضع ندارد، و از عملى که مورد قبول تو واقع نگردد، و از دعائى که مستجاب نشود، و از نفسى که از دنیا و مادّیات و هوا و هوسها سیر نگردد!
سهل بن عبدالله گفت:نفس را سه صفت است: یا کفر، یا نفاق، یا ریا. و این سه صفت نفس را رها نکند مگر به ریاضت، و ریاضت اداى واجبات و ترک محرّمات است که تکرار آن نفس را تزکیه کند.
توجّه به واقعیات اثر عجیبى در بیدار و رشد و حرکت نفس مى گذارد.
مردى بود یهودى به نام مُخَیریق; در رفت و آمدهایش در مدینه، زیاد نسبت به پیامبر عزیز اسلام اندیشه مى کرد، تا نزدیک جنگ احد به نزد دانایان یهود آمد و گفت: این همان شخص موعود نیست که موسى خبر داده؟ گفتند: نه، شبیه به اوست. گفت: شباهت یعنى چه؟ او همان است و شما نامردان کتمان حق مى کنید. نزد پیامبر آمد، به حقیقت ایمان آورد و مالش را که فوق العاده بود به حضرت واگذار کرد; که بیشتر صدقات و انفاقات رسول حق بعد از مال خدیجه از مال اوست، سپس براى دفاع از حق در جنگ احد شرکت کرد و به شرف شهادت نایل آمد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱-أحزاب، ۲۱.
ز ساقىِّ شب دوش جامى گرفتم *** ز دور فلک انتقامى گرفتم
اگر چه جهانى به جامى نیرزد *** ولى من جهانى به جامى گرفتم
به کام دلم چون نشد دورِ گردون *** به ناکامى از باده کامى گرفتم
رهِ بى نشانى سپردم چو عنقا *** به سر تا که سوداى نامى گرفتم
به غفلت ز افسون صیاد گیتى *** پى دانه ره سوى دامى گرفتم
نشان رخ تو ز موى تو جستم *** سراغ مه از تیره شامى گرفتم
چو شد از صبا گیسوانت پریشان *** در آن دم من از دل پیامى گرفتم
مرا قامت از غم هلالى است مشفق *** که سوداى ماه تمامى گرفتم
نفسِ بدون تربیت و منهاى تزکیه اگر صاحبش امیر شود امیر ظالم مى شود، اگر ثروت مند شود ثروت مند مُترَف و مُسرِف و بخیل، و اگر دانشمند شود متظاهر و ریاکار مى گردد.
در حدیث آمده: اندر قیامت، آتش دوزخ با سه کس سخن گوید:
۱ به زمامداران گوید: اى کسانى که خداوند بزرگ به شما قدرت داد، ولى شما اصول عدالت را در جامعه به کار نگرفتید و داد مظلوم را از ظالم نستاندید. پس آنها را مى بلعد، چنانکه پرندگان دانه کنجد را.
۲ به ثروتمندان گوید: اى کسانى که امکانات وسیع به شما بخشیدند و از شما خواستند مقدارى از آن را انفاق کنید ولى شما بخل ورزیدید! آنگاه آنها را هم مى بلعد.
۳ - به دانشمندان گوید: اى طایفه اى که ظاهر خود را براى مردم آراستید ولى در باطن به معصیت خدا پرداختید! سپس آنها را مى بلعد.
در آداب مراقبت آمده:
الاْوَّلُ تَرْک الْمَعاصى، وَ هذا هُوَ الَّذى بُنِىَ عَلَیهِ قِوامُ التَّقْوى وَاُسِّسَ عَلَیهِ أساسُ الاْخِرَةِ وَ الاُْولى. وَ ما تَقَرَّبَ الْمُتَقَرِّبُونَ بِشَىْء أعْلى وَ أفْضَلَ مِنْهُ.
اوّل ترک معاصى است که قوام تقوا بر آن است و ریشه دنیا و آخرت است. و مقرَّبون به مانند چیزى چون تقوا به خدا قرب نجستند.
موسى از آن مرد عالم که داستانش در سوره کهف آمده پرسید: چه کرده اى که من ور یادگیرى از تو شده ام و به چه چیز به این مرتبه رسیدى؟ گفت: بِتَرْک الْمَعْصِیةِ.
اَلثّانى الاِْشْتِغالُ بالطّاعاتِ مَعَ حُضُورِ الْقَلْبِ.
اَلثّالِثُ عَدَمُ الْغَفْلَةِ.
اَلرّابع الْحُزْنُ الدّائِمُ، قالَ: إنّى لاأسْکنُ إلاّ فى قَلْب مَحْزُون.
دوم برنامه از آداب مراقبت انجام عبادات با حضور قلب است.
سوم پرهیز و دورى از غفلت است.
چهارم حزن دائم قلبى است نسبت به گذشته و تقصیر نفس، که حضرت حق فرمود: من جز در قلب محزون نیستم.
"اربعین" شیخ بهائى از قول رسول خدا صلّى الله علیه و آله ده برنامه را به عنوان اخلاق صالحین یعنى آنان که نفس خود را به صلاح و سداد آراستند نقل مى کند، شیخ مى فرماید: اگر در این ده برنامه دقّت کنید امّهات صفات سائرین و شأن جمیع اولیا و عارفین است، و کاملین از عبّاد حق از این اوصاف برخوردارند:
۱ـ سکوت از غیر حق که باب نجات است.
۲ـ کم خورى.
۳ـ وادار کردن نفس به عبادت.
۴ـ اندیشه و فکر در همه امور حیات.
۵ـ ذکر: لسانى، قلبى، عملى.
۶ـ نظر به عبرت.
۷ـ نطق به حکمت.
۸ـ قضاء حاجت مردم، هدایت کردن مردم، نفع رساندن به خلق.
۹ـ خوف از معاصى و عذاب آن.
۱۰ـ امید به حق.
چون انسان واجد این صفات شد، اتّصال به مقامات ملکوتى و فیوضات قدسى پیدا مى کند.
یا عَلَىُّ، سَبْعَةٌ مَنْ کنَّ فیهَ فَقَدِ اسْتَکمَلَ حَقیقَةَ الاْیمانِ وَ أبْوابُ الْجَنَّةِ مُفَتَّحَةٌ لَهُ: مَنْ أسْبَغَ وُضُوءَهُ، وَ أحْسَنَ صَلاتَهُ، وَ أدّى زَکاةَ مالِهِ، وَ کفَّ غَضَبَهُ، وَ سَجَنَ لِسانَهُ، وَاسْتَغْفَرَ لِذَنْبِهِ، وَ أدَّى النَّصیحَةَ لاِهْلِ بَیتِ نَبِیهِ:
رسول خدا به على علیه السلام فرمود: در هر کس هفت برنامه باشد به حقیقت ایمان رسیده، و درهاى جنّت به روى او گشوده شده: وضو را کامل کند، نماز را نیکو بجا آورد، زکات مال بپردازد، خود را از خشم و غضب حفظ کند، زبان از غیر حق ببندد، براى گناهش استغفار کند، و نسبت به اهل بیت پیامبر به نصیحت وخیر خواهى برخیزد.
عنْ أمیر اِلمؤمنینَ علیه السلام: طُوبى لِمَنْ عَصى فِرْعَوْنَ هَواهُ وَ أطاعَ مُوسى تَقْواهُ، طُوبى لِمَنْ ذَکرَ الْمَعادَ وَاسْتَکثَرَ مِنَ الزّادِ، طُوبْى لِمَنْ راقَبَ رَبَّهُ وَ خافَ ذَنْبَهُ، طُوبى لِمَنْ أشْعَرَ التَّقْوى قَلْبَهُ، طُوبى لِمَنْ حافَظَ عَلى طاعَةِ رَبِّهِ، طُوبى لِمَنْ خَلا مِنَ الْغِلِّ صَدْرُهُ وَ سَلِمَ مِنَ الْغِشِّ قَلْبهُ:
از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده: خوشا به حال کسى که فرعون هوایش را عصیان کند و از موساى تقوایش اطاعت نماید، خوشا به حال کسى که از معاد یاد کند و بر زاد و توشه بیفزاید، خوشا به حال کسى که خدا را مراقب باشد و از کناهش بترسد، خوشا به حال کسى که تقوا را بر ذات قلبش بفهماند و این حقیقت را شعار دل قرار دهد، خوشا به حال کسى که مواظب طاعت براى پروردگارش باشد، خوشا به حال کسى که سینه اش از غل و قلبش از غش پاک باشد.
آرى اینهاست واقعیاتى که اگر به کار گرفته شود نفس تزکیه مى شود، و آماده انعکاس حقایق ملکوتیه مى گردد.
عرفا فرموده اند:
مَنْ أماتَ نَفْسَهُ یلَفُّ فى کفَنِ الرَّحْمَةِ وَ یدْفَنُ فى أرضِ الْکرامَةِ، وَ مَنْ أماتَ قَلْبَهُ یلَفُّ فى کفَنِ اللَّعْنَةِ وَ یدْفَنُ فى أرضِ الْعُقُوبَةِ:
هر کس نفس را از امیال و شهوات و غرائز غلط بمیراند در کفن رحمت پیچیده شود و در زمین کرامت دفن گردد، و هر کس قلبش ار از حیات الهى عارى نماید و به زندگى معنوى و ملکوتى آن خاتمه دهد، در کفن لعنت پیچیده شود و در زمین عذاب و عقوبت دفن شود.
نکته اى لطیف:
از رسول خدا پرسیدند: شما زیباتر هستید یا یوسف؟ فرمود:
هُوَ أصْبَحُ مِنّى، وَ أنَا أمْلَحُ مِنْهُ:
او از نظر صورت از من زیباتر بود و من از او نمکین ترم.
این تشبیه به نمک را دو نکته است:
۱ـ نمک خودش را در موادّ دیگر ذوب مى کند تا آن مواد سالم بمانند و خوشمزه شوند، آنجناب هم با اهل بیتش خودشان را در انواع حوادث و مشقّات و تکالیف ذوب کردند تا انسانها از شرّ و شرور و شقاوت سالم مانده بقاى الهى پیدا کنند.
۲ـ سگ از حیوانات نجس العین است، اگر به آب هفت دریا بشویندش پاک نشود بلکه نجس تر شود، ولى اگر در نمکزار بیفتد پس از مدّتى که از وضع موجودش تغییر پیدا کند پاک و حلال و طیب شود.
این سگ نفس امّاره هم اگر در نمکزار شریعت رسول خدا صلّى الله علیه و آله که ترکیبى از عقیده و اخلاق و عمل است بیفتد حالت امّارگى را از دست بدهد و به مرتبه مطمئنّه و راضیه و مرصیه برسد.
گره اگر نگشائى گره به کار مزن *** چو دل بدست نیارى دل کسى مشکن
به هر بتى که رسیدى ز حرص سجده مکن *** به هر درى که گذشتى ز آز حلقه مزن
به زیر پاى رود مور در پى گندم *** اسیر دام شود مرغ در پى ارزن
نه سرد باش چو آب و نه گرم چون آتش *** نه نرم باش چو موم و نه سخت چون آهن
چو خارپشت ز هر سوى تیر کینه مزن *** چو عنکبوت به هر گوشه تار فتنه مَتَن
مهل که دیو هوس گرددت به پیرامون *** منه که خار طمع افتدت به پیراهن
ز دست غیر پیاپى چرا زنى فریاد *** ز بخت خویش دمادم چرا کنى شیون
به هر نفس مکن اى دوست ناله همچون نى *** به هر زمان مکن اى مرد گریه همچون زن
لقاى دوست بود مایه نشاط روان *** سخاى ابر شود ضامن صفاى چمن
چگونه کام توان جست بى دل و دلدار *** چگونه جامه توان دوخت بى نخ و سوزن
براى چند درم دوست را ز دست مده *** ز بهر چند رُطَب نخل را ز پا مفکن
جلال و جاه جهان چیست کاخ بى بنیاد *** فریب و مکر قضا چیست سیل بنیان کن
ندیده یک دل بى غصّه کس در این دوران *** نچیده یک گل بى خار کس از این گلشن
ندیده کام کسى این عجوزه مُحتال *** نگشته رام کسى این زمانه توسن
قویست خصم و ترا نیست پنجه پیکار *** هواست تار و ترا نیست دیده روشن
چه غیر موج در این بحر آیدت بر سر؟ *** که غیر خار در این باغ گیردت دامن؟
چه کسى به رهگذر سیل مى کند منزل؟ *** چه کس به جلوه گه برق مى نهد خرمن؟
نه ثروت تو ز قید چپاول است آزاد *** نه منصب تو ز بیم تزلزل است ایمن
قضا کند به رهت چاه اگر شوى رستم *** فلک کشد به سرت تیغ اگر کشى گردن
اگر به چشم چو اهریمن آید انسانى *** و گر به دیده چو انسان نماید اهریمن
ز سادگى به چنین دشمنى کنى یارى *** ز ابلهى به چنان دوستى شوى دشمن
بپرس نیک که این خادم است یا خائن *** ببین درست که این رهبرست یا رهزن
مشو معاشر غولان بى شعور و خرد *** مجو محبّت یاران بى ذکاء و فطن
مباش پیرو گمراه اگر نئى گمراه *** مخواه صحبت کودن اگر نئى کودن
به فرّ عقل و کمال است سر بلندى مرد *** ز فیض روح و روان است پایدارى تن
فروغ عقل بسى خوشتر از شرار هوس *** فتوح روح بسى بهتر از شکوه بدن
چه سود گر که شود سرفله را حریر لباس *** چه بهره گر که شود مرده را پرند کفن
چراغ راه خرد شو به نور حکمت و فضل *** علاج کار کسان کن به فیض دانش و فن
خوش آن که طرح صفا ریخت چون گرفت قلم *** خوش آن که شرح وفا کرد چون گشود دهن
چه عقده ها که تواند گشود دست خرد *** چه بهره ها که تواند رساند نقد سخن
احولات آنان که در سایه رسالت پیامبر و سنّت سینه آن حضرت به مبارزه با نفس برخاستند و به مقامات عالى زهد و ورع و صبر و توکل و رضا و تسلیم و توحید رسیدند احوالات عجیبى است، انسان از هر لحظه زندگى آنان جهت رشد و کمال و آزادى از هوا و هوس مى تواند درى بگیرد.
در این زمینه حجّت حضرت ربّ العزّه بر همه کس تمام است و احدى را در پیشگاه وجود مقدّس حق تعالى عذر قابل قبولى نیست.
حکایت زیر نمودارى از مبارزه اولیاء خدا با هوا و هوس در سایه راهنمائیهاى رسول خداست.
داستان حیرت انگیز فضیل عیاض و داود طائى:
فضیل عیاض که خود داستانى عجیبى دارد به در خانه داود طائى آمد، صداى ناله جانسوز او را از درون خانه شنید، فضیل فریاد زد: اى داود اگر حدیث رسول خدا را که فرمود:
لایدْخُلُ النّارَ مَنْ بَکى مِنْ خَشْیةِ اللّهِ: داخل آتش نمى شود کسى که از ترس خدا بگرید
را صحّت ورود یافته و اینکه قطره اى از این اشک آتش عذاب را خاموش مى کند درست مى پنداشتى این همه گریه و زارى نمى کردى، ترا چه مى شود و چرا اینگونه با کشتى چشم در دریاى اشک روانى؟ در به رویم باز کن که به زیارتت آمده ام.
داود جواب داد: مرا خوف و خشیت از حق، از ملاقات با اشخاص باز داشته، فعلاً در راه محبوب و براى تصفیه جان و تزکیه نفس و صفاى قلب و زدودن کدورتِ روان مشغول خودم!
زنى در همسایگى داود بود، به درب خانه آمد و به فضیل گفت: حوصله کن تا وقت نماز برسد و او براى نماز جماعت عزیمت مسجد کند، او را آن وقت زیارت کن که وى در خرج کردن وقت انسانى بسیار منظّم و دقیق است.
وقت نماز رسید داود به مسجد رفت و فضیل هم دنبال او به مسجد شد، سپس با اجازه داود به خانه داود درآمد. کوزه شکسته اى از آب دید که آبش تابش آفتاب خورده و اطاقى معمولى و ساده و اثاثى مختصر و در حدّ قناعت.
به داود گفت: این کوزه را از آفتاب بردار و جائى بگذاز تا آبش خنک شود، داود گفت: آنقدر به خود اطمینان ندارم که آب سرد میل مرا به طرف لذّات دنیا زیاد نکند.
گفت: اى داود خانه را بپرداز، گفت: عمارت دنیا از تمتّعات طبع است، و همین مرا بس است که حال اسراف و زیاده روى ندارم.
فضیل مى گوید: فبل ازاین زیارت، داود را به غایت حسن و جمال دیده بودم به اندازه اى که در بین مردم مشهور به صاحب جمال تر از او کسى نبود، ولى در این زیارت وى را زار و نزار و رنگ پریده و لاغر دیدم، به او گفتم: این چه حال است؟ گفت: اى فضیل هشت غم مرا از خورد و خوراک و سؤال و جواب باز داشته و به این روزم انداخته است:
۱ـ غم هول مُطّلَع یعنى وقت مرگ، که در قرآن آمده:
«کلُّ نَفْس ذائِقَةُ الْمَوْتِ»:(۱)
هر کسى شربت مرگ را مى چشد.
«أَینََما تَکونُوا یدْرِککمُ الْمَوْتُ وَلَوْ کنتُمْ فِی بُرُوج مُشَیدَة»:(۲)
هر کجا باشید اگر چه در کاخهاى بسیار محکم، مرگ گریبانتان را مى گیرد و شما رابه عالم دیگر مى برد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- آل عمران، ۱۸۵.
۲- نساء، ۷۸.
«کلاَّ إِذَا بَلَغَتِ التَّرَاقِی، وَقِیلَ مَنْ رَاق، وَظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ، وَالْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ، إِلَى رَبِّک یوْمَئِذ الْمساقُ»:(۱)
چنین نیست که بى خبران پنداشته اند، زمانى که جان به گلویش برسد و اهلش گویند: چه کسى مى تواند چاره درد این بیمار بنماید، و بیمار یقین به جدائى و مفارقت از دنیا کند، و ساقهاى با را از شدّت غم عقبى و حسرت دنیا بهم پیچد، در آن روز همه ره به سوى خدا خواهند کشید.
«فَلَوْلاَ إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ، وَأَنتُمْ حِینَئِذ تَنظُرُونَ»:(۲)
پس چرا هنگامى که جانشان به گلو رسد و شما در آن وقت بر بالین او حاضر و وى را تماشا مى کنید (او را باز نمى گردانید و از مرگ نجاتش نمى دهید).
۲ـ قرار گرفتن در منزل گواراست: منزل بى در و پیکر، منزل تنگ و تاریک، منزل غربت، منزل وحشت، منزل سرگذاشتن به خشت لحد با یک لباس چون کفن، منزلى که راه گریز به جائى ندارد و ندانم در این خانه کدام تابلو را بر بالاى سر من نصب کنند؟
رَوْضَةٌ مِنْ رِیاضِ الْجَنَّةِ، یا حُفْرَةٌ مِنْ حُفَراتِ النّیرانِ
باغى از باغهاى بهشت، یا چاهى از چاههاى آتش دوزخ.
۳ـ فریاد دو ملکى است که در قبر به گوشم رسد:
مَنْ رَبُّک؟
پروردگار تو کیست؟
که نمى دانم جوابگو هستم یا نه. این بستگى دارد به اینکه نهال توحید را با اعتقاد و اخلاق و عمل آبیارى کرده و بارور کرده باشم تا بتوانم پاسخگوى آنان گردم، و گر نه اگر غفلت داشته و درون را بتخانه کرده باشم چه جوابى دارم بدهم؟!
۴ـ غم نفخه صور است:
«وَنُفِخَ فِى الصُّورِ فَإِذَا هُم مِنَ الْأَجْدَاثِ إِلَى رَبِّهِمْ ینسِلُونَ. قَالُوا یاوَیلَنَا مَنْ بَعَثَنَا مِن مَّرْقَدِنَا، هذَا مَا وَعَدَ الرَّحْمنُ وَصَدَقَ الْمُرْسَلُونَ»:(۳)
و چون در صور دمیده شود، به ناگاه همه از قبرها به سوى خداى خود با سرعت مى شتابند. از روى حسرت و اندوه فریاد مى زنند: واى بر ما، چه کسى ما را از خوابگاه مرگ برانگیخت؟ این همان وعده خداى مهربان است و رسولان او همه راست گفتند.
اى فضیل در آن وقت بدن به من برگردانده شود و در قبر آماده ام کنند که به محشر بیایم، چون آماده شوم ندانم به چه حال وارد شوم؟ که قرآن را در این زمینه دو آیه است:
«یوْمَ تَبْیضُّ وُجُوهٌ وَتَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَأَمَّا الَّذِینَ اسْوَدَّت وُجُوهُهُمْ أَکفَرْتُم بَعْدَ إِیمَانِکمْ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا کنْتُمْ تَکفُرُونَ. وَأَمَّا الَّذِینَ ابْیضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَفِی رَحْمَةِ اللّهِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ»:(۴)
قیامت روزى است که گروهى سپیدرو و گروهى سیاه رویند. امّا سیه رویان را نکوهش کنند که چرا بعد از ایمان و صراط مستقیم به کفر و کج راهى گرویدید؟ پس اکنون عذاب خدا را به کیفر کفر و عصیان بچشید. اما رو سپیدان در بهشت که محل رحمت خداست درآیند و در آنجا جاوید و همیشگى باشند.
۵ـ چون وارد محشر شوم ندانم زمام امرم را به ساربان آتش دهندکه خود براى خود پرداخته ام و یا ملائکه رحمت براى نداى:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- قیامت، ۲۶ ۳۰.
۲- واقعه، ۸۳ ۸۴.
۳- یس، ۵۱ ۵۲.
۴- آل عمران، ۱۰۶ ۱۰۷.
«ادْخُلُوهَا بِسَلاَم آمِنِینَ»:(۱) باسلام و سلامتى داخل بهشت شوید.
به سراغم آیند.
۶ـ موقف حساب است که :
«إِنَّ اللّهَ لاَ یظْلِمُ مِثْقَالَ ذَرَّة وَإِن تَک حنَةً یضَاعِفْهَا وَیؤْتِ مِن لَدُنْهُ أَجْراً عَظِیماً».(۲)
همانا خداوند مقدار ذرّه اى به کسى ستم نکند و هر عمل نیکى را زیاد گرداند و به نیکان از جانب خود مزدى بزرگ مرحمت کند.
«فَمَن یعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّة خَیراً یرَهُ، وَمَن یعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّة شَرّاً یرَهُ».(۳)
هر کس به اندازه ذرّه اى کار نیک کرده در آن روز خواهد دید، و هر کس به اندازه ذرّه اى کار زشت مرتکب شده با آن کار زشت روبرو خواهد شد.
۷ـ به وقت قرار گرفتن در برابر میزان و ترازوى سنجش اعمال است:
«وَالْوَزْنُ یوْمَئِذ الْحَقُّ فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ فَأُولئِک هُمُ الْمُفْلِحُونَ. وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ فَأُولئِک الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُم بِمَا کانُوا بِآیاتِنَا یظْلِمُونَ»:(۴)
و میزان سنجش در آن روز حق است. پس آنان که در آن میزان، وزین آیند البتّه رستگار خواهند بود. و آنان که سبک وزن آیند کسانى هستند که به آیات ما ستم روا داشتند و از جاده حقّ و حقیقت و صراط مستقیم تجاوز کردند; اینان به وجود خود زیان غیر قابل جبران رسانده اند.
«فَأَمَّا مَنْ أُوتِی کتَابَهُ بِیمینِهِ فَیقُولُ هَاؤُمُ اقْرَؤُا کتَابِیهْ... وَأَمَّا مَنْ أُوتِی کتَابَهُ بِشِمالِهِ فَیقُولُ یا لَیتَنِی لَمْ أُوتَ کتَابِیهْ»:(۵)
امّا کسى که نامه اعمال او را به دست راستش دهند با شادمانى و سربلندى به اهل محشرگوید: بیائید و نامه مرا بخوانید...
و امّا آن کس که نامه عملش را به دست چپش دهند باشرمندگى گوید: اى کاش نامه مرا به من نمى داند.
۸ـ خدا را رحمت است و قهر. تجلّى رحمتش در دنیا، قرآن و رسالت و تکالیف، و در آخرت بهشت و رضوان، و تجلّى قهرش در آخرت عذاب الیم و دوزخ همیشگى است. و این آخرین مرحله است که من ندانم در آن آخرین مرحله عاقبتم به کجا منتهى مى گردد؟!
قالَ عَلِىٌّ علیه السلام: أکثَرُمَصارِع الْعُقُولِ تَحْتَ بُرُوقِ الْمَطامِعِ:
امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: بیشتر زمین خوردنهاى عقول و ورشکسته شدن خردها مربوط به برق و صاعقه شهوات و هوا و هوس است.
رسول خدا صلّى الله علیه و آله فرمود:
لَوْلا أنَّ الشَّیاطینَ یحُومُونَ عَلى قُلُوبِ بَنى آدَمَ لَنَظَرُوا إلى مَلَکوتِ السَّماءِ:
اگر شیاطین و هوا و هوسهاى درونى بر گرد قلوب نمى چرخیدند هر آینه فرزندان آدم به اسرار عالم بالا مى نگریستند.
رسول خدا از قبرستان عبور مى کردند، به دو قبر اشاره فرمودند و گفتند: صاحبان این دو قبر الآن به کیفر گناهانى که داشتند در عذابند، سپس فرمودند:
لَولا تَکثیرٌ فى کلامِکمْ وَ تَمْریجٌ فى قُلُوبِکمْ لَرَأیتُمْ ما أرى وَ لمِعْتُمْ ما أسْمَعُ:(۶)
اگر جز به حق سخن نمى گفتید، و اگر قلب شما چراگاه صفات ناپسند نبود هر آینه آنچه من مى دیدم مى دیدید و هر چه من مى شنیدم مى شنیدید.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- حجر، ۴۶.
۲- نساء، ۴۰.
۳- زلزال، ۷ ۸.
۴- اعراف، ۷ ۸.
۵- حاقه، ۱۹ و ۲۵.
۶- "مسند أحمد" ج ۵، ص ۲۶۶.
امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:
فَاعْمَلُوا وَالْعَمَلُ یرْفَعُ، وَالتَّوْبَةُ تَنْفَعُ، وَ الدُّعاءُ یسْمَعُ، وَالْحالُ هادِئَةٌ وَالاْقْلامُ جارِیةٌ وَبادِرُوا بِالاْعْمالِ عُمُراً ناکساً، أوْمَرَضاً حابِساً، أوْمَوْتاً خالِساً.(۱)
اکنون که مى توانید عمل قابل قبول انجام دهید بکوشید، فعلاً توبه نفع مى دهد و دعا مستجاب مى گردد، و زمان زمان آرامش است و موکلینِ حقْ اعمال شما را ثبت مى کنند، قبل از اینکه عمر رو به سرازیرى یا مبتلا به بسترى شوید که برنخیزید، یا مرگ ناگهانى برسد.
داستان عجیب جوانى بینا با سلمان فارسى:
ابن ابى عمیر از حضرت صادق علیه السلام نقل مى کند: سلمان در بازار کوفه گذرش به منطقه آهنگرها افتاد، جوانى را دید به روى زمین افتاده و مردم دورش جمعند، به سلمان گفتند، اى بنده حق این جوان غش کرده چیزى در گوشش بخوان بلکه به هوش بیاید. سلمان بالاى سر جوان نشست، چون به هوش آمد گفت: اى سلمان اگر در حقّ من چیزى گفتند درست نیست، من وقتى گذرم به این بازار افتاد و پتکزنى آهنگرها را به روى سندان دیدم این آیه یادم آمد:
«وَلَهُمْ مقامِعُ مِنْ حَدید»:(۲)
و گرز گران و عمودهاى آهنین بر سر آنها مهیا باشد.
از خوف عِقاب حق عقلم پرید! سلمان به او گفت: تو ارزش این را دارى که در راه خدا برادر من باشى. حلاوت محبّت او قلب سلمان را گرفت. باهم بودند تا جوان مریض شد، سلمان بالاى سرش آمد در حالى که جوان در حال جان دادن بود، سلمان صدا زد:
یامَلَک الْمَوْتِ ارْفُقْ بِأخى:
اى ملک الموت با برادر من مدارا کن.
جواب شنید:
اِنّى بِکلِّ مُؤْمِن رَفیقٌ.(۳)
من با هر مؤمنى به مدارا رفتار مى کنم.
"کشف الغمّه" از حضرت صادف علیه السلام نقل مى کند: مردى به عیسى علیه السلام گفت: زنا دارم، مرا پاک کن. عیسى مردم را خواست تا وى را سنگسار کنند. گنهکار فریاد زد: هر کس حدّى به گردن دارد مرا نزنید. همه رفتند جز عیسى و یحیى.
یحیى نزدیک آمد و گفت مرا پندى ده، گفت: نفس را با هوا و ملیش آزاد و تنها مگذار. فرمود: بیفزاى، گفت: گنهکار را سرزنش مکن. گفت: بیفزاى، گفت: غضب مکن. یحیى گفت: مرا کافى است.
بیداران راه حق فرموده اند: دل راکب است و بدن مرکب، اگر راکب فهمیده و باشعور و با بصیرت باشد مرکب را درست و صحیح میراند تا به هدف برسد و نمى گذارد در طىّ مسیر درچاله و چاه بیفتد. امّا اگر راکب غافل و خواب باشد مرکب هر کجا دلش خواست مى رود و صاحبش را در بیابان زندگى به دست دزد، راهزن و حیوانات درنده مى سپارد آنگاه هر دو از بین مى روند.
دل بیدار و قلب بى غفلت هم خودش را به ساحل نجات مى رساند، هم دیگران را از گرفتارى نجات مى دهد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "نهج البلاغه" خطبه ۲۲۱.
۲- حج، ۲۱.
۳- "أمالى" شیخ مفید، ص ۱۳۶.
داستانى عجیب از امیر کبیر:
امیر کبیر که از رجال نامدار تاریخ ایران و از شخصیتهاى بزرگ سیاسى و مذهبى است در خدمت به مملکت ایران و مردم این مرز و بوم ازهیچ کوشش و فعّالیتى دریغ نکرد.
اگر دیو استعمار آن زنده دل بیدار، و آن با بصیرت هشیار و آن مؤدّب به آداب حق را از بین نبرده بود قطعاً ایران عزیز در همان زمان سر به بلندى فلک مى کشید و از گرفتاریهاى عجیب و غریبى که تا انقلاب اسلامى به رهبرى وجود مقدّس حضرت امام خمینى. (۱) امیر مردى آزاد، واقع بین، صحیح العمل، دلسوز به حال جامعه و خوددار از هواى نفس، و مانع از ستم دیگران به مردم ستمدیده مملکت بود.
عبدالله مستوفى مى نویسد: مردى به امیر شکایت برد که پارچه بسته اى از شال کشمیرى که پول زر در آن بود نزد قاضى شهر به امانت گذاشتم. اکنون که از سفر بازگشته، بسته را گرفته و گشوده ام، مى بینم طلا رفته و نقره به جاى آن است در صورتى که سر بسته باز نشده و بقچه هم پارگى ندارد، چون برسخن خود گواه ندارم فریادم بجائى نمى رسد.
امیر از وضع حال او دانست راست مى گوید. پارچه را گرفت و دقیق مطالعه کرد و گفت برو چندى دیگر بیا و به کسى حرف نزن.
شب رسید، امیر به بستر خواب رفت، نیمه شب از جاى برخاست، بطورى که کسى نفهمد، گوشه اى از رویه لحاف ترمه را به قدر یک مهر نماز سوزاند.
شب دیگر که رفت بخوابد دید لحاف عوض شده، چیز نگفت. پس از چند شب دید لحاف ترمه آمده ولى آنچنان رفو شده که کسى نمى فهمد. آن را باپارچه آن مرد تطبیق کرد دید کار یک استاد است، گفت: این لحاف سوخته بود چه کردید؟ خدمتکاران سخت ناراحت شدند، فرمود: نترسید کار خود من بوده، رفوگر را بیاورید. او را آوردند، بقچه آن مرد را به او نشان داد و گفت: تو رفو کردى؟ گفت: آرى. قاضى را طلبید و مال آن مرد را از آن خائن پس گرفت و به صاحبش داد و وى را به خاطر خیانت، سیاست فرمود.
مَنْ غَصَّ بَصَرَةُ عَنِ الْمَحارِمِ، وَأمْسَک نَفْسَهُ عَنِ الشَّهَواتِ، وَ عَمَّرَ باطِنَهُ بِدَوامِ الْمُراقَبَةِ، وَ ظاهِرَهُ بِاتَّباعِ السُّنَّةِ وَجَدَ حَلاوَةَ النَّجاةِ:
کسى که دیده از حرام بپوشاند، و نفس از شهوات و امیال و هوا و هوس حفظ کند، و باطن به دوام مراقبت عمارت نماید، و ظاهر به متابعت سنّت رسول بیاراید، شیرینى نجات در دنیا و آخرت بیابد.
سُئِلَ عَنْ أحْمَدَبْنِ رُوَیم کیفَ حالُک؟ قالَ: کیفَ حالُ مَنْ کانَ دینُهُ هَواهُ، وَ هِمَّتُهُ دُنْیاهُ، لَیسَ بِصالِح تَقِىٍّ وَلا بِعارِف نَقِىٍّ:
از احمد بن رویم پرسیدند: چگونه اى؟ گفت: چگونه باشد حال کسى که دینش هواى نفس، و راده اش دنیاست، صالح با تقوا نیست و عارف پاکیزه نمى باشد.
عارفان فرموده اند:
قیمَةُ کلَّ إنْسان بِقَدْرِ هِمَّتِهِ، فَإنْ کانَتْ هِمَّتُهُ الدُّنْیا فَلا قیمَةَ لَهُ، وَ إنْ کانَتْ هِمَّتُهُ رِضَى اللّهِ فَلایمْکنُ اسْتِدراک غایةِ قیمَتِهِ وَلاَ الْوُقُوفٌ عَلَیها:
ارزش هر انسان به اندازه همّت و اراده اوست، اگر راده اش مادّیت است پس ارزش ندارد، و اگر همّتش خوشنودى حقّ است، پس یافتن قیمت و نهایت ارزشش در امکان کسى نیست.
اولیاء خدا با تکیه به قرآن و سخنان پیامبر و ائمه براى تزکیه نفس، مسائل زیر را پیشنهاد مى کنند:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- زمانى که این بخش را مى نوشتم مصادف با ایام ارتحال روح ملکوتى مرشد و مراد مستضعفین روى زمین حضرت آیة الله العضمى اما خمینى رهبر کبیر انقلاب اسلامى ایران شد، و جهانیان به عزا نشستند. این فقیر که از آن جناب اجازه روایتى و وکالت در امور حسبیه و امور مالیه داشتم همراه سیل عظیم جمعیت، که خبرگزاریها بیش از ده میلیون گزارش دادند، در تمام مراسم آنحضرت شرکت کردم و خاک بر سر ریختم.
اُوصیکمْ بِتَقْوَى اللّهِ فِى السّرِّوَ الْعلانِیةِ، وَ بِقِلَّةِ الطَّعامِ، وَ بِقِلَّةِ الْمَنامِ، وَ بِقِلَّةِ الکلامِ، وَهِجْرانِ الْمَعاصى وَالاْثامِ، وَمُواظَبَةِ الصَّیامِ، وَ دَوامِ الْقِیامِ، وَتَرْک الشَّهَواتِ عَلَى الدَّوامِّ، وَاحْتِمالِ الْجَفا مِنْ جَمیعِ الاْنامِ، وَتَرْک مُجالةِ السُّفَهاءِ وَالْعَوامِّ، وَمُصاحَبَةِ الصّالِحینَ وَ الْکرامِ، وِإنْ خَیرَ النّاسِ مَنْ ینْفَعُ النّاسَ، وَ خَیرَالْکلامِ ما قَلَّ وَدَلَّ، وَالْحَمْدُ لِلّهِ وَحْدَهُ:
شما را سفارش مى کنیم به:
۱ـ تقوا و پرهیزکارى در نهان و آشکا.
۲ـ کم خورى.
۳ـ کم خوابى.
۴ـ کم گوئى.
۵ـ دورى از معاصى و گناهان.
۶ـ مواظبت بر روزه.
۷ـ دوام نماز شب.
۸ـ ترک امیال و شهوات غلط به طور دائم.
۹ـ تحمّل آزار از اقوام و همسایگان و مردم کم ظرفیت.
۱۰ـ ترک رفاقت با نادانان.
۱۱ـ معشرت با شایستگان و بزرگواران.
۱۲ـ به حقیقت که بهترین مردم با منفعت ترین آنهاست، و بهترین کلام، سخن مختصر و با معنى است. و سپاس مر خدا را به تنهائى.
پیامبر عزیز اسلام صلّى الله علیه و آله در کنار قبرى ایستاده بود که جنازه اى را قبر کردند، حضرت به قدرى گربه کرد که خاک قبر از اشک حضرت تر شد، سپس فرمود:
ماهذِهِ الدّاهِیةُ الْعُضْمى!
ورود به این برنامه چه حالت عظیم و مشکلى است!
آنگاه به اصحاب خطاب کرد:
إخْوانى لِمِثْلِ هذا فَأعِدُّوا:
برادرانم براى مثل چنین روزى خود را آماده کنید.
عرضه داشتند: راه آمادگى چیست؟ فرمود:
إتْیانُ الْفَرائِضِ، وَاجْتِنابُ الْمَحارِمِ، وَاحْتِمالُ الْمَکارِمِ:
واجبات را بجاى آورید، از محرّمات کناره گیرى کنید و به حسنات آراسته شوید.
رسول خدا از اصحاب پرسید فقیر کیست؟ گفتند: کسى که مال دنیا ندارد، فرمود: نه، فقیر آن است که روز قیامت همراه با ثواب وارد شود، امر رسد که او را به آتش بیندازند. عرضه داشتند: با اینکه با اهل عبادت بوده و ثواب برده به جهنّم مى رود؟ فرمود: آرى، چون داراى چهار برنامه بوده:
۱ـ به مردم زیادى بدهکارى داشته نپرداخته.
۲ـ اهل فحش بوده.
۳ـ به عدّه اى ظلم کرده.
۴ـ به اهل خمس و زکات مدیون بوده.
لقمان بزرگوار که خداوند عزیز او را در قرآن به حکمت ستوده در رأس اهل تزکیه در زمان خودش بود، کسى به او گفت، تو بنده آل فلان نبودى؟ گفت: چرا برده بودم، گفت: از کجا به این مقام رسیدى؟
پاسخ داد: راستگوئى، اداء امانت، ترک کار بیهوده، چشم پوشى از مامحرم، حفظ زبان، عفّت شکم. هر کس این حقایق را ندارد از من پست تر، و هر کس اضافه دارد بالاتر، و هر کس همینها را عمل مى کند مانند من است.(۱)
عیسى علیه السلام مى گوید: شیطان را همراه پنج الاغ دیدم که بر هر کدام بارى حمل مى کند، گفتم: چیست؟ گفت: مال التجاره است، براى آن دنبال مشترى هستم. گفتم: مال التجاره ات کدام است؟ گفت:
۱ـ ستم، مشترى آن امرا هستند.
۲ـ کبر، مشترى آن صاحبان عناوینند.
۳ـ حسد، مشترى آن دانشمندانند.
۴ـ خیانت، مشترى آن تجّارند.
۵ـ مکر و حیله، مشترى آن زنانند.(۲)
قالَ رَسُولُ اللّهِ صلّى الله علیه و آله: مَنْ خَزَنَ لِسانَهُ سَتَرَاللّهُ عَوْرَتَهُ، وَ مَنْ کفَّ غَضَبَهُ کفَّ اللّهُ عَنْهُ عَذابَهُ، وَمَنِ اعْتَذَرَ إلَى اللّهِ عَزَّوَجَلَّ قَبِلَ عُذْرَهُ وَتَجاوَزَ عَنْهُ:(۳)
رسول خدا فرمود: هر کس زبانش را از باطل حفظ کند خداوند بدیهاى او را بپوشاند، و هر کس خوددارى از خشم و غضبش نماید خداوند وى را از عذاب محافظت فرماید، و هر آن که از حضرت حق به خاطر گناهانش عذر بخواهد عذرش را بپذیرد و از وى در گذرد.
براى حرکت به سوى تزکیه هفت واقعیت را لازم دانسته اند:
۱ـ روى آوردن به حق و قبول آن، که آن را "اسلام" گویند.
۲ـ یقین به حق، نبوّت، امامت، کتاب، حساب، که آن را "ایمان" گویند.
۳ـ امتثال اوامر که به مصلحت دنیا و آخرت انسان وضع شده، که آن را "عمل" گویند.
۴ـ اجتناب از نواهى که جهت پاک ماندن انسان از آلودگیها بنا گذارى شده، که به آن "مبارزه" گویند.
۵ـ توبه حقیقى که قضاى گذشته و بازگرداندن مال مردم به مردم و عذر خواهى از خداست که آن را "حال" گویند.
۶ـ کسب حلال جهت آزادى از طمع به مال دیگران و فقر و ذلّت.
۷ـ تقوا و پرهیزکارى که رأس تمام امور است.
قالَ رَسُولُ اللّهِ صلّى الله علیه و آله: ألا اُنَبِّئُکمْ بِالْمُؤْمِنِ؟ الْمُؤْمِنُ مَنِ ائْتَمَنَهُ الْمُؤْمِنُونَ عَلى أمْوالِهِمْ وَاُمُورِهِمْ، وَالْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسانِهِ وَیدِهِ، وَ الْمُهاجِرُ مَنْ هَجَرَ السَّیئاتِ وَتَرَک ما حَرَّمَهُ اللّهُ عَلَیهِ:(۴)
رسول خدا فرمود: شما را از مؤمن خبر دهم؟ مؤمن کسى است که تمام مردم مؤمن وى را بر اموال و همه امورشان امین بدانند، و مسلمانان از زبان و دستش سالم باشند، و مهاجر کسى است که از گناهان کناره گیرى کند و آنچه را از خداوند بر وى حرام نموده ترک نماید.
بخش تزکیه که از اهداف بزرگ رسالت است بخشى نیست که در این جزوه بتوان به تمام جوانب آن اشاره کرد، آنچه از سوره مبارکه آل عمران آیه ۱۶۴ در مبحث نگاهى به چهره محمّد صلّى الله علیه و آله در آئینه قرآن مورد توجه قرار گرفت.
تعلیم کتاب و حکمت
در قسمت بعد آمده:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "المواعظ العدیة" ص ۶۷.
۲- "مواعظ" ص ۲۷۶.
۳- "مجموعه ورّام" ص ۴.
۴- "محاسن برقى" ص ۲۲۹.
«وَیعَلِّمُهُمُ الْکتابَ وَ الْحِکمَةَ وَ إنْ کانُوا منْ قَبْلُ لَفى ضَلال مُبین».
منظور از تعلیم "کتاب"، تعلیم قرائت قرآن و مفاهیم ظاهرى آن است.
در باب تعلیم "حکمت" گفته اند: مراد از حکمت، باطن آیات و مفاهیمى است که جز پیامبر و ائمّه کسى را بدان راه نیست، و یا مراد شریعت است که پیامبر بزرگ با اعمالش معانى و کیفیت اجراى آن را تعلیم داد، یا مرادْ زمینه سازى براى علم یقینى است که آن علم دین است و علم دین عبارت است از مبانى اعتقادى و اخلاقى و عملى و معارف الهیه.
بعضى فرموده اند: حکمت عبارت از تشبّه به حقّ است و پیامبر معلّم این تشبّه، چنانکه خود فرمود و نیز عملاً نشان داد:
تَخَلَّقُوا بِأخْلاقِ اللّهِ:
به اخلاق خداوند آراسته شوید.
برخى فرموده اند: حکمت عبارت است از معارف حقّه که آثارش در همه امور حیات و زندگى ظاهر مى شود. آن که حکیم است دنیا برایش محلّ لهو و لعب و زینت و تفاخر و تکاثر در مال و اولاد نیست، بلکه دنیا براى او جائى است که همه نوع وسائل ترقّى و تنبّه و رشد و کمال در آن قرار دارد و آدمى مى تواند با به کارگیرى صحیح نعمتها شالوده سعادت ابدى خود را در آن پى ریزى نماید.
خلاصه کلام آنکه: خداوند حکیم، قرآن حکیم را بر پیامبر حکیم نازل کرد تا از جامعه گمراه و امّت جاهلى، جامعه و امّتى حکیم بسازد.
«یعَلَّمُهُمُ الْکتابَ وَ الْحَکمَةَ».
قرآن مجید پس از نشان دادن چهره ملکوتى و با عظمت و الهى محمّد صلّى الله علیه و آله و بیان اهداف رسالت آن حضرت، جهت تأمین سعادت دنیا و آخرت مردم، اصرار و پافشارى عجیبى بر اطاعت و متابعت و پیروى از حضرت دارد:
«قُلْ أَطِیعُوا اللّهَ وَالرَّسُولَ فَإِن تَوَلَّوا فَإِنَّ اللّهَ لاَ یحِبُّ الْکافِرِینَ»:(۱)
بگو: خدا و رسول را فرمان ببرید; اگر از اطاعت حق و رسولش روى برگردانید بدانید که به حق، خداوند بزرگ کافران را دوست ندارد.
«...ثُمَّ جَاءَکمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَکمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنصُرُنَّهُ»:(۲)
(یاد آور زمانى را که خداوند از پیامبران میثاق گرفت که چون به شما کتاب و حکمت دادم) سپس، رسولى براى شما آمد که حقایق شریعت شما را تصدیق دارد، به وى ایمان آورید و او را در تمام شئونش یارى دهید.
«وَأَطِیعُوا اللّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّکمْ تُرْحَمُونَ:(۳)
و خدا و رسول را اطاعت کنید تا به رحمت حضرت ربّ العزّه دست یابید.
«وَأَطِیعُوا اللّهَ وَأَطِیعُوا لرَّسُولَ وَاُوِلى الاْمْرِمِنْکمْ»(۴)
از خداوند و رسول اسلام و والیان امر (که به تعیین خدا یا رسول یا ائمّه معین شده اند) اطاعت کنید.
«وَمَن یطِعِ اللّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولئِک مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیهِم مِنَ النَّبِیینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِینَ وَحَسُنَ أُولئِک رَفِیقاً»:(۵)
آنان که خدا و رسول را اطاعت کنند البتّه با کسانى که خداوند به آنان لطف و عنایت کامل فرموده یعنى با پیامبران و صدّیقان و شهیدان و صالحین محشور شوند و اینان در بهشت براى اهل طاعت دوستان خوبى هستند.
«مَن یطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللّهَ»:(۶)
هر آن کس که از رسول اطاعت کند از خدا اطاعت کرده است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- آل عمران، ۳۲.
۲- آل عمران، ۸۱.
۳- آل عمران، ۱۳۲.
۴- نساء، ۵۹.
۵- نساء، ۶۹.
۶- نساء، ۸۰.
«وَمَا آتَاکمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکمْ عَنْهُ فَانتَهُوا»:(۱)
آنچه رسول من شمارا به آن امر کرد اطاعت کنید،و از هر آنچه شما را بازداشت آن را ترک نمائید.
«وَمَا کانَ لِمُؤْمِن وَلاَ مُؤْمِنَة إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَن یکونَ لَهُمُ الْخِیرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَن یعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً مُّبِیناً»:(۲)
براى هیچ مرد مؤمن و زن مؤمنه اى در برنامه اى که خدا و رسول او حکم کنند، اختیارى نیست که خلاف آن را بپیمایند; هر کس نافرمانى خدا و رسول کند، دانسته به گمراهى آشکار افتاده است.
«وَمَن یطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزاً عَظِیماً»:(۳)
و هر کس خدا و رسولش را اطاعت کند البتّه به سعادت و پیروزى بزرگ نایل آمده است.
محمّد صلّى الله علیه و آله در نهج البلاغه:
قسمت عمده اى از "نهج البلاغه" اختصاص به معرّفى شخصیت محمّد صلّى الله علیه و آله و اهداف رسالت آن حضرت یافته است. براى احتراز از طول موضوع به قسمتهائى از آن قسمت عظیم اشاره مى رود، باشد که بتوانیم از باب مدینه علم و زبان گویاى اسلام و معلّم معارف الهیه به گوشه اى از عظمت رسول خدا وقف شویم.
إلى أنْ بَعَثَ اللّهُ سُبْحانَهُ مُحَمَّداً صلّى الله علیه و آله لاِنْجازِ عِدَتِهِ، وَ تَمامِ نُبُوَّتِهِ، مَأْخوذاً عَلَى النَّبِیینَ میثاقُهُ، مَشْهُورَةً سِماتُهُ، کریماً میلادُهُ، وَ أَهْلُ الاْرْضِ یوْمَئِذ مِلَلٌ مُتَفَرَّقَةٌ، وَأهْواءٌ مُنْتَشِرَةٌ وَ طَرائِقُ مَتَشَتَّتَةٌ لِلّهِ بِخَلْقِهِ، أوْمُلْحِد فِى اسْمِهِ، أوْمُشیر إلى غَیرِهِ، فَهَداهُمْ بِهِ مِنَ الضَّلالَةِ، وَ أنْقَذَهُمْ بِمَکانِهِ مِنَ الْجَهالَةِ:(۴)
تا زمانى که محمّد رسول خدا را مبعوث به رسالت کرد، تا به وعده اى که نسبت به رسالت او به انبیا داده بود جامه عمل بپوشاند، و نبوّت این مقام با عظمت ملکوتى را به او که فرهنگش کامل ترین فرهنگهاى اوّلین و آخرین است ختم نماید، در حالى که از تمام انبیاء گذشته اقرار به رسالت و خاتمیتش را عهد و پیمان گرفته بود، و این عهد و پیمان نشانه بى نظیر بودن او در تمام مملکت هستى و عرصه گاه وجود بود.
در تمام ملک و ملکوت علائم و نشانه هاى او شهرت یافت، ولادتش پسندیده و کریمانه بود، در آن روزگار جهانیان داراى مذهب هاى متعدّد غیر قابل قبول و بدعت ها و رویه هاى مختلف بودند:
گروهى ذات اقدس حضرت ربّ العزّه را که از هر چیزى منزّه است به مخلوق تشبیه مى کردند، و تعدادى در اسماء جنابش الحاد داشتند، و جمعى به غیر او اشارت مى نمودند، پس خداى بزرگ به وسیله آن حضرت، که قلبش مرکز وحى و آئینه اسرار و روحش تجلّى گاه اسماء و صفات و نفسش نفس زکیه و علمش علم حق بود، مردم را از ضلالت و گمراهى نجات داد و از جهل و بى خبرى به دریافت حقایق عالم ملک و ملکوت رهنمون گشت.
اى ز روى تو مه و خور رامدد *** از ازل، دوران حُسنت تا ابد
حُسن را از عاشقان باشد کمال *** پادشا از لشگرى دارد مدد
در کتاب ما نمى گنجد حروف *** در حساب ما نمى آید عدد
معنىِ اسما همه در ذات تو *** مُضَمرست اى دوست چون نه در نود
کشته عشقت نمیرد در مَصاف *** مرده شوقت نخسبد در لحد
صعب باشد در دل شوریده عشق *** گرم باشد آفتاب اندر اسد
آدمى بى عشق تو دل مرده ایست *** ور فرشته جان خود در وى دمد
در ره عشقت براق همّتم *** مى زند بر توسن گردون لگد
وصف حسنت کى توان گفتن به شعر *** کسب دولت چون توان کردن به کد
خامشى بهتر که نتوانم گرفت *** خیمه گردون چو خرگه در نمد
نفس، اسرار ترا نبود امین *** دزد بر جوهر نباشد معتمد
عاشق از چرخ و ز انجم برترست *** اختر عاشق نیاید در رصد
از کلام او خلایق بى خبر *** وز مقام او ملایک در حسد
ترک گفته جان او ملک دو کون *** محو کرده روح او رسم جسد
سیف فرغانى به تو جان تحفه داد *** تحفه درویش نتوان کرد رد
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- حشر، ۷.
۲- احزاب، ۳۶.
۳- احزاب، ۷۱.
۴- خطبه اول.
وَأشْهَدُ أنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ، أرْسَلَهُ بِاالدّینِ الْمَشْهُورِ، وَ الْعَلَمِ الْمَأْثُورِ، وَالْکتابِ الْمَسْطُورِ، وَالنَّورِ السّاطِعِ، وَالضَّیاءِ اللاّمِعِ، وَ الاْمْرِ الصّادِعِ، إزاجَةً لِلشُّبُهاتِ، وَ احْتِجاجاً بِالْبَیناتِ، وَتَحْذیراً بِالاْیاتِ، وَتَخْویفاً بِالْمَثُلاتِ، وَالنّاسُ فى فِتَن انْجَذَمَ فیها حَبْلُ الدّینِ، وَتَزَعْزَعَتْ سَوارِى الْیفینِ، وَاخْتَلَفَ النَّجْرُ، وَ تَشَتَّتَ الاْمْرُ، وَضاقَ الْمَخْرَجُ، وَعَمِىَ الْمَصْدَرُ، فَالْهُدى خامِلٌ، وَالْعَمى شامِلٌ، عُصِىَ الرَّحْمانُ، وَنُصِرَالشَّیطانُ، وَخُذِلَ الاْیمانُ...(۱)
به حقیقت گواهى مى دهم که محمّد صلّى الله علیه و آله بنده حق و فرستاده او به سوى خلق است، او را با آئینى که از نظر کمال و تمامیت شهرت عالم گیر دارد فرستاد، وى را با معجزات همراه نمود، با وى قرآن مجید قرار داد، و وى را بانور درخشنده و روشنى اى تابنده و با فرمانى آشکار برانگیخت تا شبهات کفر و شرک را درهم کوبد، و با مردم از روى منطق و برهان سخن گوید، و معجزات خود را آشکار نماید و آنان را با آیات قرآن بیدار و بینا نموده و از عذابهائى که بر امم گذشته رفت بترساند.
زمانى وجود مبارک او را مبعوث به رسالت کرد که مردم جهان به فتنه هاى بسیارى مبتلا بودند، که در آن فتنه ها و طوفانها ریسمان دین پاره شده، ستونهاى یقین متزلزل گشته، اساس دین به اختلاف و کار آن درهم و برهم و راه خروج از آن فتنه ها تنگ و در تمام جهان وسیله اى براى هدایت مردم نبود. چراغ هدایت خاموش، و کورى و گمراهى بر سر مردم جهان سایه داشت، انسان بر خدا عاصى و یار و یاور شیطان بود، ایمان ذلیل و ستونهایش ویران شده بود...
إنَّ اللّهَ سُبْحانَهُ بَعَثَ مُحَمَّداً صلّى الله علیه و آله نَذیراً لِلْعالَمینَ، وَأمیناً عَلَى التَّنْزیلَ، وَأنْتُمْ مَعْشَرَالْعَرَبِ عَلى شَرَّ دین وَ فى شَرَّ دار، مُنیخُونَ بَینَ حِجارَة خُشْن وَ حَیات صُمٍّ، تَشْرَبُونَ الْکدِرَ، وَتَأْکلُونَ الْجَشِبَ، وَ تَسْفِکونَ دِماءَکمْ، وَتَقْطَعُونَ أرْحامَکمْ، الاْصْنامُ فیکمْ مَنْصُوبَةٌ، وَ الاْثامُ بِکمْ مَعْصُو بَةٌ:(۲)
محمّد صلّى الله علیه و آله را به رسالت برانگیخت در حالى که هشدار دهنده جهانیان به عذاب الهى بود، و امین بر آنچه که بر او نازل مى شد.
شما اى مردم عرب در آن هنگام پیرو بدترین کیش بودید و در بدترین جایگاه بسر مى بردید، در زمینهاى سنگلاخ و میان مارهاى پر زهرى که گوئى کر بودند آنچنانکه از صداها نمى رمیدند اقامت داشتید، آب لجن سیاه را مى آشامیدید و غذاى خشن مى خوردید و خون یکدیگر را مى ریختید و از خویشان دورى مى نمودید، بتها در میان شما نصب شده بود و از گناهان اجتناب و دورى نمى نمودید.
این وضع نکبت بار زندگى عرب بود، که بر اثر عقاید فاسده و اخلاق رذیله به آن خو داشتند، رهبر با کرامت اسلام به چه زحمتى در سایه قرآن مجید آن وحشى هاى بدتر از درندگان را به صراط مستقیم کشانید خدا مى داند!
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- خطبه ۲.
۲- خطبه ۲۶.
اى چو خورشید چشمه اى از نور *** پرتو تو مباد از من دور
دوست را چون بود شکیب از دوست؟ *** چشم را کى بود ملال از نور؟
دو جهانش نیاید اندر چشم *** هر که را در جهان توئى منظور
صحبت تو غنا و من درویش *** نظر تو شفا و من رنجور
نیست هر خوب را ملاحت تو *** نیست هر کوه را کرامت طور
صورتى همچو روضه رضوان *** گیسوئى همچو عنبرینه حور
چشم مخمورت آنچنان که ازوست *** مستى ما چو خمر از انگور
زیر این خرقه دوستان دارى *** همچو جان در قباى تن مستور
همه از جان خود به گرمى عشق *** دل خود سرد کرده چون کافور
دل به عشق تو زنده شد آرى *** مرده زنده شود به نفخه صور
جان عاشق ز چون توئى دائم *** آنچنان منشوح که دل به سرور
سرّ عشق تو خواستم گفتن *** غیرت تو نمى دهد دستور
سیف فرغانى از تو سیرنشد *** از عسل سیر کى شود زنبور
إنَّ اللّهَ سُبْحانَهُ بَعَثَ مُحَمَّداً صلّى الله علیه و آله وَ لَیسَ أحَدٌ مِنَ الْعَرَبِ یقْرَأُ کتاباً، وَ لایدَّعى نَبُوَّةً، فَساقَ النّاسَ حَتّى بَوَّأَهُمْ مَحَلَّهُمْ وَ بَلَّغَهُمْ مَنْجاتَهُمْ، فَاسْتَقامَتْ قَناتُهُمْ، وَ اطْمَأَنَّتْ صَفاتُهُمْ.(۱)
خداوند سبحان محمّد صلّى الله علیه و آله را مبعوث به رسالت کرد درحالى که در میان عرب احدى قدرت بر خواندن نداشت، و کسى مدّعى پیامبرى نبود، آن وجود مقدّس آنان را از ضلالت و گمراهى به هدایت آورد تا آنکه آنان را بر عرصه انسانیت جاى داد و به جایگاه آسودگى رساند و از بیچارگى نجاتشان داد، پس به آزادى و استقلال رسیدند، و اضطراب و نگرانیشان آرامش یافت.
أرْسَلَهُ عَلى حینِ فَتْرَة مِنَ الرُّسُلِ، وَ طُولِ هَجْعَة مِنَ الاُْمَمِ وَاعْتِزام مِنَ الْفِتَنِ، وَانْتِشار مِنَ إلاُْمُورِ، وَ تَلَظٍّ مِنَ الْحُرُوبِ، وَ الدُّنْیا کاسِفَةُ النُّورِ، ظاهِرَة الْغُرُورِ، عَلى حینِ اصْفِرار مِنْ وَرَقِها، وَإیاس مِنْ ثَمَرِها، و اغْوِرار مِنْ مائِها، قَدْ دَرتْ مَنارُ الْهُدى، وَ ظَهَرَتْ أعْلامُ الرَّدى، فَهِىَ مُتَجَهٍّمَةٌ لاِهْلِها، عابِسَةٌ فى وَجْهِ طالِبها، ثَمَرُهَا الْفِتْنَةُ، وَ طَعامُهَا الْجیفَةُ، وَ شِعارُهَا الْخَوْفُ، وَ دِثارُهَا السَّیفُ...(۲)
زمانى محمّد صلّى الله علیه و آله را به رسالت و هدایت گمراهان فرستاد، که از انبیاء بزرگوار خبرى نبود، خوابِ فِرق مختلف مردم در تاریکى غفلت و نادانى و گمراهى طولانى گشته بود، و فتنه ها در سرتاسر دنیا بر پا گردیده، کارها درهم و برهم گشته، آتش جنگ ها افروخته و نور و روشنائى دنیا پنهان شده و نادرستیهاى آن آشکار گردیده، برگش زرد گشته بود. از ثمره حیات و فطرت و عقل و دانش و علم بهره و سودى نمى بردند و آبش فرو رفته و خشک شده بود. نشانه هاى هدایت و رستگارى محو و نابود و پرچمهاى هلاکت و بدبختى آشکار شده، پس دنیا با منظره بدى به اهلش نگریسته و به خواهان خود روترش کرده بود، ثمره اش فساد و تبهکارى و طعامش گوشت مردار بود، جز خوف و ترس شعارى نداشت وغیر شمشیر چیزى بر مردم حکومت نمى کرد!
الّتى صَدَعَ مِنْها أنْبِیاءَهُ، وَ انْتَخَبَ مِنْها اُمَناءَهُ. عِتْرَتُهُ خَیرُ الْعِتَرِ، وَ اُسْرَتُهُ خَیرُ الاُْسَرِ، وَ شَجَرَتُهُ خَیرُالشَّجَرِ، نَبَتَتْ فى حَرَم، وَ
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- خطبه ۳۳.
۲- خطبه ۸۸.
بقَتْ فى کرَم، لَها فُروعٌ طِوالٌ، وَ ثَمَرَةٌ لا تُنالُ، فَهُوَ إمامُ مَنِ اتَّقى، وَ بَصیرَةُ مَنِ اهْتَدى، سِراجٌ لَمَعَ ضَوْؤُهُ، وَ شِهابٌ سَطَعَ نُورُهُ، وَ زَنْدٌ بَرَقَ لَمْعُهُ، سِیرَتُهُ الْقَصْدُ، وَ سُنَّتُهُ الرُّشْدُ وَ کلامُهُ الْفَصْلُ، وَ حُکمُهُ الْعَدْلُ; أرْسَلَهُ عَلى حینِ فَتَرة مِنَ الرُّسُلِ وَ هَفْوَة عَنْ الْعَمَلِ، وَ غَباوَة مِنَ الاُْمَمِ.(۱)
تا آن که مقام با عظمت رسالت به محمّد صلّى الله علیه و آله رسید، پس آن حضرت را از نیکوترین معادن رویانید، و در عزیزترین ریشه ها غرس نمود، از شجره اى که انبیائش ار از آن آشکار نمود، و امین هاى خود را از آن برگزید. خاندان او بهترین خاندانها، و خویشان او بهترین خویشان، و شجره او بهترین شجره هاست که در حرم روئیده و در مجد و شرافت قد کشیده، آن شجره را شاخه هاى بلند و میوه اى است که دست هر کس به آن نرسد.
پس آن وجود مبارک پیشواى پرهیزکاران، روشنى دیده بینایان، چراغى درخشان، و ستاره اى است که نور از آن ساطع، و آتش زنه اى که شعله حقیقت از آن برق مى زند.
روش او استقامت، و طریقه اش هدایت و رهنمائى است، سخن او فارق بین حقّ و باطل، و حکم و فرمانش عدل و درستکارى است.
به وقتى به رسالت آمد که مدّتها بود کسى به رسالت مبعوث نشده بود، مردم در انجام وظایف ار راه حق منحرف، و امتهاى پیامبران پیشین در غفلت و نادانى سرگردان بودند.
بَعَثَهُ وَ النّاسُ ضُلاّلٌ فى حَیرَة، وَ خابِطُونَ فى فِتْنَة، قَدِ اسْتَهْوَ تَهُمُ الاْهْواءُ، وَ اسْتَزَلَّتْهُمُ الْکبْرِیاءُ، وَ اسْتَخَفَّتْهُمُ الْجاهِلِیةُ الْجَهْلاءُ، حَیارى فى زَلْزال مَنِ الاْمْرِ، وَ بَلاء مِنَ الْجَهْلِ، فَبالَغَ فِى النَّصیحَةِ، وَ مَضى عَلَى الطَّریقَةِ، وَ دَعا إلى الْحِکمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحنَةِ.(۲)
وجود مقدّس محمّد صلّى الله علیه و آله را به رسالت فرستاد، به وقتى که مردم گمراه شده و در کار خویش سرگردان بودند، و در راه فتنه و فساد از روى خبط و اشتباه گام مى نهادند، هواهاى نفس و آرزوهاى بیجا ایشان را به بدبختى کشیده، و کبر ونخوت آنان را به اشتباه کارى واداشته، و جهل آنها را سبکسر و از حقایق دور نموده بود.
در حالى که پریشان حال و در کار خویش مضطرب و نگران و مبتلا به انواع مفاسد و نادانى بودند، رسول با کرامت اسلام در نصیحت آنان از هیچ کوششى دریغ نکرد، و آنان را به سوى حکمت و دانش و موعظه حسنه دعوت نمود (تا از آن همه مفاسد برهند، و خیر دنیا و آخرت را به دست آرند).
کسى کو همچو تو جانان ندارد *** اگر چه زنده باشد جان ندارد
گلو وصلت نبوید گر چه غنچه *** دلى پرخون لبى خندان ندارد
شده چون تو توانگر را خریدار *** فقیرى کز گدائى نان ندارد
نخواهم بى تو ملک هر دو عالم *** که بى تو هر دو عالم آن ندارد
غم ما خورد دمى کآنجا که مائیم *** ولایت غیر تو سلطان ندارد
توئى غمخوار درویشان و هرگز *** دل شادت غم ایشان ندارد
به من ده لب جان بخش بوسى *** که درد دل جز این درمان ندارد
دلم چون جاى تست او را *** بگو تا جاى خود ویران ندارد
غم عشق ترا عنبر مثال است *** که عنبر بوى خود پنهان ندارد
گل حُسنى که تا امروز بشکفت *** به غیر از روى تو بستان ندارد
امید سیف فرغانى به وصل است *** که مسکین طاقت هجران ندارد
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- خطبه ۹۳.
۲- خطبه ۹۴.
مُسْتَقَرُّهُ خَیرُ مُسْتَقَرٍّ، وَمَنْبِتُهُ أشْرفُ مَنْبِت، فى مَعادِنِ الْکرامَةِ، وَ مَماهِدِ السَّلامَةِ، قَدْ صُرِفَتْ نَحْوَهُ أفْئِدَةُ الاْبْرارِ، وَثُنِیتْ إلَیهِ أزِمَّةُ الاْبصارِ، دَفَنَ اللّهُ بِهِ الضَّغائِنَ، وَ أطْفَأَ بِهِ النَّوائِرَ، ألَّفَ إخْواناً، وَفَرَّقَ أقْراناً، أعَزَّ بِهِ الذِّلَّةَ، وَأذَلَّ بِهِ الْعِزَّةَ، کلامُهُ بَیانٌ، وَصَمْتُهُ لِسانٌ:(۱)
قرارگاه او بهترین قرارگاه و مرکز رشد او شریفترین محّل است، در معادن کرامت و آراگاههاى سلامت روئیده شد. دلهاى نیکوکاران شیفته اش گشت، و زمام دیده ها به سوى عظمت و شخصیتش خیره شد.
خداوند مهربان با رسالت او کینه هاى دیرینه را نابود ساخت، و آتش دشمنى ها را خاموش کرد، و میان مردم الفت و دوستى افکند، و بین خویشان را چون حمزه و ابولهب محض ایمان و کفر جدائى انداخت، به واسطه رسالت و بعثتش ذلّت مؤمنین را به عزّت، و سرورى کفّار را به نکبت مبدّل نمود، سخن او روشنگر حقایق، و خاموشیش عین بیان بود.
أمّا بَعْدُ فَإنَّ اللّهَ سَبْحانَهُ بَعَثَ مُحَمَّداً صلَّى الله علیه و آله وَلَیسَ أحَدٌ مِنَ الْعَرَبِ یقْرَأُ کتاباً، وَلایدَّعى نُبُوَّةً وَلا وَحْیاً، فَقاتَلَ بِمَنْ أطاعَهُ مَنْ عَصاهُ، یسُوقُهُمْ إلى مَنْجاتِهِمْ، وَیبادِرُبِهِمُ السّاعَةَ أنْ تَنْزِلَ بِهِمْ، یحْسِرُ الْحَسیرُ، وَیقِفُ الْکسیرُ، فَیقیمُ عَلَیهِ حَتّى یلْحِقَهُ غایتَهُ، إلاّ هالِکاً لا خَیرَ فیهِ، حَتّى أراهُمْ مَنْجاتَهُمْ، وَبَوَّأَهُمْ مَحَلَّتَهُمْ، فَاسْتَدارَتْ رَحاهُمْ، وَاسْتَقامَتْ قَناتُهُمْ...(۲)
خداوندِ پاک و منزّه از هر عیبْ محمّد صلّى الله علیه و آله را در میان عرب به رسالت بر انگیخت در حالى که هیچ کدام از آنها خواننده و با سواد نبود، و در میانشان مدّعى و وحى یافت نمى شد.
پس به همراهى اهل طاعت با عاصیان جنگیده آنان را به محّل رستگاریشان سوق مى داد، و براى ایشان از جهالت و نادانى مبادرت مى فرمود که مبادا مرگ آنها را به حالت کفر و گمراهى دریابد.
آن را که مانند شتر سنگین بار عاجز و درمانده و وامانده و شکسته مى شد بر سر راهش مى ایستاد تا به منزل سعادت و خوشبختى مى رساند، مگر بدبختى که خیر و نیکى در او نبود. تمام سعى خود را به کار گرفت تا راه نجات و رهائى از گمراهى را به آنها نمود و آنان را به فطرتشان باز گرداند. پس امورشان منظّم شد، و حرکتشان در صراط مستقیم قرار گرفت.
حَتّى بَعَثَ اللّهُ مُحَمَّداً صلّى الله علیه و آله شَهیداً وَ بَشیراً وَ نَذیراً، خَیرَ الْبَرِیةِ طِفْلاً، وَ أنْجَبَها کهْلاً، وَ أطْهَرَ الْمُطَهَّرینَ شیمَةً، وَ أجْوَدَ الْمُسْتَمْطَرینَ دیمَةً.(۳)
(قبل از طلوع خورشید اسلام، جهانیان در منتهى درجه ضلالتو گمراهى بودند) تا خداوند مهربان محمّد صلّى الله علیه و آله را به رسالت و پیامبرى برانگیخت که شاهد عالمیان باشد و نیکوکاران را به اجر و ثواب مژده، و بدکاران را از عذاب سخت الهى هشدار دهد.
در طفولیت و خرد سالى بهترین خلایق و در کهولت کریمتر و برگزیده ترین انسانها بود. طبیعت و خلقت او پاک تر از همه پاکان و بخشش او بیش از توقّع خواستاران بود.
حَتّى أوْرى قَبَساً لِقابِس، وَ أنارَ عَلَماً لِحابِس، فَهُوَ أمینُک الْمَأْمُونُ، وَ شَهیدُک یوْمَ الدّینِ، وَبَعیثُک نِعْمَةً، وَ رَسُولُک بِالْحَقِّ رَحْمَةً.(۴)
رسول با کرامت تو براى تبلیغ احکامت سعى و جدّیت بى حساب کرد، تا شعله هدایت و رستگارى را برافروخت تا جهانیان از آن بهره مند گردند، و نشانه هدایت را بر سر کوه علم و معرفت روشن کرد تا آن که در راه مانده و سرگردان است راه یابد، او در تبلیغ رسالت امین تو و درستکار است، و روز قیامت گواه بر بندگان، و نعمت و بخششى است از جانب تو که بر خلق عالم مبعوث شده، و فرستاده تو است به حق و راستى که بر جهانیان رحمت و مهربانى است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- خطبه ۹۵.
۲- خطبه ۱۰۳.
۳- خطبه ۱۰۴.
۴- خطبه ۱۰۵.
اِخْتارَهُ مِنْ شَجَرَةِ الاْنْبیاءِ وَ مِشْکاةِ الضّیاءِ، وَ ذُؤابَةِ الْعَلْیاءِ، وَ سُرَّة الْبَطْحاءِ، وَ مَصابیحِ الظُّلْمَةِ، وَ ینابیعِ الْحِکمَةِ.(۱)
خداوند مهربان وى را از شجره پیامبران، و چراغدان نور بخش و از برترین برترها، و از سرزمین مکه و از چراغهاى ازبین برنده تاریک، و از سرچشمه هاى حکمت برگزید.
طَبیبٌ دَوّارٌ بِطِبِّهِ، قَدْ أَحْکمَ مَراهِمَهُ، وَ أحْمى مَواسِمَهُ، یضَعُ مِنْ ذلِک حَیثُ الْحاجَةُ إلَیهِ، مِنْ قُلُوب عُمْى، وَ آذان صُمٍّ، وَ ألْسِنَة بُکم، مُتَتَبِّعٌ بِدَوائِهِ مَواضِعَ الْغَفْلَةِ، وَ مَواطِنَ الْحَیرَةِ، لَمْ یسْتَضیئُوا بِأضْواءِ الْحِکمَةِ، وَ لَمْ یقْدَ حُوا بِزِنادِ الْعُلُوم الثّاقِبَةِ، فَهُمْ فى ذلِک کاالاْنْعامِ السّائِمَةِ، وَ الصُّخُورِ الْقاسِیةِ.(۲)
طبیبى است که با طب و معالجه خویش همواره گردش مى کند، مرهمهایش را محکم و آماده کرده است و ابزارها را سرخ کرده و تافته است، هر جا که لازم باشد مرهمها و ابزارهاى داغ را به روى آن مى نهد، دلهاى کور از فهم و گوشهاى کر از حق و زبانهاى لال از سخن حقیقت، جاهاى مجروح و نیازمند به معالجه اوست.
این طبیب الهى به وسیله دوا و معلجه خود، بیماریهاى غفلت و نادانى و حیرت و سرگردانى را رسیدگى و معالجه مى نماید. عدّه اى از بیماران از روشنى هاى حکمت و عرفان استفاده نکرده اند، و به آتشزنه هاى علوم و معارف درخشان آتش نیفروخته اند، پس آنان مانند چارپایان چرنده و همچون سنگهاى سخت بنیانند.
قَدْ حَقَّرَ الدُّنْیا وَ صَغَّرَها، وَ أهَوَنَها وَ هَوَّنَها، وَ عَلِمَ أنَّ اللهَ زَواها عَنْهُ اخْتِیاراً، وَ بطَها لِغَیرِهِ احْتِقاراً، فَأعْرَضَ عَنِ الدُّنْیا بِقَلْبَهِ، وَ أماتَ ذِکرَها عَنْ نَفْسِهِ، وَأحَبَّ أنْ تَغیبَ زینَتُها عَنْ عَینِهِ، لِکیلا یتَّخِذَ مِنْها رِیاشاً، أوْ یرْجُوَ فیها مُقاماً. بَلَّغَ عَنْ رَبِّه مُعْذِراً وَ نَصَحَ لاُِمَّتِهِ مُنْذِراً، وَ دَعا إلَى الْجَنَّةِ مُبَشِّراً.(۳)
وجود مقدّس رسول اکرم صلّى الله علیه و آله دنیا را کوچک مى دید و آن را خرد مى پنداشت، اهمیتى به آن نداده آن را پست مى دانست، براى او روشن بود که خداى سبحان از روى اختیار دنیا را از او دور گردانده، و چون کوچک و پست است آن را براى دیگران ارزانى داشته، پس آن بزرگمرد هم قلباً از آن اعراض و بى میلى نمود و یاد آن ار از درون خود دور گردانید و دوست داشت که زینت و آرایش آن را به چشم نبیند تا از زینت آن لباس آراسته نخواهد، و اقامت در آن ار آرزو نکند.
از جانب حق تبلیغ احکام نمود، و امّت و پیروان خود را از عذاب فردا که محصول دنیا پرستى است هشدار داد، و آنان را به بهشت که معلول ایمان و عمل صالح است مژده فرمود.
هر کس که دید روى تو از جان غلام تست *** سلطان حُسن هستىِ گیتى به کام تست
از آب زندگى اثرى نیست درجهان *** ور هست در میان لب لعل فام تست
خواهى ز قهر دم زن و خواهى ز آشتى *** مقصود حرفى از لب شیرین کلام تست
پیوسته مستِ نازى و دارى سر عتاب *** تا این شراب حسن و جوانى به جام تست
آنقدر آبروى تو خواهم که بر لبم *** صد شکوه است و آنچه به لب نیست نام تست
دشمن به ساده لوحى من خنده مى زند *** تا تکیه ام به دوستى پر دوام تست
مرغى که در خیال رهائى ز دام نیست *** مرغ دل من است که اکنون به دام تست
مشکن دل من و مکن این خانه را خراب *** کاین خانه منزل تو و این دل مقام تست
خواهم اگر شنیدن و دیدن ز گوش و چشم *** آن دیدن و شنیدن پیک و پیام تست
حالت به فکر وصلى و ناپخته اى هنوز *** گر مایه امید تو این فکر خام تست
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- خطبه ۱۰۷.
۲- خطبه ۱۰۷.
۳- خطبه ۱۰۸.
أرْسَلَهُ داعِیاً إلَى الْحَقِّ، وَشاهِداً عَلَى الْخَلْقِ، فَبَلَّغَ رِسالاتِ رَبِّهِ غَیرَ وان وَلا مُقَصِّر، وَ جَاهَدَ فِى اللّهِ أعْداءَهُ غَیرَ واهِن وَلا مَعذِّر، إمامُ اتَّقى، وَ بَصَرُ مَنِ اهْتَدى.(۱)
وجود نازنین محمّد صلّى الله علیه و آله را فرستاد که جهانیان را به سوى حق دعوت کند، و (با اعمال و رفتار و اخلاق و کلامش) بر جهانیان گواه باشد، پس بدون سستى و کوتاهى احکام پروردگارش را تبلیغ کرد، و بدون ضعف و عذر در راه خدا با دشمنان پیکار کرد، او پیشواى پرهیزکاران و دیده اهل هدایت است.
فَبَعَثَ اللهُ مُحَمَّداً صلّى الله علیه و آله بِالْحَقِّ لِیخْرِجَ عِبادَهُ مِنْ عِبادَةِ الاْوْثانِ إلى عِبادَتِهِ، وَ مِنْ طاعَةِ الشَّیطانِ إلى طاعَتِهِ، بِقُرْآن قَدْ بَینَهُ وَ أحْکمَهُ، لِیعْلَمَ الْعِبادُ رَبَّهُمْ إذْجَهِلُوهُ، وَ لِیقِرُّوا بِهِ بَعْدَ إذْ جَحَدُوهُ، وَ لِیثْبِتُوهُ بَعْدَ إذْ أنْکرُوهُ.(۲)
خداوند محمّد صلّى الله علیه و آله را به حق و راستى برانگیخت تا بندگانش را از پرستش بتها نجات داده به عبادت و نبدگى خود وادارد، و از پیروى شیطان باز داشته به فرمانبردارى او سوق دهد، با قرآنى که آن را آشکار و استوار فرمود، تا بندگان به پروردگارشان دانا شوند در حالى که نادان به او بودند، و اعتراف نمایند بعد از آنکه انکار داشتند، و هستى او را در قلب پایدار نمایند پس از آنکه باور نداشتند.
أرْسَلَهُ عَلى حینِ فَتْرَة مِنَ الرُّسُلِ، وَ طُولِ هَجْعَة مِنَ الاُْمَمِ وَانْتِقاض مِنَ الْمُبْرَمِ، فَجاءَهُمْ بِتَصْدیقِ الَّذى بَینَ یدَیهِ، وَ النُّور الْمُقْتَدى بِهِ، ذلِک الْقُرْآنُ فَاسْتَنْطِقُوهُ، وَلَنْ ینْطِقَ، وَلکنْ اُخْبِرُکمْ عَنْهُ: ألا إنَّ فیهِ عِلْمَ مایأْتى وَالْحَدیثَ عَنِ الْماضى، وَدِواءَ دائِکمْ وَنَظْمَ مابَینَکمْ.(۳)
از آمدن پیامبران مدّت مدیدى گذشته بود که خداود محمّد صلّى الله علیه و آله را مبعوث به رسالت کرد، فِرَق مختلفه مردم در تمام جهان به خوابى طولانى از غفلت و گمراهى فرو رفته بودند، پایه استوارى ویران گشته بود، پس به سوى مردم آمد با تصدیق کتابهاى پیشین و نورى که بایستى از آن پیروى نمایند و آن قرآن بود. از آن بخواهید تا سخن بگوید، و هرگز گویا نمى شود، ولیکن من شما را از آن خبر مى دهم:
آگاه باشید در قرآن است دانش آنچه مى آید و خبر از گذشته جهان، و داروى درد، و نظم و تربیت دادن به آنچه که مربوط به شماست.
فَإنَّ اللّهَ جَعَلَ مُحَمَّداً صلّى الله علیه و آله عَلَماً لِلسّاعَةِ وَمُبَشِّراً بِالْجَنَّةِ،وَ مُنْذِراً بِالْعُقُوبَةِ. خَرَجَ مِنَ الدُّنْیا خَمیصاً، وَ وَرَدَ لاْخِرَةَ سَلیماً...(۴)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- خطبه ۱۱۵.
۲- خطبه ۱۴۷.
۳- خطبه ۱۵۷.
۴- خطبه ۱۵۹.
محمّد صلّى الله علیه و آله را نشانه قیامت و مژده دهنده به بهشت و هشدار دهنده از عذاب قرار داد، با شکم گرسنه از دنیا رفت، و با سلامت کامل و پایدار وارد آخرت شد.
اِبْتَعَثَهُ بِالنُّورِ الْمُضئِ، وَالبُرْهانِ الْجَلِىِّ، وَالْمِنْهاجِ الْبادى، وَ الْکتابِ الْهادى. اُسْرَتُهُ خَیرُ اُسْرَة، وَ شَجَرَتُهُ خَیرُ شَجَرَة، أغْصانُها مُعْتَدِلَةٌ، وَ ثِمارُها مُتَهَدِّلَةٌ، مَوْلِدُهُ بِمَکةَ، وَ هِجْرَتُهُ بِطَیبَةَ، عَلابِها ذِکرُهُ، وَ امْتَدَّ مِنْها صَوْتُهُ. أرْسَلَهُ بِحُجَّة کافِیة، وَ مَوْعِظَة شافِیة، وَ دَعْوَة مُتَلافِیة، أظْهَرَبِهِ الشَّرایعَ الْمَجْهولَةَ، وَ قَمَعَ بِهِ الْبِدَعَ الْمَدْخُولَةَ، وَ بَینَ بِهِ الاْحْکامَ الْمَفْصُولةَ....(۱)
خداوند محمّد صلّى الله علیه و آله را با نور روشن کننده فرستاد، و با حجّت و دلیل آشکار برانگیخت، او راهِ هویدا و کتاب راهنما بود.
اهل بیت او بهترین اهل بیت و شجره او بهترین شجره است، شاخه هاى آن شجره مستقیم و راست است و میوه هاى آن (که علوم و معارف است) در دسترس همگان.
به دنیا آمدنش به مکه و هجرتش به مدینه است، در آنجا نامش بلند و آوازه دعوتش منتشر شد.
خداوند او را با دلیل کافى و پند شافى و با دعوت تدارک کننده سعادت دنیا و آخرت فرستاد. به وسیله آن جناب احکام شرعیه را که معلوم نبود آشکار و بدعتهاى نادرست را نابود، و احکامى را که بر بندگانش واجب نموده هویدا و روشن گردانید.
أمینُ وَحْیهِ، وَخاتَمُ رُسُلِهِ، وَبَشیرُ رَحْمَتِهِ، وَنَذیرُ نِقْمَتِهِ.(۲)
امین وحى خدا، و خاتم انبیا، و مژده دهنده رحمت وهشدار دهنده به عذاب روز رستاخیز بود.
ثُمَّ إنَّ اللّهَ سَبْحانَهُ بَعَثَ مُحَمَّداً صلَّى الله علیه و آله بِالْحَقَّ حینَ دَنا مِنَ الدُّنْیا الاِْنْقطاعُ، وَأقْبَلَ مِنَ الاْخِرَةِ الاِْطّلاعُ، وَ أظْلَمَتْ بَهْجَتُها بَعْدَ إشْراق، وَ قامَتْ بِأهْلِها عَلى ساق، و خَشُنَ مِنْها مِهادٌ، وَ أزِفَ مِنْها قِیادٌ، فِى انْقِطاع مِنْ مُدَّتِها، وَ اقْتِراب مِنْ أشْراطِها، وَ تَصَرُّم مِنْ أهْلِها، وَ انْفصام مِنْ حَلْقَتِها، وَ انْتِشار مِنْ سَبَبِها، وَ عَفاء مِنْ أعلامِها، وَ تَکشُّف مِنْ عَوْراتِها، وَ قِصَر مِنْ طُولِها.
جَعَلَهُ اللّهُ سَبْحانَهُ بَلاغاً لِرِسالَتِهِ، وَ کرامَةً لاُِمَّتِهِ، وَ رَبیهاً لاِهْلِ زَمانِهِ، وَ رِفْعَةً لاِعْوانِهِ، وَ شَرَفاً لاِنْصارِهِ...(۳)
سپس خداوند سبحان محمّد صلّى الله علیه و آله را به راستى و درستى بر انگیخت هنگامى که سپرى شدن دنیا نزدیک گردیده و آمدن آخرت رو آورده، و خوشى آن بعد از درخشندگى تاریک شده، و اهلش را به سختیها گرفتار و بستر آن ناهموار گردیده، مهارش را به دست کشنده به سوى زوال سپرده بود، و این در هنگام بسر رسیدن مدّت و نزدیک شدن علامات و از بین رفتن اهل و شکسته شدن حلقه و گسیخته شدن ریسمان و کهنه و نابود شدن نشانه ها و آشکار شدن عیبها و کوتاه شدن مدّت دراز آن بود. (خلاصه جملات بالا اینکه: خداوند زمانى رسول خود را مبعوث به رسالت کرد که نادانى و گمراهى سراسر جهان و تمام وجود انسان را فرا گرفته بود).
حضرت حق آن جناب را براى رسالت خود، تبلیغ کننده، و سبب بزرگوارى امّت، و بهار اهل زمان، و سربلندى مددکاران و سر افرازى یارانش قرار داد.
أرْسَلَهُ بِالضِّیاءِ، وَ قَدَّمَهُ فِى الاِْصْطِفاءِ، فَرَتَقَ بِهِ الْمَفاتِقَ، وَ ساوَرَ بِهِ الْمُغالِبَ، وَذَلَّلَ بِهِ الصُّعُوبَةَ، وَ سَهَّلَ بِهِ الْحُزونَةَ، حَتّى سَرَّخَ الضَّلالَ عَنْ یمین وَ شِمال:(۴)
خداى بزرگ رسولش را با نور علم و نبوّت فرستاد، و او را در این زمینه بر همه خلایق مقدَّم داشت، به وسیله او گشادگیها و پراکندگیها را بهم بست، آنان را که به ناحق غالب بودند به وسیله او به شکست کشاند، و به توسّط او مشکل را آسان و ناهموارى را هموار گردانید، تا اینکه گمراهى ار از راست به چپ دور ساخت.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- خطبه ۱۶۰.
۲- خطبه ۱۷۲.
۳- خطبه ۱۸۹.
۴- خطبه ۲۰۴.
ما به دست داده ایم عنان *** گر همه تیر مى زنىّ و سِنان
قیمت وصل تو نداند کس *** یک سر موى تست هر دو جهان
کس میان من و میان تو نیست *** سرّ ما از دو عالم است نهان
من نکردم ز دل فراموشت *** گر تو یادم نمى کنى به زبان
آنچه هجر تو کرد با دل من *** با گلستان نکرد باد خزان
در فراق تو روى و دیده ما *** گل زرد است و چشمه هاى روان
مى کشیم انتظار موکب تو *** که نثارت کنیم نقد روان
چهره زرد و اشک سرخ عماد *** دعوى عشق مى کنند بیان
در اینجا به شرح و تفسیر و توضیح و تحلیل جمله اوّل دعاى دوم "صحیفه" پایان مى دهم و به کمک حضرت محبوب به قسمتهاى دیگر دعا مى پردازم.
ویژگیهای امت اسلامی:
«فَخَتَمَ بِنا عَلى جَمیعِ مَنْ ذَرَأَ، وَجَعَلَنا شُهَداءَ عَلى مَنْ جَحَدَ، وَ کثَّرَنا بِمَنِّهِ عَلى مَنْ قَلَّ»:
"پس ما را آخرین امّت قرار داد، و گواه و شاهد و دلیل و حجّت تمام منکران حق مقرّر فرمود، و عدد ما (یا ارزش معنوى ما) را به منّت عظیمش برترین عدد (یا والاترین ارزش) قلمداد نمود" و قلوبى که ریشه و اساس عقایدش توحید و معاد قرآن، و نفوسى که بنیان و ریشه اخلاقش، آیات اخلاقى قرآن، و اعضاء بدنى که حرکاتش مطابق با فرمانهاى کتاب خداست، صاحبان آن قلوب و نفوس و اعضا که به حق امّت محمّد و پیرو حقیقى آن حضرت اند بر تمام جهانیان گواه و شاهد عقاید حقّه، و اخلاق حسنه و اعمال صالحه اند.
یک مؤمن در مسائل اعتقادى و در جهات اخلاقى، و در زمینه هاى عملى چنانکه قرآن مجید و رسول خدا و ائمّه هدى خواسته اند باید حجّت و شاهد و گواه و دلیل سایر امم باشد، امّتها و آنان که در غیر مذهب اسلامند باید با دیدن یک فرد مؤمن به اسلام به درک عظمت حق و اخلاق و ایمان و رفتار پیامبر و ائمّه نایل شوند.
در مهم ترین کتب حدیث از حضرت صادق علیه السلام رسیده:
کونُوا دُعاةً لِلنّاسِ بِغَیرِ ألْسِنَتِکمْ، لِیرَوْا مِنْکمُ الْوَرَعَ وَالاِْ جْتِهادز وَالصَّلاةَ وَالْخَیرَ، فَإنَّ ذلِک داعِیةٌ:
با اعمال خود دعوت کننده به حق باشید، سایرین باید از شما، پاکدامنى و پارسائى و کوشش در راه الله در تمام زمینه ها و نماز و هر کار خیرى را مشاهده کنند، که این اعمال و اخلاق و ایمان واعتقاد راهبر دیگران به سوى صراط مستقیم حقّ است.
در باره صفوان بن یحیى که حقاًّ شاهد و گواه بر دیگران بود در کتب معتبر رجالى آمده:
۱ـ از اصحاب حضرت موسى بن جعفر و حضرت رضا و جواد الأئمّه علیهم السلام بود به نحوى که از آن منابع الهى بهترین بهره ایمانى و تربیتى و اخلاقى را مى گرفت.
۲ـ نزد حضرت رضا داراى منزلت و کرامت و شرافت بود.
۳ـ در امور دین و دنیا وکیل حضرت رضا و امام نهم حضرت جواد بود.
۴ـ موثَّق ترین و عابدترین مردم روزگارش بود.
۵ـ در زهد و بندگى حق داراى منزلتى عظیم بود.
۶ـ جماعت واقفیه مال بسیارى براى او بردند تا با آنان همراه شود، او با کمال شجاعت و به علّت ایمان بالا آنها را طرد کرد.
۷ـ با عبدالله بن جندب و علىّ بن نعمان در بیت الله قرار گذاشتند هر کدام از دنیا رفتند دیگرى هر اندازه عمر کرد بجاى از دنیا رفته اداى زکات و روزه و نماز کند. آن دو نفر از دنیا رفتند و صفوان شبانه روز صد و پنجاه رکعت نماز براى خود و آن دو بجا مى آورد و سه زکات هر سال در راه خدا مى داد.
۸ـ در سفر حج یکى از همسایگانش پولى به او داد که در کوفه به زن و فرزندش برساند، گفت: صبر کن، آنگاه پیش شتردار رفت و فرمود: این مقدار پول به بار من اضافه مى شود آیا راضى هستى ببرم؟!
۹ـ صفوان در مدینه از دینا رفت حضرت جواد علیه السلام کفن مخصوص خود و حنوطش را براى کفن و دفن او فرستاد.
کسى کو غم عشق جانان نداشت *** چو زنده نفس مى زد و جان نداشت
گداى توام توانگر به حُسن *** چنین مملکت هیچ سلطان نداشت
تویى آن شفائى که بیمار دل *** بجز درد تو هیچ درمان نداشت
دلى را که اندوه تو جمع کرد *** غم هر دو کوْنش پریشان نداشت
از آن مشتعل شد به شیرین خود *** که خسرو چو تو سکر ستان نداشت
به ملک ار سکندر بود مفلس است *** که همچون خضر آب حیوان نداشت
بخارست جانى که عاشق نشد *** دُخانست ابرى که باران نداشت
غم عشق خور سیف اگر زنده اى *** هر آنکس که این غم نخورد آن نداشت
مرو بى محبّت که مفتىّ عشق *** چنین مؤمنى را مسلمان نداشت
در اینکه باید مؤمن براى همگان اسوه و شاهد باشد روایتى بس مهم به مضمون زیر در کتب شیخ صدوق رسیده:
قالَ أبُو عَبْدِاللّهِ علیه السّلام: لَیسَ مِنْ شیعَتِنا مَنْ قالَ بِلِسانِهِ وَ خالَفَنا فى أعْمالِنا وَ آثارِنا، وَ لکنْ شیعَتُنا مَنْ وافَقَنا بِلِسانِه وَ قَلْبِهِ، وَ اتَّبَعَ آثارَنا، وَ عَمِلَ بِأعْمالِنا، اُلئِک شیعَتُنا:
آن کس که به زبان مى گوید شیعه ام ولى عملاً مخالف اعمال و آثار ماست شیعه نیست. شیعه کسى است که با زبان و دل موافق ما باشد و از ما پیروى نموده و برابر با کردار ما عمل کند،که اینانند شیعیان ما.
عَمْرو بن سعید به حضرت صادق علیه السلام عرضه داشت: به من وصیتى کن، حضرت فرمود:"ترا به تقوا و پاکدامنى و کوشش در راه حق سفارش مى کنم، و بدانکه کوشش بى ورع سودى ندارد".
قرآن مجید چهره با عظمت مؤمن را اینگونه تصویر مى کند:
«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذَا ذُکرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِیتْ عَلَیهِمْ آیاتُهُ زَادَتْهُمْ إِیمَاناً وَعَلى رَبِّهِمْ یتَوَکلُونَ. الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ ینْفِقُونَ. أُوْلئِک هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقّاً لَهُمْ دَرَجَاتٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کرِیمٌ»:(۱)
همانا مؤمنان کسانى هستند که چون ذکر خدا شود، دلشان از هیبت جلال و عظمت حق ترسان شود، و چون آیات خوانده شود بر ایمانشان افزوده گردد، و بر خداوند مهربان تکیه کنند. آنان نماز را بپا مى دارند، و از آنچه روزى آنها شده انفاق کنند. مؤمنان واقعى و حقیقى اینانند، براى آنها در نزد حق درجات و مغفرت و رزق کریم است.
در آخر سوره بینه مى فرماید:
«إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولئِک هُمْ خَیرُ الْبَرِیةِ. جَزَاؤُهُمْ عِندَ رَبِّهمْ جَنَّاتُ عَدْن تَجْری مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً رَضِی اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذلِک لِمَنْ خَشِی رَبَّهُ»:(۲)
به حقیقت، آنان که ایمان آوردند و عمل شایسته انجام دادند بهترین مردمند. جزاى آنان در پیشگاه پروردگار بهشتهایى است که نهرها در آن جارى است، در آن جایگاه جاوید و همیشگى اند، خدا از آنان خوشنود و آنان از حضرت حق راضیند، و اینهمه براى کسى است که از خداى خود بیمناک است.
قرآن مجید در آیات زیر اصرار دارد شما امّت باید در عقاید و اخلاق و. اعمال شاهد و گواه بر امّتها باشید و شاهد شدن جز در سایه پیروى از قرآن و محمّد صلّى الله علیه وآله در همه شئون حیات میسّر نیست.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- انفال، ۲ ۴.
۲- بینه، ۷ ۸.
«وَکذلِک جَعَلْنَاکمْ أُمَّةً وطاً لِتَکونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَیکونَ الرَّسُولُ عَلَیکمْ شَهِیداً»:(۱)
و این گونه شما را امّت معتدل و میانه رو قرار دادیم تا گواه بر مردم باشید و پیامبر هم گواه بر شما.
«لِیکونَ الرَّسُولُ شَهِیداً عَلَیکمْ وَتَکونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ»:(۲)
تا رسول گواه بر شما، و شما گواه بر تمام مردم باشید.
در پاره اى از روایات لفظ شهدا را به ائمّه معصومین علیهم السلام ترجمه کرده اند، و بعضى از مفسّرین حقیقت اینگونه آیات را مربوط به قیامت دانسته اند، به این معنى که این امّت شاهد و گواه بر اعمال آدمیان در قیامت اند، که این دو معنا منافات با معناى اوّل ندارد.
"وَکثَّرَنا بِمَنِّهِ عَلى مَنْ قَلَّ":
از آنجا که در خزانه آفرینش گوهرى گرانبهاتر از اسلام نیست، اسلامى که عبارت از عقاید حقّه و حسنات اخلاقى و اعمال نیکوست، و به توسّط رسالت ختم انبیا و ولابت ائمّه معصومین در کمال و جامعیت خاصّ خودش ظهور کرد که:
«الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دِینَکمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکمُ الْإِسْلاَمَ دِیناً»:(۳)
ایت گوهر با تمام حیثیتش در وجود هر کس تجلّى کند ارزشش همان ارزش اسلام مى شود.
در حدیث قدسى آمده:
أوْحَى اللّهُ عَزَّوَجَلَّ إلى موُسى علیه السّلام أن یا موسى، ماخَلَقْتُ خَلْقاً أحَبَّ إلَىَّ مِنْ عَبْدِىَ الْمُؤْمِنِ...(۴)
به موسى وحى شد: اى موسى مخلوقى محبوبتر ازبنده مؤمن نیافریده ام.
و در حدیث مهمّى از حضرت رضا علیه السّلام به نقل از پدران بزرگوارش از رسول خدا آمده:
مَثَلُ الْمؤْمِنِ عِنْدَ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ کمَثَلِ مَلَک مُقَرَّب، وَ إنَّ الْمُؤْمِنَ عِنْدَاللّهِ عَزَّوَجَلَّ أعْظَمْ مِنْ ذلِک...(۵)
مؤمن در نزد خداوند همانند ملک مقرَّب است و بلکه مؤمن در پیشگاه حق از ملک مقرّب هم عظیم تر است.
و باز رسول خدا فرمود:
إنَّ الْمُؤْمِنَ أعْظَمُ حُرْمَةً مِنَ الْکعْبَةِ:
حرمت مؤمن از حرمت کعبه برتر است.
امیرالمؤمنین علیه السلام مى فرماید:
وَ فَضَّلَ حُرْمَةَ الْمُسْلِمِ عَلَى الْحُرَمِ کلِّها: (۶)
(و خداوند) احترام مسلمان را به جهت آراسته بودنش به اسلام بر همه حرمتها فزونى داد.
در باره مسلمان مطیع در قرآن مجید فرموده:
«وَمَن یطِعِ اللّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولئِک مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیهِم مِنَ النَّبِیینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِینَ وَحَسُنَ أُولئِک رَفِیقاً»:(۷)
آنان که خدا و رسول را اطاعت کنند البتّه با کسانى که خدا به آنها لطف و عنایت کامل فرموده، یعنى با پیامبران و صدیقان و شهیدان و نیکوکاران محشور خواهند شد، و اینان در بهشت رفیقان خوبى هستند.
در هر صورت چهره با عظمت مؤمن در آیات قرآن و روایات ترسیم شده، شما مى توانید به آن آیات و روایات در "اصول کافى" و "من لا یحضره الفقیه" و "توحید" و "ثواب الأعمال" و "خصال" و مجموعه ورّام" و "تحف العقول" و محجّة البیضاء" و شافى" و "وافى" و... مراجعه کنید، زیرا این جزوه را گنجایش ذکر آن آیات و روایات نیست.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- بقره، ۱۴۳.
۲- حج، ۷۸.
۳- مائده، ۳.
۴-"توحید" صدوق، ص ۴۱۶.
۵-جوامع حدیث.
۶-"نهج البلاغه" خطبه ۱۶۶.
۷- نساء، ۶۹.
شرح صحیفه (قهپایی)
و کان من دعائه علیه السلام بعد هذا التحمید، الصلاه على رسول الله صلى الله علیه و آله:
«و الحمدلله الذى من علینا بمحمد نبیه صلى الله علیه و آله دون الامم الماضیه و القرون السالفه، بقدرته التى لا تعجز عن شىء و ان عظم، و لا یفوتها شىء و ان لطف.»
این «الحمدلله» معطوف است بر «الحمدلله» که در دعاى تحمید مذکور است.
و «من علینا»، اى: انعم علینا. و المراد من الضمیر المجرور الامه.
و «نبى» صیغه ى فعیل است یا به معنى مفعول، اگر ماخوذ از «نبوه» معتل اللام باشد، به معنى رفعت، یعنى: مرفوع. چه، رفعت دارد بر سایر خلایق. یا به معنى فاعل است، اگر ماخوذ است از «نبا» مهموز اللام، به معنى «اخبر»، یعنى: مخبر، از جهت آنکه خبردهنده است از خداى تعالى.
و بنابر اول، اصل او «نبیو» است. واو در طرف ما قبل مکسور قلب به یا کردند و یا در یا ادغام کردند، «نبى» شد. و بنابر ثانى اصل او «نبىء» است. قلب کردند همزه را به یا و یا در یا ادغام کردند، «نبى» شد.
و «آل» اصل او «اءل» است به دو همزه که همزه ى ثانیه مبدل است از واو یعنى «اول». قلب کردند همزه ى ثانیه را به الف از جهت مفتوح بودن ماقبل آن، «آل» شد. و آل الشخص: من یوول الى ذلک الشخص، اى: یرجع الیه.
و الامم: جمع امه، و هى الجماعه. قال الاخفش: هو فى اللفظ واحد و فى المعنى جمع. و کل جنس من الحیوان امه.
و القرون: جمع القرن. و «القرن من الناس: اهل زمان واحد». قاله فى الصحاح.
و لطف الشىء، اى: صغر، فهو لطیف.
یعنى: سپاس و ستایش مر خداى را که انعام کرد بر ما- که امت محمدیم صلى الله علیه و آله- به فرستادن محمد صلى الله علیه و آله که نبى و فرستاده ى اوست- رحمت کناد خداى تعالى بر او و بر آل او- نه بر امتان گذشته و گروههایى که در زمان پیش بوده اند، به قدرت کامله ى خود که عاجز نمى شود از چیزى، و اگر چه بزرگ و عظیم باشد، و فوت نمى شود از او چیزى، و اگر چه لطیف و کوچک باشد.
و میان علما در آل پیغمبر خلافى شده. نزد جمهور شیعه عترت طاهره ى آن حضرتند، و نزد بعضى بنى هاشم، و نزد بعضى بنى المطلب، و نزد بعضى هر کس که ایمان به آن حضرت آورده باشد و متقى باشد. چه، در حدیث وارد است که: «کل تقى آلى».
و در نهایه ى اثیریه گفته: فیه -اى فى الحدیث-: «لا تحل الصدقه لمحمد و آل محمد». قد اختلف فى آل النبى صلى الله علیه و سلم. فالاکثر على انهم اهل بیته. و قال الشافعى: دل هذا الحدیث ان آل محمد هم الذین حرمت علیهم الصدقه و عوضوا منها الخمس و هم صلیبه بنى هاشم و بنى المطلب. و قیل: آله اصحابه و من آمن به. و هو فى اللغه یقع على الجمیع. انتهى کلامه.
و محقق دوانى در حاشیه ى شرح هیاکل، در تحقیق معنى آل تدقیقى نموده که خالى از لطافت و عذوبتى نیست. بنابراین به ایراد آن اقدام مى نماید. و خلاصه ى مضمون کلام محقق مذکور آن است که:
آل پیغمبر هر آن کسى است که به آن حضرت آیل شود و رجوع او به آن حضرت باشد. و آن بر دو قسم است:
اول قسمى که رجوع ایشان به آن سرور رجوع صورى جسمانى باشد، مثل اولاد آن حضرت و جمعى که در مرتبه ى اولادند از اقارب و عشایر که در شریعت طاهره زکات بر ایشان حرام شده.
و دوم جمعى که رجوع ایشان به آن حضرت رجوع معنوى روحانى است، و ایشان اولاد روحانى اند از علماى اعلام که در علم رسوخ تمام دارند، و اولیاى کرام که به مرتبه ى کمال رسیده اند، و حکماى عالى مقام که در حکمت الهى خوض تمام نموده اند و از مشکات انوار آن حضرت اقتباس نور تحقیق و از انوار ارشاد و هدایت او استناره ى تدقیق نموده اند، خواه در زمان بر آن حضرت سبق یافته باشند و خواه بعد از آن حضرت به او ملحق شده باشند یا ملحق شوند.
و هیچ شک نیست که نسبت طبقه ى دوم بیشتر و تمامتر است از نسبت طبقه ى اولى. و اگر هر دو نسبت در یک کس جمع شده باشد، نور على نور خواهد بود، مثل ائمه ى معصومین از عترت طاهره ى آن سرور، صلوات الله علیه و علیهم اجمعین.
پس همچنانچه بر اولاد صورى، صدقه ى صورى حرام است -چنانچه گذشت- بر اولاد معنوى نیز صدقه ى معنوى که عبارت از تقلید غیر است در علوم و معارف و کسب کمالات، حرام است. این بود خلاصه ى کلام محقق مشارالیه.
و بباید دانست که لفظ «آله» در کلام سیدالساجدین، مجرور است به آنکه معطوف باشد بر ضمیر مجرور در «علیه». و عدم اعاده ى جار با عطف بر ضمیر مجرور- از حریم لهجه ى لسان، نه از ضمیر و نیت- تنبیه است بر شدت ارتباط و کمال اتصال عترت طاهره به حضرت مقدس نبوى به حیثیتى که صحیح نیست تخلل فاصلى اصلا.
و اگر کسى گوید که: از قواعد مقرره ى متفق علیهاى اهل نحو است که هر گاه عطف کنند بر ضمیر مجرور، اعاده ى جار لازم است. پس چگونه مخالفت ایشان جایز مى دارید؟
جواب مى گوییم که: اتفاق ایشان ممنوع. چه، حمزه که یکى از قراى عشره است، در تنزیل کریم در اوایل سوره ى نساء در قول خداى تبارک و تعالى جل مجده: (تساءلون به و الارحام) به کسر ارحام خوانده.
و همچنین علامه ى زمخشر در طى تفسیر آیه ى مذکوره، شعرى از عرب عربا آورده که: «فاذهب فما بک و الایام من عجب» به کسر ایام، با آنکه هر دو معطوفند بر ضمیر مجرور بى اعاده ى جار.
پس آنچه در حواشى جنه الامان شیخ کفعمى نقل از شیخ ابوالفتح کراجکى نموده که اولى آن است که «آله» به نصب خوانده شود تا عطف باشد بر محل ضمیر مجرور که آن نصب است به وقوع فعل بر او، از طور صحت بیرون مى نماید. چه، دعوى تواتر مى توان کرد که جمیع راویان و ائمه ى روات این کتاب مستطاب، این لفظ را مجرور خوانده اند.
«فختم بنا على جمیع من ذرا، و جعلنا شهداء على من جحد».
اى: ختم بنا موثرین او مستعلین على جمیع من ذرا، اى: خلق. و الجحد: الانکار مع العلم.
یعنى: پس ختم کرد به ما امتیت را در حالتى که اختیار نموده -یا: افزونى و بلندى داده بود- ما را بر جمیع مخلوقات، و گردانید ما را گواهان بر امم سابقه که منکر انبیاى خود بودند.
در آثار مروى است که این گواهى در روز قیامت باشد که امم انبیاى سابقه، انکار تبلیغ رسولان و انبیاى خود نمایند، پس حق تعالى از انبیا طلب شاهد تبلیغ کند. اگر چه حق سبحانه به حال ایشان دانا باشد، اما به جهت اقامت حجت و الزام منکران، طلب بینه ى تبلیغ کند. پس امت حضرت خاتم الانبیا را بیاورند و گواهى دهند بر تبلیغ همه ى انبیا. و آنگاه امم سابقه ایشان را گویند که: از کجا دانستید که پیغمبران تبلیغ کرده اند؟ ایشان گویند: ما دانستیم این را به خبر دادن حق سبحانه و تعالى در کتاب خود بر زبان پیغمبر خود. پس حضرت رسالت را حاضر گردانند و او را از حال امت وى سوال کنند. آن حضرت به عدالت ایشان گواهى دهد.
چنانچه آیه ى کریمه ى: (و کذلک جعلناکم امه وسطا لتکونوا شهداء على الناس و یکون الرسول علیکم شهیدا) از آن مخبر است. و همچنین آیه ى کریمه ى (و جئنا بک على هولاء شهیدا) شاهد است.
«و کثرنا بمنه على من قل».
و بسیار گردانید ما را به سبب نعمت خود، بر آنها که اندک بودند از روى عدد -یعنى کفار-.
چه، در اخبار وارد است و شیخ کلینى رضوان الله تعالى علیه در اول باب فضل قرآن در کتاب کافى روایت کرده از حضرت ابى جعفر- یعنى امام محمدباقر علیه السلام- که گفت به یکى از اصحاب خود که سعد خفاف بوده باشد که:
«یا سعد، تعلموا القرآن. فان القرآن یاتى یوم القیامه فى احسن صوره، نظر الیها الخلق. و الناس صفوف عشرون و مائه الف صف، ثمانون الف صف امه محمد صلى الله علیه و آله و اربعون الف صف من سائر الامم» -الحدیث.
خلاصه ى ترجمه ى حدیث شریف آنکه: اى سعد، بیاموزید قرآن را. زیرا که مى آید قرآن در روز قیامت در نیکوترین صورتى که نگاه مى کنند به او خلق. و مردم یک صد و بیست هزار صفند، هشتاد هزار صف امت محمدند -صلى الله علیه و آله- و چهل هزار صف از باقى امم.
پس مراد از این کثرت و قلت، کثرت و قلت عددى باشد نه به معنى غالبیت و مغلوبیت چنانچه از بعض علما نقل شده در حل این فقره که در صحیفه ى مبارکه است.
شرح صحیفه (مدرسی)
و کان من دعائه علیه الصلوه و السلام بعد التحمید الصلوه على رسول الله (ص)
اللغه:
المنه: خدمت و اعطاء به دیگرى کردن که در مقابل، عوض نداشته باشد و آن موجب انفعال او شود به عباره اخرى ممنون هر وقت که متذکر شود انفعال از براى او حاصل شود.
امم: جمع امت و امت از براى او معانى است معنى شایع و متعارف امت به معنى مخلوق و امت هر نبى تابعین او را گویند.
قرون: جمع قرن به معنى اهل زمان به معنى هفتاد سال آمده و هشتاد سال نیز گفتند و سى سال نیز گفتند بعضى گفته اند که قرن اهل زمان یک پیغمبر را گویند شى ء عبارت است از چیزیکه قابل باشد که موجود شود، ذر اخلق.
دون: به معنى غیر و سوى از روى مجاز زیرا که گفته شد که او در اصل به معنى نزدیکى است ثم استعمل فى کل ما جاوز عن حده.
لطیف: آن است که دیده به بصر نشود مقابل محسوس.
ختم: مهر زدن، جحد: انکار کردن.
الترکیب:
و آله مجرور معطوف على ضمیر علیه و این عبارت متفق علیه و او اقوى است شاهد بر اینکه عطف ظاهر بر ضمیر بدون اعاده ى جار متفق علیه است و این مذهب کوفیین است و اما بصریین مانع شدند و گفتند این عطف عطف بر جزء کلمه است و او غیر جائز لکن بعد ورود مثل این کلام مسموع نیست بلى آل را بعضى منصوب خواندند بر این نسخه که عطف شود بر محل ضمیر علیه یا اینکه و او به معنى مع باشد لکن جمعى از افاضل دعوى تو را در نقل خبرى کردند از ازمنه ى سابقه تا زمان ما بعضى را عقیده چنان است که قاعده چنان بود که اعاده ى جار شود لکن ترک او به واسطه ى روایتى است که منسوب به حضرت ختمى مرتبت صلى الله علیه و آله و سلم است که آن حضرت (ص) فرمود: من فصل بینى و بین آلى بعلى فقد جفانى یا اینکه لم ینل شفاعتى و این خبر کذب است زیرا که در کتب ادعیه ماثوره در دعاء ختم قرآن این کتاب این فصل واقع شده است این خبر نقل شد از کتب اسمعیلیه، بعضى برآنند که على نیست بلکه على (ع) است چنانکه بعضى از اشعریه را اعتقاد این است به اینکه در مقام تصلیه گفته شود اللهم صل على محمد و على آل محمد و این حدیث رد بر این مقاله است.
بقدرته: متعلق بمنه باء فى قوله بنا ظاهر فى السببیه.
شرح:
یعنى ثناء معبودى را سزاست که منت نهاد بر ما بوجود شریف حضرت ختمى مآب (ص) بر امم سابقه و اهل ازمنه ى سالفه این منت گذاشته شد، این منت او ما را بر این نعمت از قدرت او است که این صفت دارد که عاجز نیست از هیچ چیز اگر چه آن شىء عظیم و بزرگ باشد و هیچ از او فوت نشود اگر چه کمال لطافت را داشته باشد پس ختم و عقب قرار داد ما را بر جمیع مخلوق خود، و گردانید ما را شاهد بر کسى که ملک راست و زیاد کرد ما را به منت خود بر کسانى که ما را کم و قلیل مى شمردند.
تنبیهان:
اول آن است که در اول این دعاى شریف امام عالیمقام علیه الصلوه و السلام فرمود: و الحمد لله با و او به حسب سوق کلام آن است که عطف بر فقرات سابقه باشد به حسب سوق و این فقره صلوات بر پیغمبر صلى الله علیه و آله و سلم نیست، بلکه تعداد مرتبه اى از مراتب ثناء است و شاهد بر مقال بعضى از شراح نقل کردند از نسخ قدیمه که خالى از عنوان مذکور است بر فرض تمام نسخ با این عنوان معنون باشند دلیل بر اعتبار آن است که غایه ما فى الباب اصل دعاء سند او معلوم شد نه عناوین او به این معنى که عنوان هم از او (ع) رسیده باشد.
دویم، این است که این فقرات ثلاثه اخیره اعنى قوله «فاختم بنا...» احتمال دارد که اشاره به امت مرحومه باشد یعنى در امت نبوى این سه صفت است اما صفت اول و سیم واضحست و اما دویم اشاره به آیه ى شریفه «و جعلناکم امه وسطا لتکونوا شهداء على الناس» و روایت شد از حضرت صادق علیه السلام، که فرمودند بعد از اینکه روز قیامت مى شود و جمع مى کند خداوند خلایق را از براى حساب پس اول کسى که خوانده مى شود از براى حساب حضرت نوح على نبینا و آله و علیه السلام است پس گفته مى شود به او که آیا رسانیدى عرض مى کند بلى یا رب به او گفته مى شود شاهد بر این دعوى کیست عرض مى کند محمد بن عبدالله صلى الله علیه و آله پس نوح بیرون مى آید و گام مى زند بر گردنهاى مردم، تا اینکه مى آید به سوى محمد صلى الله علیه و آله و آن جناب مستطاب کامیاب (ص) بالاى تلى از مشک است و با او است على علیه و على آله الصلوه و السلام این است قوله تعالى فلما راوه زلفه سیئت وجوه الذین کفروا پس عرض مى کند نوح علیه السلام که یا محمد (صلی الله علیه وآله) خلاق عالم فرموده به من و سئوال کرده از من که آیا رساندى عرض کردم بلى فرمود شهود کیست عرض کردم محمد (ص) از من شهود مى خواهد پس پیغمبر مى فرماید: یا جعفر و یا حمزه بروید شهادت بدهید که نوح تبلیغ کرده است پس حضرت صادق علیه السلام فرمود که جعفر و حمزه شاهد هستند بر انبیاء به اینکه رساندند را وى عرض مى کند که جعلت فداک پس على علیه السلام کجا است فرمودند که على علیه السلام اعظم قدر است از شهادت و در روایات عامه هم نظیر این مضمون است که امم در روز قیامت منکر مى شوند تبلیغ انبیاء را پس مطالبه مى کنند از انبیاء شهود را پس این امت را شاهد آورند و احتمال دیگر که مراد از این فقرات ثلثه ائمه اثنى عشر علیهم السلام جمیعا صلوات الله الملک الاکبر باشند چنانچه روایات کثیره بر این مقاله شاهد است حتى روایت از حضرت باقر علیه الصلوه والسلام که فرمود آن حضرت (ع) که مائیم امت وسط، مائیم شهداء بر خلق و حجت روى زمین رسول الله صلى الله علیه و آله شاهد بر ما است و ما شاهد بر خلقیم هر که تصدیق کرد ما را در روز قیامت تصدیق مى کنیم او را و هر که تکذیب کرد تکذیبش مى کنیم فتامل.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
درود بر محمد و آل او
در این دعا که در حقیقت بخش پایانى دعاى نخستین است امام سجاد علیه السلام خداوند را به این جهت ستایش مى کند که نعمت وجود پیامبر خاتم را به ملت اسلام ارزانى داشته و در پى این حمد و ستایش به توصیف محمد صلى الله علیه و آله و سلم و تلاش و کوششهایش در راه پیشرفت اسلام اشاره کرده است.
نخست مى گوید: (حمد و ستایش مخصوص خداوندى است که بر ما منت نهاد به خاطر اینکه محمد (ص) پیامبرش را براى هدایت ما فرستاد نه براى امتهاى گذشته و قرون پیشین) (و الحمد لله الذى من‌ّ علینا بمحمد نبیه صلى الله علیه و آله دون الامم الماضیه و القرون السالفه).
آرى نعمت رسالت و نبوت براى یک ملت بزرگترین نعمت است. خداوند براى هیچ نعمتى بر انسانها منت ننهاده جز نعمت وجود انبیاء و به خصوص نعمت وجود رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم که در قرآن کریم صریحا مى فرماید: (لقد من الله على المومنین اذ بعث فیهم رسولا من انفسهم): (خداوند بر مومنان منت گذارده که پیامبرى از خودشان را از میانشان برانگیخته است) آنگاه به این معنى اشاره مى کند که اعطاى وجود پیامبر اسلام در این عصر و زمان با قدرت بى انتهاى خداوند انجام شده قدرتى که از هر نظر نامحدود است مى گوید: (اعطاى نعمت وجود محمد (ص) به امت آخرالزمان بر اساس قدرتى است که در برابر هیچ چیز عاجز نیست گرچه بسیار بزرگ باشد و هیچ چیز از قدرت او فوت نمى گردد گرچه بسیار ظریف و لطیف باشد) (بقدرته التى لاتعجز عن شىء و ان عظم، و لایفوتها شىء و ان لطف).
در این که قدرت خداوند به کدام معنى تعلق گرفته اینکه وجود پیامبر اسلام را از بروز در اعصار گذشته به تاخیر انداخته و یا اینکه آن همه ویژگى و عظمت را به او عنایت کرده که بتواند رهبر و هادى امت آخرالزمان گردد، امتى که از نظر هوش و استعداد و آگاهى در مرحله ى بلندى قرار گرفته و هم از بعد تکنیک، صنعت سلاح و کاربرد آن به خاتمیت این پیامبر و این امت اشاره نموده مى گوید: (بنابراین ما را خاتم و آخرین امت نسبت به همه ى مخلوق خود قرار داد) (فختم بنا على جمیع من ذرا).
در قرآن کریم در سوره ى احزاب نیز به همین معنى اشاره کرده که محمد خاتم پیامبران است و بنابراین امت او آخرین امت است.
در جمله ى بعد به ویژگى خاص این امت اشاره نموده و آن شاهد و گواه بودن بر انسانهاى موجود در عصر آنهاست مى گوید: (و خداوند ما را شاهد و گواه بر کسانى قرار داده که حقایق را انکار مى کنند) (و جعلنا شهداء على من جحد).
و در آخرین جمله ى این فراز به کثرت جمعیت و نفرات این امت نسبت به دیگر امتها که هم زمانشان و هم گستردگى جمعیتشان از نظر زمان محدود بوده پرداخته مى گوید: (خداوند از روى منت و لطف جمعیت ما را در برابر امتهاى دیگر که تعدادشان کم بود فزونى بخشید) (و کثرنا بمنه على من قلّ).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۱، ص:۴۵۳-۴۱۷
شرح الدعاء الثانی
«وَ کانَ مِنْ دُعائه علیه السّلام بَعد هذا التّحمید فی الصَّلوة عَلى رَسُولِ اللَّهِ صلّى اللَّه عَلَیهِ و الِهِ».
بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین.
الحمد لله الذى شرف محمدا صلى الله علیه و آله بمزید کرامته تشریفا له و تکریما و صلى علیه هو و ملائکته و امر سائر خلقه بذلک اجلالا له و تعظیما فقال: «ان الله و ملائکته یصلون على النبى یا ایها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما» صلى الله علیه و على آله الذین اورثهم معارفه و علمهم من لدنه تعلیما.
و بعد: فهذه الروضه الثانیه من ریاض السالکین تتضمن شرح الدعاء الثانى من ادعیه صحیفه سید العابدین، املاء راجى فضل ربه السنى على صدر الدین الحسینى الحسنى وفقه الله تعالى لمراضیه و جعل مستقبل حاله خیرا من ماضیه.
الکلام فى هذا المقام یستدعى مباحث:
الاول: اختلف العلماء فى اشتقاق الصلاه:
فقیل: من صلیت العود بالنار اذا لینته و قومته لان المصلى یلین بالحنو و العطف و یسعى فى تعدیل ظاهره و تقویم باطنه کالخشب الذى یعرض على النار.
قال النووى: و فى هذا القول غباوه من صاحبه لان الصلاه واویه و «صلیت العود» من ذوات الیاء فکیف یصح الاشتقاق؟.
قال الزرکشى: و هو عجیب، فان المشدد تقلب منه الواو یاء کما فى زکیت المال، و الظاهر: ان النووى توهم انه ماخوذ من صلیت المخففه ذاهلا عن کون الثقیله و هى التصلیه کالتزکیه انما هى مصدر لصلى المشدده لا المخففه. انتهى.
و هذا التعجب: اعجب و اعجب فان کلا من صلیت العود و صلیته المخففه و المشدده من ذوات الیاء فلم تقلب الواو فى المشدده یاء کما زعمه الزرکشى بل الیاء فیهما من سنخ الکلمه بخلاف التزکیه فانها واویه فقلبت الواو یاء مع التشدید و هذا ظاهر.
و قیل: من الصلوین، و هما عرقان من جانبى الذنب و عظمان ینحنیان عند الانحناء فناسب ان یراد بها الحنو و الانعطاف المعنویین.
و قال الزمخشرى فى الکشاف: الصلاه فعله من صلى، کالزکاه من زکى، و کتبتا بالواو على لفظ المفخم، و حقیقه صلى حرک الصلوین لان المصلى یفعل ذلک فى رکوعه و سجوده انتهى.
فان قلت: هذا الاشتقاق انما یناسب معنى الصلاه ذات الرکوع و السجود لا المعنى المراد منها هنا.
قلت: اجیب بان المصلى لما کان یتعطف فى رکوعه و سجوده فکانت الصلاه ذات الارکان مشتمله على التعطف استعیرت للتعطف على الغیر حنوا و تروفا.
و قیل: بل اصل الصلاه اللغوى، بمعنى الدعاء.
و یویده: بان الصلاه بهذا المعنى فى اشعار الجاهلیه کثیره الاستعمال.
الثانى: قال الجمهور: الصلاه من الله تعالى، الرحمه، و من الملائکه، الاستغفار، و من الادمیین، الدعاء.
و استبعد من جهات: احداها: اقتضاوه الاشتراک، و الاصل عدمه لما فیه من الالباس حتى ان قوما نفوه، ثم المثبتون له یقولون: متى عارضه غیره مما یخالف الاصل کالمجاز قدم علیه، و لذلک تسمعهم یقولون: المجاز خیر من الاشتراک.
الثانیه: انا لا نعرف فى العربیه فعلا واحدا یختلف معناه باختلاف المسند الیه اذا کان الاسناد حقیقیا.
الثالثه: ان الرحمه فعلها متعد و الصلاه فعلها قاصر و لا یحسن تفسیر القاصر بالمتعدى.
الرابعه: انه لو قیل: مکان صلى علیه، دعا علیه، انعکس المعنى، و حق المترادفین صحه حلول کل منهما محل الاخر.
و قال المحققون: انها لغه بمعنى واحد و هو العطف، ثم العطف بالنسبه الى الله تعالى الرحمه اللائقه به، و الى الملائکه الاستغفار، و الى الادمیین، دعاء بعضهم لبعض.
قال السهیلى فى نتائج الفکر: الصلاه کلها و ان اختلفت معانیها راجعه الى اصل واحد فلا تظنها لفظ اشتراک و لا استعاره، انما معناها العطف و یکون محسوسا و معقولا انتهى.
و الحاصل: ان الاختلاف على هذا القول فى افراد معنى الصلاه، و على قول الجمهور فى نفس معنى الصلاه.
الثالث: معنى الصلاه على رسول الله صلى الله علیه و آله تعظیمه فى الدنیا باعلاء کلمته و ابقاء شریعته، و فى الاخره بتضعیف مثوبته و الزیاده فى رفع درجته.
قیل: و غایه الدعاء بذلک عائده الى المصلى، لان الله تعالى قد اعطاه من اعلاء الکلمه و علو الدرجه و رفع المنزله ما لا یوثر فیه صلاه مصل و لا دعاء داع.
و قیل: بل غایته طلب زیاده کماله علیه السلام و قربه من الله تعالى، اذ مراتب استحقاق نعم الله عز و جل غیر متناهیه.
الرابع: الصلاه علیه صلى الله علیه و آله فى غیر الصلاه و عند عدم ذکره مستحبه عند جمیع اهل الاسلام و لا یعرف من قال بوجوبها غیر الکرخى فانه اوجبها فى العمر مره کما فى الشهادتین، و اما فى الصلاه فاجمع علماونا رضوان الله علیهم على وجوبها فى التشهدین معا.
و قال الشافعى: هى مستحبه فى الاول واجبه فى الثانى.
و قال ابوحنیفه و مالک: مستحبه فیهما معا.
و اما عند ذکره صلى الله علیه و آله فظاهر کثیر من الاخبار کقوله صلى الله علیه و آله: «من ذکرت عنده و لم یصل على دخل النار، و من ذکرت عنده فنسى الصلاه على خطى به طریق الجنه» و قوله: «من ذکرت عنده و لم یصل على فدخل النار فابعده الله» انها تجب کلما ذکر و کلما سمع ذکره لان الوعید اماره الوجوب و هو مختار ابن بابویه و المقداد من اصحابنا، و الطحاوى من العامه.
قال الزمخشرى: و هو الذى یقتضیه الاحتیاط.
و منهم من اوجبها فى کل مجلس مره، و منهم من اوجبها فى العمر مره.
و قال المحقق الاردبیلى: و لا شک ان احتیاط الزمخشرى احوط، و یمکن اختیار الوجوب فى مجلس ان صلى آخرا، و ان صلى ثم ذکر یجب ایضا کما فى تعدد الکفاره فى تعدد الموجب اذا تخللت، و الا فلا انتهى.
و الحق: ان هذه التفاصیل عریه عن المستند فالقول بشىء منها تحکم، و الاولى: الوجوب عند کل ذکر للاخبار الکثیره الصریحه بالامر بها کلما ذکر، و الاصل فى الامر: الوجوب.
و اما القول بالاستحباب مطلقا کما ذهب الیه جماعه مستدلین بالاصل و الشهره المستندین الى عدم تعلیمه علیه السلام للموذنین و ترکهم ذلک مع عدم وقوع نکیر علیهم کما یفعلون الان و لو کان لنقل.
ففیه: ان عدم التعلیم ممنوع، و کذا عدم النکیر، کعدم النقل، فقد روى ثقه الاسلام فى الکافى فى باب بدء الاذان و الاقامه باسناده عن ابى جعفر علیه السلام: «اذا اذنت فافصح بالالف و الهاء و صل على النبى علیه السلام کلما ذکرته او ذکره ذاکر فى اذان و غیره».
على ان عدم النقل لا یدل على عدمه، و اصاله البرائه لا یصح التمسک بها بعد ورود القرآن و الاخبار به.
ثم الظاهر من بعض الاخبار کقول الصادق علیه السلام: «اذا ذکر النبى صلى الله علیه و آله فاکثروا الصلاه علیه». حیث رتب الامر بالصلاه على الذکر بالفاء التعقیبیه هو ایقاعها على الفور فلو اهمل الفور اثم على القول بالوجوب و لم تسقط، و کذا الظاهر ان الامر بها عام لکل احد و على کل حاله حتى فى الصلاه فلو ترک الامتثال و اشتغل بالقراءه فیها هل تبطل الصلاه على تقدیر الوجوب ام لا؟ فان قلنا: ان الامر بالشىء نهى عن ضده الخاص، و النهى فى العباده یقتضنى الفساد بطلت، و ان قلنا بعدمه فلا و هو الراجح.
فلو تکرر الذکر تکرارا کثیرا بحیث یخرج بالاشتغال بالصلاه علیه صلى الله علیه و آله عن کونه مصلیا، لا یبعد القول بسقوط التکلیف بها لان الفعلین اذا تضیقا و تعذر الجمع بینهما علمنا ان احدهما لیس بواجب قطعا، و لما کان مشتغلا بالصلاه و وجب اتمامها و الاستمرار فیها، کان ما ینافیه غیر مامور به فلیتامل.
الخامس: انما کان علیه السلام یدعو بالصلاه علیه صلوات الله علیه و آله بعد التحمید لما ورد فى ذلک عن جدیه علیهماالسلام، فعن ابى عبدالله علیه السلام:
«ان رجلا دخل المسجد فصلى رکعتین، ثم سال الله عز و جل فقال رسول الله- صلى الله علیه و آله: اعجل العبد ربه. و جاء آخر فصلى رکعتین، ثم اثنى على الله عز و جل و صلى على النبى صلى الله علیه و آله، فقال رسول الله صلى الله علیه و آله: سَل تُعطَ».
و عنه علیه السلام: «ان فى کتاب على علیه السلام: ان الثناء على الله، و الصلاه على رسوله قبل المساله».
و لو لم یرد ذلک لکان فعله علیه السلام ایضا حجه و سنه ینبغى اقتفاوها، ثم الصلاه على النبى صلى الله علیه و آله من اعظم شروط الاجابه.
روى ثقه الاسلام فى الکافى باسناده عن ابى عبدالله علیه السلام قال: «لا یزال الدعاء محجوبا حتى یصلى على محمد و آل محمد».
و عنه علیه السلام: «من دعا و لم یذکر النبى صلى الله علیه و آله رفرف الدعاء على راسه، فاذا ذکر النبى صلى الله علیه و آله رفع الدعاء».
قال العلماء: و السر فى قبول الدعاء اذا قرن بالصلاه، امران:
الاول: ان النبى و آله علیهم السلام وسائط بین الله سبحانه و بین عباده فى قضاء حوائجهم و نجاح مطالبهم، و هم ابواب معرفته عز و جل، فلابد من التوسل بذکرهم فى عرض الدعاء علیه و قبوله لدیه، و ذلک کما اذا اراد احد من الرعیه اظهار حاجته على السلطان توسل بمن یعظمه و لا یرد قوله.
الثانى: اذا ضم العبد الصلاه مع دعائه، و عرض المجموع على الله تعالى، و الصلاه غیر محجوبه، فالدعاء غیر محجوب، لانه تعالى اکرم من ان یقبل الصلاه و یرد الدعاء، فیکون قد قبل الصحیح ورد المعیب، کیف؟ و قد نهى تعالى عباده عن تبعیض الصفقه! و لا یمکن رد الجمیع لکرامه الصلاه علیه، فلم یبق الا قبول الکل و هو المطلوب.
و فى نهج البلاغه عن امیرالمومنین علیه السلام: «اذا کانت لک الى الله سبحانه حاجه، فابدا بمساله الصلاه على النبى صلى الله علیه و آله، ثم اسال حاجتک، فان الله اکرم من ان یسال حاجتین فیقضى احداهما و یمنع الاخرى».
السادس: الاخبار فى فضل الصلاه علیه صلى الله علیه و آله اکثر من ان تحصى.
فمنها: ما رواه ثقه الاسلام فى الکافى عن ابى عبدالله علیه السلام انه قال: «اذا ذکر النبى صلى الله علیه و آله فاکثروا الصلاه علیه فانه من صلى على النبى صلاه واحده صلى الله علیه الف صلاه فى الف صف من الملائکه و لم یبق شىء مما خلقه الله الا صلى على العبد لصلاه الله و صلاه ملائکته، فمن لم یرغب فى هذا فهو جاهل مغرور قد برى الله منه و رسوله و اهل بیته».
و عنه علیه السلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: «من صلى على صلى الله علیه و ملائکته، فمن شاء فلیقل و من شاء فلیکثر».
و عنه علیه السلام: «من صلى على محمد و آل محمد عشرا صلى الله علیه و ملائکته الفا، اما تسمع قول الله عز و جل: «هو الذى یصلى علیکم و ملائکته لیخرجکم من الظلمات الى النور و کان بالمومنین رحیما».
و عن احدهما علیهماالسلام قال: «ما فى المیزان شىء اثقل من الصلاه على محمد و آل محمد، و ان الرجل لتوضع اعماله فى المیزان فتمیل به فیخرج صلى الله علیه و آله الصلاه علیه فیضعها فى میزانه فترجح».
«و عن ابى عبدالله علیه السلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: ارفعوا اصواتکم بالصلاه على فانها تذهب بالنفاق».
السابع: ما وقع فى عنوان هذا الدعاء من قوله صلى الله علیه و آله بالعطف على الضمیر المجرور من دون اعاده الخافض، مبنى على مذهب الکوفیین، و یونس و الاخفض من البصریین، من عدم وجوب اعاده الخافض فى ذلک، خلافا لجمهور البصریین، و اختاره الشلوبین، و صححه ابنمالک و ابوحیان، و جرى علیه ابن هشام فى شرح الشذور.
و التوضیح لثبوت ذلک: فى فصیح الکلام کقراءه حمزه «و اتقوا الله الذى تساءلون به و الارحام» بخفض الارحام عطفا على الضمیر المخفوض بالباء.
و حکایه قطرب: ما فیها غیره و فرسه بخفض الفرس عطفا على الهاء المخفوضه باضافه غیر الیها. و قول الشاعر:
فاذهب فما بک و الایام من عجب
بخفض الایام عطفا على الکاف المخفوضه بالباء، و الى ذلک اشار ابن مالک بقوله فى الخلاصه:
و عود خافض لدى عطف على ضمیر خفض لازما قد جعلا
و لیس عندى لازما اذ قد اتى فى النثر و النظم الصحیح مثبتا
و اما ما زعمه بعضهم: من ان الشیعه تلتزم عدم اعاده الخافض و هو «على» فى مثل هذه العباره، لحدیث یاثرونه و هو: «من فصل بینى و بین آلى بعلى فقد جفانى»، فزعم محض لا عین له و لا اثر، اذ لا تعرف الشیعه هذا الخبر و لم ترد به روایه من طرقهم، بل و لم یذکر و لا منقطعا فى شىء من کتبهم، کیف و الادعیه الماثوره عن اهل البیت علیهم السلام مشحونه باعاده الخافض فى مثل ذلک کما ستقف علیه مکررا فى ادعیه الصحیفه الشریفه و الله المستعان.
قال سید العابدین و امام الموحدین صلوات الله علیه:
الواو: عاطفه للجمله على قوله فى الدعاء السابق: «ثم له الحمد» لانه علیه السلام کان یصل هذا الدعاء به من غیر فصل کما هو ظاهر العنوان، او هى استئنافیه.
و معنى «المن» هاهنا: الانعام على من لا یطلب الجزاء منه، و فیه اشاره الى قوله تعالى: «لقد من الله على المومنین اذ بعث فیهم رسولا من انفسهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه و ان کانوا من قبل لفى ضلال مبین».
و محمد: علم منقول من الصفه التى معناها کثیر الخصال المحموده.
قال اهل اللغه: رجل محمد: اى کثیر الخصال المحموده.
و قال ابنفارس: سمى نبینا محمد صلى الله علیه و آله محمدا لکثره خصاله المحموده. یعنى الهم الله تعالى اهله تسمیته بذلک لما علم من خصاله الحمیده
و قال السهیلى: فى محمد معنى المبالغه و التکرار فالمحمد: هو الذى حمد مره بعد مره، کما ان المکرم من کرم مره بعد اخرى، و کذلک الممدح و اسم محمد مطابق لمعناه، و الله تعالى سماه به قبل ان یسمى به، و هو علم من اعلام نبوته، اذ کان اسمه صادقا علیه فهو صلى الله علیه و آله محمود فى الدنیا بما هدى الیه و نفع به من العلم و الحکمه، و هو محمود فى الاخره بالشفاعه، فقد تکرر فیه معنى الحمد کما یقتضیه اللفظ انتهى.
و ورد فى اخبار کثیره من طرق اهل البیت علیهم السلام، عنه صلى الله علیه و آله انه قال: «سمانى الله من فوق عرشه و شق لى اسما من اسمائه فسمانى محمدا و هو محمود».
و اخرج البخارى فى تاریخه الصغیر: من طریق على بن زید قال: کان ابوطالب یقول:
و شق له من اسمه لیجله فذو العرش محمود و هذا محمد
قال القسطلانى فى المواهب: و قد سماه الله تعالى بهذا الاسم قبل الخلق بالفى عام، کما ورد من حدیث انس بن مالک من طریق ابى نعیم فى مناجاه موسى (علیه السلام).
قال ابن قتیبه: و من اعلام نبوته صلى الله علیه و آله انه لم یسم احد قبله باسمه محمد صیانه من الله بهذا الاسم کما فعل بیحیى اذ لم یجعل له من قبل سمیا، و ذلک انه تعالى سماه فى الکتب المتقدمه و بشر به الانبیاء، فلو جعل اسمه مشترکا فیه لوقعت الشبهه، الا انه لما قرب زمانه و بشر اهل الکتاب بقربه سمى قوم اولادهم بذلک رجاء ان یکون هو، و الله اعلم حیث یجعل رسالته.
و هو ابوالقاسم محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب، خاتم النبیین و سید المرسلین، حملت به امه فى ایام التشریق فى شعب ابى طالب عند الجمره الوسطى لیله الجمعه، و هى آمنه بنت وهب بن عبدمناف بن زهره بن کلاب بن مره، و ولد (صلى الله علیه و آله) بمکه یوم الجمعه عند طلوع الشمس السابع عشر من شهر ربیع الاول عام الفیل.
و عند جمهور العامه انه ولد یوم الاثنین من ربیع الاول ثم اختلفوا: فقیل: للیلتین خلتا منه، و قیل: لثمان خلون منه، و قیل: لعشر، و قیل: لاثنتى عشره لیله، و علیه عمل اهل مکه فى زیارتهم موضع مولده فى هذا الوقت.
و وافقهم على ذلک من اصحابنا ثقه الاسلام محمد بن یعقوب الکلینى فى الکافى.
و قیل: لسبع عشره، وفاقا لما علیه جمهور الشیعه. و قیل: ولد یوم عاشوراء، و قیل: فى صفر، و قیل: فى ربیع الاخر، و قیل: فى رجب، و قیل: فى شهر رمضان.
و روى عن ابن عباس باسناد لایصح، و هو موافق للقول بان امه حملت به فى ایام التشریق.
و اما على المشهور بانه ولد فى ربیع الاول، فیلزم منه الاشکال المشهور، و هو انه یلزم ان یکون مده حمله ثلاثه اشهر، او سنه و ثلاثه اشهر، و هذا مخالف لما اتفق علیه الاصحاب من ان مده الحمل لا تزید عن سنه، و لم ینقل احد ان ذلک من خصائصه.
و الجواب: ان المراد بایام التشریق الایام المعلومه من شهر جمادى الاولى، وقع فیه حج المشرکین فى عام الفیل باعتبار النسىء حیث کانوا یوخرون الحج عن ذى الحجه فیحجون سنتین فى محرم و سنتین فى صفر و هکذا الى ان یتم الدور ثم یستانفونه.
و على القول بان مولده کان فى ثانى عشر من شهر ربیع الاول یکون مده الحمل عشره اشهر بلا زیاده و لا نقصان، اذا فرض ان حمله کان فى ثانى عشر من جمادى الاولى و الله اعلم.
و نقل عن ابى معشر البلخى، و هو من مهره علم النجوم، انه استخرج طالع النبى ( صلى الله علیه و آله) فکان عشرین درجه من الجدى حین کان زحل و المشترى فى ثالث درجه من العقرب مقترنین فى درجه وسط السماء، و المریخ فى بیته فى الحمل و الشمس ایضا فى الحمل فى الشرف، و الزهره فى الحوت فى الشرف، و عطارد ایضا فى الحوت، و القمر فى اول المیزان، و الراس فى الجوزاء فى الشرف، و الذنب فى القوس فى الشرف فى بیت الاعداء، ذکر ذلک فى روضه الاحباب.
و مات ابوه عبدالله بن عبدالمطلب، و هو ابن شهرین او سبعه اشهر، و لما بلغ اربعا اوستا من السنن ماتت امه و کان فى حجر جده عبدالمطلب ثمانى سنین و شهرین و عشره ایام، فتوفى عبدالمطلب و ولیه عمه ابوطالب علیه السلام، و ذهب به الى الشام بعد ماتم له اثنتا عشره سنه و شهران و عشره ایام، و رجع من بصرى و خرج الى الشام مره اخرى مع میسره غلام خدیجه فى تجاره لها قبل ان یتزوجها، ثم تزوجها بعد ما بلغ خمسا و عشرین و بقیت معه ثمانیه عشره سنه، و لما بلغ خمسا و ثلاثین شهد بنیان الکعبه، فلما بلغ اربعین سنه بعثه الله رحمه للعالمین بشیرا و نذیرا یوم الاثنین لثمان خلون من شهر ربیع الاول، فما من شجر و حجر الا سلم علیه قائلا: السلام علیک یا رسول الله، و فرض علیه التبلیغ و قرائه القرآن، و لما تمت له احدى و خمسون سنه و تسعه اشهر، اسرى به «دنى فتدلى فکان قاب قوسین او ادنى» و فرض علیه خمس صلوات، و لما بلغ ثلاثا و خمسین هاجر الى المدینه یوم الاثنین لثمان خلون من شهر ربیع الاول، و دخلها ضحى یوم الاثنین، و اذن له فى الجهاد فى السنه الثانیه لمن ابتداه فى غیر الاشهر الحرم، ثم ابیح له ابتداوهم فیها ایضا و فیها فرض صوم شهر رمضان، و اختلفوا فى الزکاه هل فرضت قبله او بعده؟ و فرض الحج فى الخامسه او السادسه؟ و فى السنه الخامسه کانت بیعه الرضوان، و فى الثامنه فتح مکه، و اظلت علیه حمامها یومئذ فدعا لها بالبرکه، و فى العاشره حجه الوداع، و کانت وقفه عرفه فیها یوم الجمعه بالاجماع، و لم یحج بعد الهجره الا ایاها و قبلها لم یضبط و اعتمر اربعا، و کانت غزواته سبعا و عشرین، و سرایاه ستا و خمسین، و قیل غیر ذلک، و تزوج احدى و عشرین امراه، طلق ستا، و ماتت عنده خمس، و توفى عن عشر واحده منهن لم یدخل بها، و اولاده سته، ذکران و هما: القاسم و ابراهیم، و اربع بنات و هن: فاطمه علیهاالسلام و زینت و رقیه و امکلثوم، و کلهم من خدیجه علیهاالسلام، الا ابراهیم، هذا المتفق علیه و اختلف فیما سوى هولاء، و لما بلغ صلى الله علیه و آله ثلاثا و ستین و قیل: خمسا و ستین، اختار الرفیق الاعلى یوم الاثنین للیلتین بقیتا من صفر سنه احدى عشره من الهجره و قیل: لثنتى عشره خلت من اول ربیعى السنه المذکوره، و دفن لیله الثلاثاء او الاربعاء فى حجرته التى قبض فیها، هذه نبذ مما ذکره ارباب السیر، و فى کون وفاته یوم الاثنین ثانى عشر اول الربیعین مع کون وقفه عرفه یوم الجمعه فى السنه العاشره اشکال یعرف بالتامل.
قوله علیه السلام: «دون الامم الماضیه». دون: بمعنى التجاوز، کما مر فى شرح السند، فهى ظرف مستقر وقع حالا من ضمیر المتکلمین فى علینا، و العامل فیه «من» اى: من علینا بمحمد صلى الله علیه و آله، حال کوننا متجاوزین الامم الماضیه فى المنه به علینا.
و قد یقال: انها مستعاره من معناها الوضعى الذى هو ادنى مکان من شىء لقدامه کما فى قول الاعشى:
تریک القذى من دونها و هى دونه اى تریک القذى قدامها و هى قدامه، فیکون ظرفا لغوا معمولا ل من، و المعنى: من علینا بمحمد صلى الله علیه و آله بین یدى الامم الماضیه اى: فى مستقبلها.
و فى القاموس: انها بمعنى امام و وراء ضد، و على هذا فلا حاجه الى دعوى الاستعاره، و کما یصح جعلها هنا بمعنى امام یصح جعلها بمعنى وراء ایضا و هو واضح.
و الامم: جمع امه و هى: الجماعه، و اصلها القصد من امه یومه اما اذا قصده کانهم قصدوا امرا واحدا وجهه واحده، و تاتى لمعان: الجماعه مطلقا، و جماعه ارسل الیهم رسول، و الجیل من کل حى، و منه: لو لا ان الکلاب امه تسبح لامرت بقتلها، و من هو على الحق مخالف لسائر الادیان، و منه: «ان ابراهیم کان امة».
و الحین، و منه «و ادکر بعد امه». و قوم الرجل، و خلق الله.
و امه النبى نوعان:
امه الاجابه: و هم الذین اجابوا دعوته و صدقوا نبوته و آمنوا بما جاء به، و هولاء هم الذین جاء مدحهم فى الکتاب و السنه: کقوله تعالى: «جعلناکم امه وسطا»، «کنتم خیر امه»، و کقوله (صلى الله علیه و آله): «شفاعتى لامتى»، «و تاتى امتى غرا محجلین». و غیر ذلک.
و امه الدعوه: و هم الذین بعث الیهم النبى علیهالسلام من مسلم و کافر، و منه قوله صلى الله علیه و آله: «و الذى نفس محمد بیده لا یسمع بى احد من هذه الامه یهودى و لا نصرانى و لم یومن بالذى ارسلت به الا کان من اصحاب النار».
قوله علیه السلام: «و القرون السالفه» القرون: جمع قرن.
قال الهروى: القرن: کل طبقه مقترنین فى وقت، و منه قیل لاهل کل مده او طبقه بعث فیها نبى قلت السنون او کثرت: قرن.
و منه: الحدیث: «خیرکم قرنى» یعنى اصحابى، «ثم الذین یلونهم» یعنى التابعین لهم باحسان. و اشتقاقه: من الاقتران.
و قیل: القرن: ثمانون سنه، و قیل: اربعون، و قیل: مائه. و قال ابن الاعرابى: القرن: الوقت. و قال غیره: قیل للزمان قرن لانه یقرن امه بامه و عالما بعالم، و هو مصدر قرنت جعل اسما للوقت او لاهله. هذا آخر کلام الهروى.
و فیه اقوال اخرى قال بعضهم: و الذى ارى ان القرن کل امه هلکت فلم یبق منها احد.
و السالفه: المتقدمه من سلف فلان، من باب قعد، سلوفا: تقدم، و منه: سلف الرجل لابائه المتقدمین، و یقال: سلف سلفا محرکه اى: مضى و انقضى، و انما قید (علیه السلام) المنه علینا به (صلى الله علیه و آله) المقتضیه للحمد مطلقا بقوله «دون الامم الماضیه» لافادته تعظیم المنه و اقتضائه تاکید الحمد لما فى ذلک من الکرامه التى خصنا تعالى بها دونهم تفضیلا لنا علیهم و مزید عنایه بنالم یحرزوها، اذ کانت الانبیاء و المرسلون فضلا عن اممهم یتمنون ان یکونوا من امته و یسالون الله ان
یجعلهم منهم، کما وردت به الاخبار المستفیضه من طرق الخاصه و العامه، فمن ذلک مارواه رئیس المحدثین فى کتاب معانى الاخبار باسناده عن ابى عبدالله علیه السلام: انه کان فیما ناجى الله تعالى به موسى ان قال له: یا موسى لا اقبل الصلاه الا ممن تواضع لعظمتى، و الزم قلبه خوفى، و قطع نهاره بذکرى، و لم یبت مصرا على الخطیئه، و عرف حق اولیائى و احبائى. فقال: یا رب تعنى باحبائک و اولیائک ابراهیم و اسحاق و یعقوب. فقال: هم کذلک یا موسى الا انى اردت من من اجله خلقت آدم و حواء، و من من اجله خلقت الجنه و النار. فقال موسى: و من هو یا رب؟ قال: محمد احمد شققت اسمه من اسمى، لانى انا المحمود. فقال موسى: یا رب اجعلنى من امته. قال: یا موسى انت من امته اذا انت عرفته و عرفت منزلته و منزله اهل بیته و الحدیث طویل اخذنا منه موضع الحاجه.
و اخرج ابونعیم فى الحلیه عن النبى صلى الله علیه و آله قال: ان موسى لما نزلت علیه التوراه و قراها وجد فیها ذکر هذه الامه فقال: یا رب انى اجد فى الالواح امه هم الاخرون السابقون فاجعلها امتى، قال: تلک امه احمد قال: یا رب انى اجد فى الالواح امه انا جیلهم فى صدورهم یقروونها ظاهرا فاجلعها امتى. قال: تلک امه احمد، قال: یا رب انى اجد فى الالواح امه یاکلون الفىء، فاجعلها امتى قال: تلک امه احمد. قال: یا رب انى اجد فى الالواح امه اذا هم احدهم بالحسنه فلم یعملها کتبت له حسنه واحده و ان عملها کتبت له عشر حسنات، فاجعلها امتى.
قال: تلک امه احمد قال: یا رب انى اجد فى الالواح امه اذا هم احدهم بسیئه فلم یعملها لم تکتب، و ان عملها کتبت سیئه واحده فاجعلها امتى. قال: تلک امه احمد، قال: یا رب انى اجد فى الالواح امه یوتون العلم الاول و الاخر و یقتلون مع المسیح الدجال فاجعلها امتى قال: تلک امه احمد. قال: یا رب فاجعلنى من امه احمد، فاعطى عند ذلک خصلتین فقال: یا موسى انى اصطفیتک على الناس برسالاتى و بکلامى فخذ ما آتیتک و کن من الشاکرین، قال: قد رضیت یا رب و الاخبار فى هذا المعنى کثیره جدا و لله الحمد.
متعلق بقوله «من علینا» و القدره فینا، قوه جسمانیه منبثه فى الاعضاء محرکه لها نحو الافعال الاختیاریه، و العجز، ما یقابل القدره بهذا المعنى و هو عدمها عما من شانه ان یقدر، کما فى حق الواحد منا، اذ لا یقال للجدار مثلا انه عاجز، و قدرته تعالى تعود الى اعتبارکون ذاته مصدر الاثاره.
هذا قول الجمهور و قد اسلفنا الکلام على ذلک مبسوطا فراجعه.
و الشىء: بحسب مفهومه اللغوى یقع على کل ما یصح ان یعلم و یخبر عنه کائنا ما کان، على انه فى الاصل مصدر شاء، اطلق على المفعول و اکتفى فى ذلک باعتبار تعلق المشیئه به من حیث العلم او الاخبار به فقط، فیتناول الواجب و الممکن و الممتنع، و قد یخص بالممکن موجودا کان او معدوما کما هنا لقضیه اختصاص تعلق القدره به، اذا المراد بها التمکن من الایجاد و الاعدام الخاصین به.
و ذهب القاضى فى جمع من الاشاعره: الى ان الشىء یختص بالموجود، و ان المعدوم لا شىء و لا ذات و لا ماهیه، و هو ایضا مذهب الحکماء على ما نقل عنهم، قالوا: الشىء اسم لما هو حقیقه الشیئیه، و لا یقع على المعدوم و المحال، و لا علم بالمحال اصلا اذ لا شیئیه له، و لا هو مما یتمثل فى ذهن او یتصور فى وهم، و انما المعلوم المتصور المتمثل فى الذهن عنوان المفهوم من لفظه، و هو ممکن ما من الممکنات لیس فى ازائه حقیقه من الحقائق، و شىء من الاشیاء ابدا، و الى الاول ذهب المعتزله و جماعه من الاشاعره.
قال الزمخشرى و النیسابورى: الشىء: اعم العام، کما ان الله اخص الخاص یجرى على الجوهر و العرض، و القدیم و الحادث، بل على المعدوم و المحال، و هذا العام محصوص، بدلیل العقل، فمن الاشیاء، ما لا تتعلق القدره به کالمستحیل و الواجب وجوده لذاته.
و قال القطب العلامه: کل من قال: بان الوجود، عین الماهیه مثل الاشعرى و اتباعه، قال: بان المعدوم لیس بشىء لانتفاء الماهیه عند العدم، و من قال: بان الوجود غیرها، فهم قد اختلفوا فى ذلک، و النزاع انما هو فى المعدوم الممکن، لا فى المعدوم الممتنع فانه لیس بشىء عند الفریقین، انتهى.
و هذا لا یرد على ما صرح به الزمخشرى و النیسابورى لان کلامهما بحسب مفهومه لغه، و ما ذکره من النزاع انما هو فى الشیئیه بمعنى التحقق منفکا عن صفه الوجود، لا فى اطلاق لفظ الشىء على مفهوم فانه بحث لغوى مرجعه الى النقل و السماع لا یصلح محلا لاختلاف العقلاء الناظرین فى المباحث العلمیه، و لهذا قال صاحب الکشف: النزاع فى هذا لا ینبغى ان یقع بین المحققین لانه امر لفظى، و البحث فیه من وظیفه اصحاب اللغه، انتهى.
تبصره:
قال العلماء: معنى کون قدرته تعالى لا تعجز عن شىء، و کونه على کل شىء قدیرا: ان قدرته لا تعجز عن ما یمکن تعلق القدره به و انه على کل شىء یصح تعلقها به قدیر من کل ماهیه امکانیه، او شیئیه تصوریه.
و اما الممتنعات فلا ماهیه لها و لا شیئیه حتى یصح کونها مقدوره له تعالى و لیس فى نفى مقدوریتها نقص على عموم القدره، بل القدره عامه و الفیض شامل و الممتنع لا ذات له، و انما یخترع العقل فى وهمه مفهوما یجعله عنوانا لامر باطل الذات، کشریک البارى، و اللا شىء، و اجتماع النقیضین، او یرکب بین معان ممکنه آحادها ترکیبا ممتنعا، فان کلا من المتناقضین کالحرکه و السکون امر ممکن خارجا و عقلا، و کذا معنى الترکیب و الاجتماع، امر ممکن عینا و ذهنا.
و اما اجتماع المتنافیین، فلا ذات له فى الخارج و لا فى العقل، لکن العقل یتصور مفهوم اجتماع النقیضین على وجه التلفیق، و یجعله عنوانا، لیحکم على افرادهما المقدره بامتناع الوجود. و من هنا اطلق على المستحیل انه شىء و الا فهو لا ماهیه له و لا معنى، فلا تعلق للقدره به.
و اما الحدیث المشهور الذى رواه ثقه الاسلام فى الکافى: عن على بن ابراهیم، عن محمد بن اسحاق الخفاف، او عن ابیه، عن محمد بن اسحاق، قال: ان عبدالله الدیصانى سال هشام بن الحکم، فقال له: الک رب؟ فقال: بلى، قال: اقادر هو؟ قال: نعم قادر قاهر، قال: ایقدر ان یدخل الدنیا کلها فى بیضه لا تکبر البیضه و لا تصغر الدنیا؟ قال هشام: النظره، فقال له: انظرتک حولا، ثم خرج عنه، فرکب هشام الى ابى عبدالله علیه السلام فاستاذن علیه فاذن له، فقال: یا ابن رسولالله اتانى عبدالله الدیصانى بمساله لیس المعول فیها الا على الله و علیک، فقال ابوعبدالله علیه السلام: عما ذا سالک، فقال: قال لى: کیت و کیت، فقال ابوعبدالله علیه السلام: یا هشام کم حواسک؟ قال: خمس، قال: ایها اصغر؟ قال: الناظر، قال: و کم قدر الناظر؟ قال: مثل العدسه او اقل منها، فقال له: یا هشام فانظر امامک و فوقک و اخبرنى بما ترى، فقال: ارى سماء و ارضا و دورا و قصورا و براریا و جبالا و انهارا، فقال له ابوعبدالله علیه السلام: ان الذى قدر ان یدخل الذى تراه العدسه او اقل منها، قادر ان یدخل الدنیا کلها البیضه لا تصغر الدنیا و لا تکبر البیضه، فاکب هشام علیه و قبل یدیه و راسه و رجلیه و قال: حسبى یا ابن رسولالله. و الحدیث طویل اخذنا منه موضع الحاجه.
و مثله ما رواه رئیس المحدثین فى کتاب التوحید بسنده الى احمد بن محمد بن ابىنصر قال: جاء رجل الى الرضا علیه السلام فقال: هل یقدر ربک ان یجعل السماوات و الارض و ما بینهما فى بیضه؟ قال: نعم و فى اصغر من البیضه قد جعلها الله فى عینک و هى اقل من البیضه لانک اذا فتحتها عاینت السماء و الارض و ما بینهما و لو شاء لاعماک عنها.
فقال بعضهم: ان السئوال فى ذلک و هو ادخال الکبیر مع کبره فى الصغیر مع صغره، و ان کان من قبیل المتنافیین، فکان حقیقه الجواب عنه ان یقال: ان هذا امر محال، و المحال غیر مقدور علیه، اذ لا ذات له و لا شیئیه، الا انه علیه السلام عدل عنه الى ما ذکره لقصور الافهام العامیه عن ادراک ذلک الوجه، فالذى افاده علیه السلام وجه اقناعى مبناه على المقدمه المشهوره لدى الجمهور: ان الرویه بدخول المرئیات فى العضو البصرى فاکتفى فى الجواب بهذا القدر لقبول الخصم له و تسلیمه ایاه، قال: و الذى یدل على صحه ما حملنا علیه غرض هذا الحدیث ما رواه فى کتاب التوحید عن ابى عبدالله علیه السلام: قال: قیل لامیرالمومنین علیه السلام: هل یقدر ربک ان یدخل الدنیا فى بیضه من غیر ان تصغر الدنیا و تکبر البیضه؟ فقال: ان الله تعالى لا ینسب الى العجز و الذى سالتنى لا یکون.
و هذا الحدیث صریح فى ان الذى ساله ذلک الرجل، ممتنع بالذات محال، و المحال لا شیئیه له، فلیس بمقدور و الله على کل شىء قدیر، و لو لم یکن معنى الروایتین الاولیین ما اولنا هما به، لکان بین الاخبار تناقض، و جلت احادیثهم علیهم السلام عن ان یناقض بعضها بعضا، لعصمه الجمیع عن الخطا.
و مثل الحدیث المروى عن امیرالمومنین علیهالسلام، ما رواه فى کتاب التوحید ایضا بسنده عن ابى عبدالله علیه السلام انه جاء رجل الى امیرالمومنین علیه السلام فقال له: ایقدر الله ان یدخل الارض فى بیضه و لا یصغر الارض و لا یکبر البیضه؟
فقال له: ویلک ان الله لا یوصف بالعجز، و من اقدر ممن یلطف الارض و یعظم البیضه.
فدلت هذه الروایه: على ان ادخال العظیم او تعظیم الصغیر بنحو التکاثف و التخلخل و ما یجرى مجراهما و ان تلطیف الارض الى حد تدخل فى البیضه، او تعظیم البیضه الى حد تدخل فیها الارض غایه القدره.
و قال بعض المعاصرین: ان هذه الاحادیث کلها متفقه، لا تنافى و لا تناقض فیها، و ان الجواب فى کل منها بحسب ما یقتضیه المقام و حال السائل، و کلامهم علیهم السلام اصله واحد و قد امروا ان یکلموا الناس على قدر عقولهم.
و بیان ذلک: ان الحدیثین الاولین یدلان على ما دل علیه الحدیثان الاخران على وجه لطیف و معنى شریف، و توضیحه: ان الظاهر من حال الدیصانى فى الحدیث الاول: انه کان مناظرا مجادلا کما یظهر من سیاق کلامه مع مثل هشام بن الحکم، و جواب الامام علیه السلام له على هذا النحو یدل على انه کان یعلم ان ما سال عنه محال، و القدره لا تتعلق بالمحال، لنقصه عن الاستعداد لتعلق القدره به، فعدوله علیه السلام الى ما یدل على کمال القدره مع وجوده، و عدم لزوم المحال فیه، مع کونه نظیرا لما اراده السائل فیه، تمام الفصاحه و البلاغه، و الالزام لمن عرف علیه السلام من حاله انه یفهم ذلک، و حال هشام فى فهمه کحال الدیصانى، و الا فمثل هشام مع العلم بحاله لا یخفى علیه ان السائل اراد غیر ما اجابه علیه السلام به و لم یراجعه فى ذلک لاجل دفع ما یورده السائل من انه اراد غیر ما تضمنه الجواب.
و حاصل الکلام: انه علیه السلام نبهه ان الله سبحانه قادر على ان یدخل الدنیا فى البیضه مثل دخول ما تراه بناظرک فى الناظر و هو بهذا القدر و ذلک بحیث لاتکبر البیضه و لا تصغر الدنیا، کما ان ما یراه الناظر یدخل تحت قدرته بحیث لا یکبر الناظر و لا یصغر ما ینظره.
و على هذا النحو ما فى الحدیث الاخر من قول الرضا علیه السلام «نعم و فى اصغر من البیضه قد جعلها الله فى عینک و هى اصغر من البیضه» ففیه تنبیه للسائل على کمال قدرته تعالى مما هو ممکن، و غیر محال، و ان ما سال عنه لا ینبغى ان یسال عنه لما ذکر من کونه محالا، فظهر کون الاحادیث کلها متفقه لا تنافى فیها، و الا فکیف یتصور ان یخفى على الامام علیه السلام ما اراده السائل حتى یجیبه بغیر ما دل علیه سئواله؟ و مع ذلک لا یفرق هشام و السائل بین السئوال و الجواب، و ینقل مثل هذا اجلاء العلماء من غیر تعرض لدفع ما ذکر؟ و ما ذلک الا لفهمهم وجه ذلک، و الله اعلم.
قوله علیه السلام: «و ان عظم» (ان) هذه هى التى یسمیها اکثر المتاخرین و صلیه و متصله، و ذلک حیث وقع الشرط بها مدلولا على جوابه بما قبله من الکلام، و کان ضد الشرط اولى بجزائه من الشرط کقولک: اکرمه و ان شتمنى، فالشتم بعید من الاکرام، و ضده و هو المدح اولى بالاکرام، و مثله قوله: «و ان عظم» فان کون الشىء عظیما بعید فى الظاهر عن القدره علیه، و ضده و هو کونه لطیفا اولى بالقدره علیه، و مثل ان فى ذلک (لو) المستعمله فى معناها نحو: «اطلبوا العلم و لو بالصین».
و الواو، قیل: للعطف على محذوف، و هو ضد الشرط المذکور، اى لا تعجز عن شىء ان لم یعظم و ان عظم.
و قیل: للحال، و العامل فیها، ما تقدم من الکلام و المعنى: لا تعجز عن شىء و الحال انه عظیم.
و قیل: الجمله: اعتراضیه، و الواو للاعتراض و هى قد تاتى بعد تمام الکلام.
و فیه: انه لا یفید ادخال الواو حینئذ کون الجزاء اولى من الشرط، فان واو الاعتراض هى الاستئنافیه کما جزم به بعضهم.
و عظم الشىء بالضم: خلاف صغر، عظما کعنب، و عظامه فهو عظیم.
قوله -علیه السلام-: «و لا یفوتها شىء و ان لطف» فاته الشىء فوتا و فواتا: ذهب عنه، و لطف کعظم، لطفا بالضم، و لطافه: صغر حجمه و دق فهو لطیف، اى لا یذهب عن قدرته شىء لصغره و دقته کما لا یعجزها شىء لعظمه و کبره، بل هو على کل شىء قدیر عظیما کان او لطیفا، لعموم قدرته جل شانه و عز سلطانه.
اکمال:
قال بعضهم: الاولى فى اثبات عموم قدرته تعالى و نحوه من المطالب التى لا یتوقف ارسال الرسول علیها بالادله السمعیه فیستدل على شمول القدره بقوله تعالى: «و الله على کل شىء قدیر». و اعترض المحقق الدوانى بان کون شمول القدره مما لا یتوقف علیه ارسال الرسول، مسلم اذ لو فرض قدرته على الارسال فقط لکفى فى صدور الارسال عنه، لکن اثبات ارسال الرسول مما یتوقف على شمول القدره، اذ طریق اثباته: ان المعجزه فعل الله تعالى خارق للعاده و قد صدر عنه حال دعوى النبوه، و اذا خالف الفاعل المختار عادته حین استدعاء النبى تصدیقه بامر یخالف عادته دل ذلک على تصدیقه قطعا، و هذا یتوقف على کونه فعلا له، و کونه فعلا له مثبت بشمول القدره اذ لا دلیل لنا على ان خصوص المعجزه فعل الله تعالى و مقدوره و ان زعمه المعتزله، و احتمال وجوده لا یجدى نفعا فلا یتم هذا القول.
و اورد انه لا یکفى فى ثبوت المعجزه کون الامر الخارق للعاده فعل الله تعالى بل یتوقف على العلم بان الله تعالى لا یصدق الکاذب، و هم لا یقولون بالحسن و القبح العقلیین، فیتوقف على اخبار الرسول بذلک فیدور ایضا.
و من الادله العقلیه على عموم القدره ان عله المقدوریه عامه فى جمیع الممکنات فالقدره عامه فى جمیعها، اما ان عله المقدوریه عامه فى جمیعها فلان علتها الامکان، و هو وصف مشترک فى جمیع الممکنات، فیکون جمیعها مقدورا له تعالى.
قال جدنا العلامه نظام الدین احمد قدس سره: لو ثم هذا الدلیل لدل على ان قدره العباد ایضا عامه، فان الامکان عله للمقدوریه على الممکن للعبد ایضا، و اذا کانت عله المقدوریه عامه فى جمیع الممکنات کانت قدرته ایضا عامه و لا قائل به اصلا، و المشهور فى الاستدلال على ذلک: ان المقتضى للقدره، هو الذات، و المصحح للمقدوریه هو الامکان، فان الوجوب و الامتناع یحیلان المقدوریه و نسبه الذات الى جمیع الممکنات على السواء، فاذا ثبتت قدرته على بعضها ثبتت على کلها. لکن هذا انما یتم اذا لم تکن الممکنات حال العدم ممتازه بعضها عن بعض و لا یکون لها ماده کما هو مذهب الاشاعره، بل المحققین من المتکلمین. اما على القول بان لها امتیازا حال العدم بان یکون لها ثبوت دون الوجود فتکون ممتازه بعضها عن بعض حال العدم کما هو مذهب المعتزله القائلین بالوجود الذهنى، و ان الموجودات الذهنیه لها ثبوت دون الوجود، فیجوز ان یکون خصوصیه بعض الممکنات فى حال العدم مانعه عن تعلق قدرته تعالى به، فلا تکون نسبه الذات الى الجمیع على السواء، و کذا على القول بان لها ماده کما هو مذهب الحکماء اذ یجوز ان تکون تلک الماده معده لبعض الممکنات دون بعض، فما اعدته الماده کان مقدورا له تعالى دون غیره، فلا تتساوى نسبه الذات الیها ایضا على هذا القول. اما اذا لم تکن الممکنات حاله العدم ممتازه بعضها عن بعض و لم تکن لها ماده کانت نسبه الذات الى جمیعها على السواء فیثبت عموم القدره علیها.
قال جدنا العلامه المذکور (قدس سره): و یرد علیه انه على تقدیر عدم ثبوت الممکنات حال العدم، و عدم الماده ایضا، یجوز ان یقال: لما کانت تلک الممکنات معلومه للواجب تعالى فى الازل، کانت ممتازه بعضها عن بعض بحسب علمه، فیمکن ان یقال: لم لا یکون خصوصیه بعضها فى علمه تعالى مانعه عن تعلق قدرته به، فلا تکون نسبه الذات الى جمیعها على السواء لابد لنفى ذلک من دلیل. انتهى، فتامل.
و الحق: ان المعول فى ذلک على الدلیل السمعى و اجماع الانبیاء علیهم السلام الذین علموا ذلک بالوحى و العلم الشهودى، کما قال تعالى مخاطبا لخاتم انبیائه علیه و علیهم السلام: «الم تعلم ان الله على کل شىء قدیر».
و لزوم الدور، انما یرد على کون معرفه صدق النبى بالمعجزه موقوفا على العلم بعموم القدره، لکن العلم الضرورى العادى یحصل بمجرد ظهور المعجزه على صدقه کما جزم به جدنا الاعظم غیاث الحکماء فى رسالته: دلیل الهدى، و وافقه علیه بعض المحققین، فیحصل العلم بالقدره و العلم و عمومهما من اخبارهم علیهم السلام، فاعرف ذلک و ابن علیه امثال هذه المطالب فانه السبیل الذى لا یضل بسلوکه الطالب، و الله یقول الحق و هو یهدى السبیل.
ختم الکتاب، من باب ضرب، و ختم علیه ختما: وضع علیه الخاتم و هو الطابع.
و الباء: للسببیه. قال ابن مالک فى شرح التسهیل: و هى الداخله على صالح للاستغناء به عن فاعل معداها مجازا نحو: «فاخرج به من الثمرات» فلو قصد اسناد الاخراج الى الهاء لحسن، و لکنه مجاز، قال: و منه: کتبت بالقلم، و قطعت بالسکین، فانه یقال: کتب القلم و قطعت السکین. و النحویون یعبرون عن هذه الباء، بالاستعانه، و آثرت على ذلک التعبیر بالسببیه، من اجل الافعال المنسوبه الى الله تعالى، فان استعمال السببیه فیها یجوز و استعمال الاستعانه لا یجوز.
و ذرا الله الخلق ذرا بالهمز من باب نفع: خلقهم.
قال ابنالاثیر: و کان الذرء مختص بخلق الذریه انتهى.
و الذریه مثلثه: نسل الثقلین. و المعنى: انه تعالى جعلنا آخر جمیع من خلق، من الانبیاء و اممهم کما قال تعالى: «و ان من امه الا خلافیها نذیر» فختمهم بنا، فلا امه بعدنا یرسل الیها رسول کما ان نبینا صلى الله علیه و آله، خاتم الانبیاء و المرسلین، فلا احد ینبىء بعده و لا یقدح فیه نزول عیسى علیه السلام بعده، لانه ممن نبىء قبله و حین ینزل انما ینزل عاملا على شریعه محمد صلى الله علیه و آله مصلیا الى قبلته کانه بعض امته.
قوله علیه السلام: «و جعلنا شهداء على من جحد» الشهداء: جمع شهید، فعیل بمعنى فاعل من شهد على الشىء: اطلع علیه و عاینه، فهو شهید و شاهد.
و جحده حقه یجحده جحدا و جحودا، من باب منع: انکره، و لا یکون الا على علم من الجاحد به، و فى هذه الفقره اشاره الى قوله تعالى: «و کذلک جعلناکم امه وسطا لتکونوا شهداء على الناس و یکون الرسول علیکم شهیدا».
و الوسط فى الاصل: اسم لما تستوى نسبه الجوانب الیه کمرکز الدائره، ثم استعیر للخصال المحموده البشریه، لکن لا لان الاطراف یتسارع الیها الخلل و الاوساط محوطه کما قیل، فان تلک العلامه بمعزل من الاعتبار فى هذا المقام، اذ لا ملابسه بینها و بین اهلیه الشهاده التى جعلت غایه للجعل المذکور، بل کون تلک الخصال، اوساطا للخصال الذمیمه المکتنفه بها من طرفى الافراط و التفریط، کالعفه التى طرفاها: الفجور و الخمود و کالشجاعه التى طرفاها: التهور و الجبن، و کالحکمه التى طرفاها: الجربزه و البلاده، ثم اطلق على المتصف بها مبالغه کانه نفسها، و سوى فیه بین المفرد و الجمع و المذکر و المونث رعایه لجانب الاصل کسایر الاسماء التى یوصف بها، اى جعلناکم متصفین بالخصال الحمیده، خیارا، عدولا، مزکین بالعلم و العمل لتکونوا شهداء على الناس بان الله تعالى قد اوضح السبل فارسل الرسل فبلغوا و نصحوا اذ کنتم واقفین على الحقایق المودعه فى الکتاب المبین المنطوى على احکام الدین و احوال الامم اجمعین حاویا لشرایط الشهاده علیهم.
روى: ان الامم یوم القیامه یجحدون تبلیغ الانبیاء علیهم السلام فیطالب الله تعالى الانبیاء بالبینه علیهم على انهم قد بلغوا، و هو اعلم للحجه على الجاحدین و زیاده لخزیهم، فیوتى بامه محمد صلى الله علیه و آله فیشهدون. فیقول الامم: من این عرفتم؟ فیقولون: عرفنا ذلک باخبار الله تعالى فى کتابه الناطق على لسان نبیه الصادق، فیوتى عند ذلک بمحمد صلى الله علیه و آله و یسئل عن امته فیزکیهم و یشهد بعد التهم، و ذلک قوله تعالى: «و یکون الرسول علیکم شهیدا» و من الحکمه فى ذلک، تمییز امه محمد صلى الله علیه و آله فى الفضل عن سایر الامم حیث یبادرون الى تصدیق الله و تصدیق جمیع الانبیاء و الایمان بهم جمیعا، فهم بالنسبه الى غیرهم کالعدل بالنسبه الى الفاسق فلذلک تقبل شهادتهم على الامم، و لا تقبل شهاده الامم علیهم.
و انما لم یقل: و یکون الرسول لکم شهیدا، مع ان شهادته لهم لا علیهم؟ لما فى الشهید من معنى الرقیب، مثل: «و الله على کل شىء شهید» مع رعایه المطابقه للاول و تقدیم الظرف، للدلاله على اختصاص شهادته علیه السلام بهم.
و قیل: ان هذه الشهاده فى الدنیا و ذلک ان الشاهد فى عرف الشرع: من یخبر عن حقوق الناس بالفاظ مخصوصه على جهات مخصوصه فکل من عرف حال شخص فله ان یشهد علیه، فان الشهاده: خبر قاطع، و شهاده الامه لا یجوز ان تکون موقوفه على الاخره لان عدالتهم فى الدنیا ثابته بدلیل «جعلناکم» بلفظ الماضى، فلا اقل من حصولها فى الحال، ثم رتب کونهم شهداء على عدالتهم، فیجب ان یکونوا شهداء فى الدنیا.
فان قیل: لعل التحمل فى الدنیا و لکن الاداء فى الاخره.
قلنا: المراد فى الایه الاداء لان العداله انما تعتبر فى الاداء لا فى التحمل، و من هنا یعلم ان اجماعهم حجه لا بمعنى ان کل واحد منهم محق فى نفسه بل هیئتهم الاجتماعیه تقتضى کونهم محقین، و هذا من خواص هذه الامه.
ثم لا یبعد ان یحصل لهم مع ذلک الشهاده فى الاخره فیجرى الواقع منهم مجرى التحمل لانهم اذا بینوا الحق عرفوا عنده من القابل و من الراد ثم یشهدون بذلک یوم القیامه کما ان الشاهد على العقود یعرف ما الذى تم، ثم یشهد بذلک عند الحاکم او یکون المعنى: لتکونوا شهداء على الناس فى الدنیا فیما لا یصح الا بشهاده العدول الاخیار.
قال النیسابورى: قیل: الایه متروکه الظاهر، لان وصف الامه بالعداله یقتضى اتصاف کل واحد منهم بها، و لیس کذلک، فلابد من حملها على البعض، فنحن نحملها على الائمه المعصومین سلمناه، لکن الخطاب فى جعلناکم للموجودین عند نزول الایه، لان خطاب من لا یوجد محال، فالایه تدل على ان اجماع اولئک حق لکنا لا نعلم بقاء جمیعهم باعیانهم الى ما بعد وفاه الرسول صلى الله علیه و آله فلا یثبت صحه الاجماع و قتئذ.
و اجیب: بان حال الشخص فى نفسه غیر حاله بالقیاس الى غیره، فلم لا یجوز ان لا یکون الشخص مقبول القول عند الانفراد، و یکون مقبول القول عند الاجتماع و الخطاب لجمیع الامه من حین نزول الایه الى قیام الساعه کما فى سائر التکالیف مثل: «کتب علیکم الصیام» «کتب علیکم القصاص» فللموجودین بالذات و للباقین بالتبعیه، لکنا لو اعتبرنا اول الامه و آخرها باسرها لزالت فائده الایه اذ لم یبق بعد انقضائها من تکون الایه حجه علیه، فعلمنا ان المراد بها اهل کل عصر، ثم ان الله تعالى من على هذه الامه ان جعلهم خیارا و عدولا عند الاجتماع، فلو امکن اجتماعهم على الخطا لم یکن بینهم و بین سائر الامم فرق فى ذلک فلا منه انتهى.
قلت: اما عدم اجتماعهم على الخطا فمسلم، لکن لا من حیث عصمتهم حال اجتماعهم عن الخطا کما یزعمه المخالفون القائلون بجواز الخلو عن المعصوم، بل من حیث دخول المعصوم فیهم، لان تحقق الاجماع کاشف عن دخوله، و المساله مستوفاه فى کتب الاصول.
هذا و الحق: ان المراد بالشهاده، الشهاده فى الاخره، و بالشهداء الائمه المعصومین علیهم السلام، لما روى عن الصادق علیه السلام: انه قال: ظننت ان الله عنى بهذه الایه جمیع اهل القبله من الموحدین، افترى ان من لا تجوز شهادته فى الدنیا على صاع من تمر یطلب الله شهادته یوم القیامه و یقبلها منه بحضره جمیع الامم الماضیه؟ کلا لم یعن الله مثل هذا من خلقه، یعنى الامه التى وجبت لها دعوه ابراهیم «کنتم خیر امه اخرجت للناس» و هم الائمه الوسطى و هم خیر امه اخرجت للناس و روى الحاکم ابوالقاسم الحسکانى فى کتاب شواهد التنزیل: باسناده عن سلیم بن قیس الهلالى، عن على علیه السلام: ان الله تعالى ایانا عنى بقوله: «لتکونوا شهداء على الناس» فرسول الله شاهد علینا، و نحن شهداء الله على خلقه و حجته فى ارضه، و نحن الذین قال الله تعالى: «و کذلک جعلناکم امه وسطا».
و روى ثقه الاسلام فى الکافى بسنده، عن برید بن معاویه قال: قلت لابى جعفر علیه السلام قوله: «و کذلک جعلناکم امه وسطا لتکونوا شهداء على الناس» قال: نحن الامه الوسط و نحن شهداء الله على خلقه و حجته فى ارضه».
و بسنده، عن ابى بصیر، عن ابى عبدالله علیه السلام قال: نحن الشهداء على الناس بما عندهم من الحلال و الحرام و بما ضیعوا منه.
و على هذا فالضمیر فى جعلنا، من قوله «و جعلنا شهداء على من جحد» للامه باعتبار بعضهم الذین هم الائمه علیهم السلام.
قال بعض العلماء: فان قلت: ما حقیقه هذه الشهاده و ما فائدتها مع ان الله تعالى عالم الغیب و الشهاده؟
قلت: اما حقیقتها: فیعود الى اطلاعهم صلوات الله علیهم على افعال الامه، و بیان ذلک: ان للنفوس القدسیه الاطلاع على الامور الغیبیه و الانتقاش بها مع کونها فى جلابیب من ابدانها، فکیف بها قبل ملابستها لها و بعد مفارقتها لهذا العالم و الجسم المظلم، فانها اذن تکون مطلعه على افعال جمیع الامم و مشاهده لها من خیر و شر و اما فائدتها: فقد علمت ان اکثر احکام الناس و همیه، و الوهم منکر للاله على الوجه الذى هو الاله، فبالحرى ان ینکر کونه عالما بجزئیات افعال عباده و دقائق خطرات اوهامهم، و ظاهر ان ذلک الانکار یستتبع عدم المبالاه بفعل القبیح و الانهماک فى الامور الباطله التى نهى الله تعالى عنها، فاذا ذکر لهم ان علیهم شهداء و رقباء و کتابا لما یفعلون مع صدق کل ذلک باحسن تاویل، کان ذلک مما یعین العقل على کسر النفس الاماره بالسوء، و قهر الاوهام الکاذبه، و یردع النفس عن متابعه الهوى، و اذا کان معنى الشهاده، یعود الى اطلاع الشاهد على ما فى ذمه المشهود علیه و علمه بحقیقته وفائدتها حفظ ما فى ذمه المشهود علیه، و تخوفه ان جحد، اولم یوصله الى مستحقه ان یشهد علیه الشاهد فیفضحه و ینزع منه على اقبح وجه، و کان المعنى و الفائده قائمین فى شهاده الائمه علیهم السلام اذ بها تحفظ اوامر الله و تکالیفه التى هى حقوقه الواجبه، و یحصل الخوف للمقصرین فیها بذکر شهادتهم علیهم بالتقصیر فیفتضحوا فى محفل القیامه و یستوفى منهم جزاء ما کلفوا به فقصروا فیه بالعقاب الالیم، لا جرم ظهر معنى کونهم شهداء الله على خلقه.
قوله علیه السلام: «و کثرنا بمنه على من قل» کثرت الشىء تکثیرا و اکثرته اکثارا: جعلته کثیرا، اى: جعلنا کثیرین وافرین العدد، دون سائر الامم الذین هم قلیلون بالنسبه الینا، و عدى کثر ب(على) لتضمینه معنى التفضیل، کانه قال: کثرنا بمنه مفضلا لنا على من قل.
و تکثیرنا، اما باعتبار کون شرعه علیه السلام موبدا الى یوم القیامه، فتکون امته مستمره لا انقطاع لها الى انقضاء الدنیا، بخلاف سائر الامم، او باعتبار شمول رسالته الى العرب و العجم و الانس و الجن، او باعتبار البرکه فى النسل کما قال صلى الله علیه و آله: «تناکحوا تناسلوا فانى مکاثر بکم الامم یوم القیامه»،
او باعتبار بقاء معجزه الذى هو القرآن الى آخر الدهر.
و بالجمله، فقد عد العلماء من خصائصه علیه السلام، کونه اکثر الانبیاء تابعا.
و روى عنه -صلى الله علیه و آله- انه قال: «ما من الانبیاء نبى الا اعطى من الایات ما مثله آمن علیه البشر، و انما کان الذى اوتیت و حیا او حاه الله الى فارجو انى اکثرهم تابعا یوم القیامه». و هذا الخبر یوید الاعتبار الاخیر.
و فسر قوله تعالى: «انا اعطیناک الکوثر» بالکثیر من اولاده و اتباعه -علیه السلام-.
و یحتمل: ان یراد بالکثره: الثروه، و بالقله: الفقر، یقال: رجل مکثر، اذا کان ذامال، کما یقال: رجل مقل، اذا کان فقیرا، اى: جعلنا مکثرین موسرین، فائقین على من کان فقیرا مقلا.
و یحتمل ان یراد بهما: العزه و الذله، اذ کان من الشائع ان یکنى بالکثره عن العزه، و بالقله عن الذله، اى: اعزنا على من ذل.
قال الزجاج فى قوله تعالى: «و اذکروا اذ کنتم قلیلا فکثرکم»: یحتمل کثره العدد بعد القله، و کثره العدد بعد النزاره، و کثره القدره و الشده بعد الضعف و الذله.
و قال الزمخشرى: «اى و اذکروا على جهه الشکر وقت کونکم قلیلا عددکم فکثرکم الله و وفر عددکم، و یجوز اذ کنتم فقراء مقلین فکثرکم فجعلکم مکثرین موسرین، او کنتم اقله اذله فاعزکم بکثره العدد و العدد».
