دعای ۵۱ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش اول)
اظهار تضرع و فروتنی به درگاه پروردگار؛
وَ کانَ مِنْ دُعَائِهِ عَلَیهِ السَّلَامُ فِی التَّضَرُّعِ وَ الِاسْتِکانَةِ:
إِلَهِی أَحْمَدُک وَ أَنْتَ لِلْحَمْدِ أَهْلٌ عَلَى حُسْنِ صَنِیعِک إِلَیّ، وَ سُبُوغِ نَعْمَائِک عَلَیّ، وَ جَزِیلِ عَطَائِک عِنْدِی، وَ عَلَى مَا فَضَّلْتَنِی بِهِ مِنْ رَحْمَتِک، وَ أَسْبَغْتَ عَلَیّ مِنْ نِعْمَتِک، فَقَدِ اصْطَنَعْتَ عِنْدِی مَا یَعْجِزُ عَنْهُ شُکرِی.
وَ لَوْ لَا إِحْسَانُک إِلَیّ وَ سُبُوغُ نَعْمَائِک عَلَیّ مَا بَلَغْتُ إِحْرَازَ حَظِّی، وَ لَا إِصْلَاحَ نَفْسِی، وَ لَکنَّک ابْتَدَأْتَنِی بِالْإِحْسَانِ، وَ رَزَقْتَنِی فِی أُمُورِی کلِّهَا الْکفَایةَ، وَ صَرَفْتَ عَنِّی جَهْدَ الْبَلَاءِ، وَ مَنَعْتَ مِنِّی مَحْذُورَ الْقَضَاءِ.
إِلَهِی فَکمْ مِنْ بَلَاءٍ جَاهِدٍ قَدْ صَرَفْتَ عَنِّی، وَ کمْ مِنْ نِعْمَةٍ سَابِغَةٍ أَقْرَرْتَ بِهَا عَینِی، وَ کمْ مِنْ صَنِیعَةٍ کرِیمَةٍ لَک عِنْدِی.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
دعای آن حضرت در تضرّع و فروتنی:
خداوندا تو را می‌ستایم - و تو سزاوار سپاسی - در برابر احسانت به من، و فراوانی نعمتهایت بر من، و عطای بزرگت به نزد من، و بر رحمتی که مرا به آن فضیلت دادی، و نعمتی که بر من فراوان فرمودی، زیرا که آنقدر به من عنایت کردی که شکر من از آن قاصر است،
و اگر احسان و لطف تو نسبت به من، و کمال نعمتت بر من در میان نبود، هرگز در به دست آوردن بهره‌ام، و اصلاح خویش موفق نمی‌شدم، این تو بودی که احسان را نسبت به من آغاز فرمودی، و کفایت در تمام کارهایم را روزی من نمودی، و رنج و زحمت بلا را از من گرداندی، و قضای دهشت زا را از من منع کردی.
خداوندا چه بسا بلای جانکاه که از من گرداندی! و چه بسا نعمت فراوانی که دیده‌ام را به آن روشن ساختی! و چه بسا خوبی‌های ارجمندی که به من ارزانی داشتی!
ترجمه آیتی
دعای آن حضرت است در تضرع و اظهار فروتنی:
اى خداوند من، حمد مى گویم تو را- و تو سزاوار حمدى- حمد مى گویم تو را به سبب نیکیهایت که در حق من روا داشتى و به سبب نعمتهاى فراوانت که به من ارزانى فرمودى و عطایاى بسیارت که مرا بدان نواختى و رحمت و بخشایش و نعمتت که مرا بر دیگران برترى نهادى و به من دادى. درباره ى من نیکیها کرده اى و مرا نعمتها داده اى که زبان از سپاس آن عاجز است.
و اگر احسان تو و نعم بى شمارت نمى بود، هرگز نمى توانستم بهره ى خویش فراچنگ آرم و به اصلاح نفس خود پردازم. ولى تو پیش از آنکه خواستار احسانت شوم، مرا غرقه ى احسان خود ساختى و در همه ى کارهایم مرا از دیگران بى نیازى بخشیدى و بلا از من بگردانیدى و قضاى سهمگین از من بازداشتى.
بار خدایا، چه بلاهاى رنج آور که از من بگردانیده اى و چه نعمتهاى فراوان که مرا بدان شادمان ساخته اى و چه احسانهاى بزرگوارانه که در حق من نموده اى.
ترجمه ارفع
تضرع و زارى و خضوع به درگاه پروردگار:
پروردگارا تو را حمد مى کنم و تو سزاوار حمدى به خاطر رفتار شایسته ات و فراوانى نعمت هایت و بسیارى بخششهایت نسبت به من و به خاطر رحمتت که مرا بر دیگران برترى دادى و نعمتت را درباره من به کمال رساندى و به تحقیق احسانت به من آنقدر است که من عاجز از حمد و شکر آن هستم
و اگر نبود احسانت به من و فراوانى نعمت هایت براى من هیچگاه به حظ و بهره ام نمى رسیدم و قادر به اصلاح نفس خویش نبودم ولکن تو خداى مهربان نسبت به من آغاز احسان نمودى و در تمام امور روزى در حد کفاف به من عنایت فرمودى و رنج بلا را از من دور ساختى و قضا و قدر ترسناک را از من برداشتى.
ترجمه استادولی
از دعاهاى آن حضرت است در تضرع و زارى به درگاه خداوند:
خدایا، تو را سپاس و ستایش مى گزارم و تو شایسته سپاس و ستایشى بر رفتار نیکویى که با من داشته اى، و نعمت هاى فراوانى که به من بخشیده اى، و عطاهاى بسیارى که به من داده اى، و بر رحمت هایى که به من عنایت فرموده اى، و نعمت هاى بى شمارى که بر من روا داشته اى، و تو آن قدر به من نیکى نموده اى که شکر من از اداى آن عاجز است.
و اگر احسان تو به من و نعمت هاى فراوانت بر من نبود هرگز به بهره خود دست نمى یافتم، و به اصلاح خود نمى رسیدم، ولى تو در ابتدا احسانت را در حق من روا داشتى، و در همه امورم کفایت خود را روزیم نمودى، و بلاهاى سخت را از من بازگرداندى، و مقدراتى را که باید از آنها گریخت از من بازداشتى.
خدایا، چه بلاهاى سختى که از من بازگرداندى! و چه نعمت هاى فراوانى که دیده ام را به آنها روشن کردى! و چه رفتارهاى نیکى که با من نمودى!
ترجمه الهی قمشه‌ای
در این دعا امام سجاد (ع) با خداى خود به تضرع و تذلل راز و نیاز مى کند:
پروردگارا تو را حمد و ستایش مى کنم و تنها تو شایسته ستایش و حمدى (تو را سپاس و شکرگزارى مى کنم) که بسى با من نیکوئى کردى و نعمتهاى (ظاهر و باطن) خود را به حد وافر به من کرم فرمودى و مرا عطاى بزرگ (معرفت و ایمان و غیره) بخشیدى و هم به رحمت خاص مرا (بر بسیارى از موجودات عالم) فضیلت دادى (که فرمودى لقد کرمنا بنى آدم و فضلناهم الخ) و به نعمت خلافت خویش و امامت بر خلق برگزیدى و نعمت هایت را بر من کامل و وافر عطا کردى همانا آنقدر احسان و نیکوئى کرده اى که من از اداء شکرش عاجزم
و اگر لطف و احسانت در حق من نبود و وفور نعم بى شمارت هرگز به این بهره کامل نمى رسیدم و اصلاح نفس خود (و سعادت دین و دنیا و کمالات عالیه نفس کلیه الهیه خود) نائل نمى شدم و لیکن تو نخست در حقم احسان فرمودى (و در تقدیر ازلى خود بدین نعمتهاى کامل وافرم بهره مند فرمودى) و در تمام امورم به حد کفایت (و کمال) روزى عطا کردى و رنج و مشقت بلاهاى عالم را از من برطرف کردى و قضا و قدر سوء و سهمگین را از جانم بازداشتى (و گرنه در معرض خطر و شرور عالم بودم)
بارى اى خداى (مهربان) چه بسیار بلاهاى پر مشقت و الم از جان من دور ساختى و چه بسیار نعمتهاى وافر کامل که بدان نعم چشمم روشن (و دلم شاد) گردید و چه بسیار نیکوئیهاى ارجمند از تو (خداى کریم بزرگوار) نزد من موجود است.
ترجمه سجادی
و از دعاى امام علیه السلام بود، در زارى نمودن و فروتنى کردن:
خداى من، تو را سپاس گزارم و تو شایسته سپاسى، بر نیکویى نیکى ات به من، و فراخى نعمت هایت بر من، و بسیارى عطاها و بخشش هایت درباره من، و بر رحمتت که مرا به وسیله آن برترى دادى، و بر نعمتت که بر من روا داشتى. پس تو آنچنان به من نیکى کردى که شکر من از اداى آن عاجز است.
و اگر احسان تو به من و فراوانى نعمت هایت بر من نبود، هیچگاه به بهره خود نمى رسیدم و اصلاح خویش را نمى یافتم. ولى تو احسانت را در حقّ من آغاز نمودى و بى نیازى را در همه کارهایم به من روزى دادى و سختى گرفتارى را از من دور کردى و مقدّراتى که موجب ترس است را از من بازداشتى.
خداى من، پس چه بسیار بلاهاى سختى که از من برگرداندى! و چه بسیار نعمت فراخى که دیده ام را به آن روشن نمودى! و چه بسیار نیکىِ بزرگ، که براى تو نزد من است!
ترجمه شعرانی
و از دعاهاى آن حضرت (علیه السلام) است در زارى و نیاز:
خدایا! تو را سپاسگزارم و سزاوارى به سپاس گذاشتن که درباره ى من نیکى نمودى و نعمت فراوان بخشیدى و عطاى ارجمند ارزانى داشتى و به رحمت خود مرا فزونى دادى و نعمت خود را بر من تمام کردى و به آن اندازه احسان فرمودى که از عهده شکر آن برنیایم
و اگر احسان تو بر من نبود و نعمت وافر عطا نکرده بودى من به بهره ى خود نمى رسیدم و از اصلاح خود فرو مانده بودم لکن در آغاز به من احسان کردى و همه کار مرا سامان دادى و رنج و گزند را از من دور داشتى و مقدرات بد را از من منع کردى.
اى خداى من! چه بسیار بلاى سخت که از من برگردانیدى، و چه نعمت هاى وافر که چشم مرا بدان روشن کردى، و چه احسان بزرگ که به من ارزانى داشتى.
ترجمه فولادوند
در زارى و اظهار فروتنى:
اى خداى من! سپاست گویم و تو در خور سپاسى (چرا اینهمه) نیکى به من کردى و در برابر فراوانى نعمتهایت به من و عطایاى سرشارت در مورد من و بدانچه مرا به حکم رحمتت برترى بخشیدى، و اینهمه نعمت که به من دادى و چندان به من احسان کرده اى که از شکرانه ى آن درمانده گشته ام،
و اگر احسانت و فراوانى نعمتهایت بر من نمى بود، به کمال بهره مندى و اصلاح نفس خویش نمى رسیدم، ولى تو خود درباره ى من آغاز دهش کردى و در همه ى امورم به حد کفایت روزى رسان بودى و تلاش پر دردسر را از من دور ساختى و قضاى باز دارنده را از من باز گردانیدى.
بار الها! چه بسیار بلاى ملالت بار را از من دور ساختى و چه بسیار نعمت سرشار را که چشمم را بدان روشن کردى و چه بسیار دهشهاى بزرگوارانه که درباره ى من فرمودى.
ترجمه فیض الاسلام
از دعاهاى امام علیه السلام است در تضرع و زارى و خضوع و فروتنى:
اى خداى من تو را حمد و سپاس مى نمایم- و توئى براى (هر) سپاس سزاوار- در برابر احسان نیکویت به من، و فراوانى نعمتهایت بر من، و بسیارى بخششهایت درباره ى من، و بر رحمت و مهربانیت که مرا به آن (بر دیگران) برترى داده اى، و بر نعمتت که بر من تمام گردانیدى، پس حقا که درباره ى من احسان کرده اى آنچه که شکر و سپاس من از آن عاجز و ناتوان است
و اگر احسان و نیکى تو به من و فراوانى نعمتهایت بر من نمى بود فراهم آوردن بهره ام و اصلاح و نیکو گردانیدن خود را نمى یافتم، ولى تو درباره ى من به احسان و نیکى (پیش از آنکه آن را از تو درخواست نمایم) ابتداء و آغاز نمودى، و کفایت و بى نیازى (از دیگرى) را در همه ى کارهایم روزیم ساختى، و رنج و بلاء و گرفتارى را از من برگرداندى، و قضاء و قدر (حکم و فرمان) ترسناک (خود) را از من بازداشتى
اى خداى من پس چه بسا بلاء و گرفتارى رنج آورى را که از من برگرداندى، و چه بسا نعمت فراوانى که چشمم را به آن روشن کردى، و چه بسا احسان بزرگ که مر تو را است نزد من است!شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
در تضرّع و زارى:
«إِلَهِی أَحْمَدُک وَ أَنْتَ لِلْحَمْدِ أَهْلٌ عَلَى حُسْنِ صَنِیعِک إِلَی وَ سُبُوغِ نَعْمَائِک عَلَی وَ جَزِیلِ عَطَائِک عِنْدِی
وَ عَلَى مَا فَضَّلْتَنِی بِهِ مِنْ رَحْمَتِک وَ أَسْبَغْتَ عَلَی مِنْ نِعْمَتِک فَقَدِ اصْطَنَعْتَ عِنْدِی مَا یعْجِزُ عَنْهُ شُکرِی
وَ لَوْ لاَ إِحْسَانُک إِلَی وَ سُبُوغُ نَعْمَائِک عَلَی مَا بَلَغْتُ إِحْرَازَ حَظِّی وَ لاَ إِصْلاَحَ نَفْسِی وَ لَکنَّک ابْتَدَأْتَنِی بِالْإِحْسَانِ
وَ رَزَقْتَنِی فِی أُمُورِی کلِّهَا الْکفَایةَ وَ صَرَفْتَ عَنِّی جَهْدَ الْبَلاَءِ وَ مَنَعْتَ مِنِّی مَحْذُورَ الْقَضَاءِ
إِلَهِی فَکمْ مِنْ بَلاَء جَاهِد قَدْ صَرَفْتَ عَنِّی وَ کمْ مِنْ نِعْمَة سَابِغَة أَقْرَرْتَ بِهَا عَینِی وَ کمْ مِنْ صَنِیعَة کرِیمَة لَک عِنْدِی»:
"آنچه در این دعا مطرح است، عبارت است از حمد حق تعالى، طلب حوائج از غنىّ بالذات، التجا به درگاه دوست، درخواست عفو و بخشش، طلب عافیت، مسئله قضا، شکر پرودگار، طلب گذشت، بیان ناتوانیهاى انسان.
تفسیر حمد در دعاى اول، و طلب حوائج در دعاى سیزدهم، و التجا در دعاى دهم، و درخواست بخشش در دعاى شانزدهم، و عافیت در دعاى بیست و سوم، و مسئله قضا در دعاى سى و پنجم، و برنامه سکر در دعاى سى و هفتم، و طلب عفو در دعاى سى و نهم، و بیان ناتوانیها در دعاى چهل و هفتم گذشت، به ناچار متن این دعا را ترجمه کرده و از حضرت محبوب مى خواهم که به آنچه او مى خواهد ما را آراسته فرماید.
"بارالها تورا مى ستایم ـ و تو شایسته ستایشى ـ در برابر احسانهایت به من، و فراوانى نعمت هایت بر من، و بسیارى عطایت درباره ام، و بر رحمتى که مرا به آن برترى دادى، و نعمتى که بر من سرشار ساختى، آنچنان که شکر من از آن قاصر است، و اگر احسان تو نسبت به من و سرشارى نعمتهایت بر من نمى بود هرگز به دریافت بهره ام و اصلاح نفس خویش نمى رسیدم، ولى تو احسان را درباره ام آغاز کردى، و در همه کارهایم بى نیازى روزیم فرمودى، و مشقّت بلا را از من برگرداندى، و قضاى هولناک را از من برطرف کردى.
بارالها چه بسا بلاى جانکاه که از من برگرداندى، و چه بسا نعمت سرشارى که چشمم به آن روشن ساختى، و چه بسا احسان بزرگى که از آنِ تو نزد من است!"
شرح صحیفه (قهپایی)
و کان من دعائه علیه السلام فى التضرع و الاستکانه:
دعاى پنجاه و یکم در زارى کردن و فروتنى کردن و گردن نهادن فرمان الهى را.
«الهى احمدک -و انت للحمد اهل- على حسن صنیعک الى، و سبوغ نغمائک على و جزیل عطائک عندى».
الصنیع و الصنیعه: الکرامه و العطیه و الاحسان.
و السبوغ: الشمول. و منه الحدیث: «کان اسم درع النبى صلى الله علیه و آله و سلم ذا السبوغ لتمامها وسعتها».
یعنى: خداوندا من ستایش مى کنم تو را و حال آنکه تو سزاوارى مر ستایش را، بنا بر کرامت و عطاهاى نیکوى تو به سوى من و نعمتهاى شامله ى تو بر من و بخششهاى عظیم تو نزد من.
«و على ما فضلتنى من رحمتک و اسبغت على من نعمتک».
و بنابر آنچه تفضیل داده اى مرا از رحمت خود و اتمام کرده اى بر من از نعمت خود.
«فقد اصطنعت عندى ما یعجز عنه شکرى».
الاصطناع: افتعال من الصنیعه -و هى العطیه و الکرامه- و الطاء بدل من تاء الافتعال لاجل الصاد.
(یعنى:) پس به درستى که عطایا و احسان تو نزد من آن مقدار هست که عاجز است از آن شکرگزارى من.
«و لولا احسانک الى و سبوغ نعمائک على، ما بلغت احراز حظى، و لا اصلاح نفسى».
یعنى: و اگر نبودى احسان تو به سوى من و شمول نعمتهاى تو بر من، نرسیدمى به نگاه داشتن بهره و نصیب خود و به صلاح آوردن نفس خود.
«و لکنک ابتداتنى بالاحسان، و رزقتنى فى امورى کلها الکفایه».
و لیکن تو ابتدا کردى به من نیکویى را پیش از آنکه من مستحق نیکویى شوم، و روزى کردى مرا در همه ى کارها آن مقدار که مرا بس بود.
«و صرفت عنى جهد البلاء».
الجهد -بفتح الجیم-: المشقه. قال ابن الاثیر فى النهایه: و قد تکرر فى الحدیث لفظ الجهد و الجهد کثیرا. و هو بالضم: الوسع و الطاقه، و بالفتح: المشقه. و من المفتوح حدیث الدعاء: «اعوذ بک من جهد البلاء»، اى: الحاله الشاقه. و قال الهروى فى کتابه: و فى دعائه علیه السلام: «اعوذ بک من جهد البلاء». قیل: انها الحاله التى یمتحن بها الانسان حتى یختار علیها الموت و یتمناه. و قیل: جهد البلاء کثره العیال و قله المال.
یعنى: و گردانیدى از من سختى بلا را.
گفته اند: «جهد البلاء» حالتى است که ممتحن شود آدمى به آن تا آنکه اختیار نماید مرگ را بر آن حالت و آرزوى مرگ کند. و بعضى گفته اند: «جهد البلاء» کثرت عیال است با قلت مال.
«و منعت منى محذور القضاء».
یعنى: و بازداشتى از من قضایى که از آن حذر و پرهیز کنند.
«الهى، فکم من بلاء جاهد قد صرفت عنى».
اى خداوند من، پس بسیار از بلاهاى سخت را به تحقیق که تو از من بگردانیدى آن را.
«و کم من نعمه سابغه اقررت بها عینى».
و بسیارى از نعمتهاى شامله که چشم مرا به آن روشن گردانیدى.
«و کم من صنیعه کریمه لک عندى».
الصنیعه: العطیه و الاحسان.
و الکریمه: الکثیره. و نخله کریمه، اذا طاب حملها و کثر.
(یعنى:) و بسیار از عطیه ى کریمه اى که در غایت خوبى است مر تو را است نزد من.
شرح صحیفه (مدرسی)
و کان من دعائه علیه السلام فى التضرع و الاستکانه:
بود از دعاى آن بزرگوار در زارى نمودن به یارى خواستن نمودن نزد خالق عالى.
اى خداى من ثناء مى نمایم تو را و تو از براى ثناء سزاوارى بر نیکوئى احسان تو بر من، و تمامى نعمتهاى تو بر من، و بسیارى عطاى تو بر من و آنچه زیادتى دادى تو مهربانى تو، و تمام نمودى بر من از نعمت خود به تحقیق که احسان نمودى نزد من آنچه عاجز است از او شکر من.
اللغه:
اسباغ: در لغت به معنى اتمام و اکمال و افاضه و وسعت، اسباغ وضوء عبارت است از اکمال نمودن به مستحبات.
صنع: بالضم مصدر صنع به معنى احسان و کار نیک نمودن.
اصطناع: باب افتعال نیکوئى نمودن.
عجز از شکر واضح است.
موسى بن عمران على نبینا و آله و علیه الصلوه و السلام عرض نمود: اى خداى من آدم را چگونه توانائى و قدرت بود جاى آورد ثناء آن چیزى که جاى آورد بر او از نعمت تو، او را به قدرت خود خلق نمودى و ملائکه خود را امر فرمودى که سجده ى او نمایند، و او را در بهشت خود منزل دادى.
پس وحى فرستاد خداى تعالى به سوى جناب موسى (ع): آنکه چون آدم مى دانست همه اینها از من است این شکر و ثناء او است.
حضرت صادق علیه الصلوه و السلام فرمودند: مى شود یک مرد از شما به آشامیدن آب مستحق بهشت شود فرمودند ظرف آب بردارد بیاورد نزدیک دهان خود بعد دور نماید و حال اینکه میل او دارد حمد و ثناء خداى نماید بعد عود بدهد و بیاشامد بعد دور نماید و حمد خدا نماید بعد عود دهد و بیاشامد بعد دور نماید و حمد خدا نماید پس مستحق بهشت خواهد شد.
قال الله تعالى: «و اشکروا لى و لا تکفرون» بدان که شکر نعمت حاضره را نگه مى دارد و نعمت غایبه را خواهد چنگ آورد.
اگر نبود احسان تو به سوى من، و تمامى نعمتهاى تو بر من نمى رسیدم به جمع نمودن نصیب و بهره ى خودم و نه به اصلاح نفس خودم.
احراز: از حرز به معنى جمع نمودن،
انسان بخواهد جلب نفعى یا دفع ضررى نماید نتواند نمود مگر به یارى خداى عزوجل: «قل کل من عند الله» اگر در امرى از امور عنایت او نباشد نمى شود او را جاى آورد عرض نمودم معاش و معاد او نمى شود حاصل آید مگر به توفیق و عنایت او.
و لکن تو در اول ابتدا نمودى مرا به خوبى، و روزى دادى مرا در کارهاى من، تمام آنها را کار گذارى گردانیدى از من زحمت بلاء را، و بازداشتى از من حذر کرده شده ى قضاء را، جهد البلاء حالتى است که انسان که به همان حالت رسید تمنا و آرزوى مرگ نماید از جهت محنت و مشقت یا قلت مال و کثرت عیال و شدت مرض.
اللغه:
قضاء: در لغت به معنى حکم است.
محذور: از حذر به معنى ترسیدن و خوف مراد به محذور القضاء یعنى: حکم شده به خوف نظیر قول آن حضرت (ع) اعوذبک من سوء القضاء یعنى پناه مى برم به سوى تو از حکم شده به بدى مثل خوف مرض و یا از دشمن و یا از سلطان و امثال این امور.
بدان که هر چه که خدا حکم فرموده است همه حسن است آنکه سوء قضاء و محذور القضاء است عبارت است از حکم شده به بدى و خوف نه اینکه حکم او بد باشد.
اى خداى من چه بسیار از بلاء و مشقت رسانیده برگردانیدى از من، چه بسیار از نعمت تمامى که روشن نمودى به آن چشم مرا، چه بسیار از نیکوئى که مر تو را است نزد من.
ملخص آن است که انسان را قدرت بر شماره ى نعمت خداى نیست زیرا که احصاى نعم موجب تسلسلست و لذا بر نحو اجمال ذکر شود که دفع مضرت نمودى و منفعت رساندى.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
دعاى تضرع و زارى:
در این دعا که امام علیه السلام تضرع و زارى خود را در پیشگاه خداوند عرضه مى دارد چنین آمده:
(اى خداى من تو را مى ستایم -و تو شایسته ى حمد و ستایشى- بر احسان کاملت که به من عطا کرده اى)
(الهى احمدک -و انت للحمد اهل- على حسن صنیعک الى).
(تو را مى ستایم) (بر نعمتهاى فراوانى که بر من ارزانى داشته اى) (و سبوغ نعمائک على).
(و عطاهاى بزرگى که در نزد من قرار داده اى) (و جزیل عطائک عندى).
(بر رحمتى که به وسیله ى آن مرا بر دیگران برترى بخشیده اى) (و على ما فضلتنى به من رحمتک).
(بر نعمتى که بر من سرشار ساخته اى) (و اسبغت على من نعمتک).
باید اعتراف کنم که (تو آنقدر نعمت به من بخشیده اى که زبان شکر من در برابر آن عاجز و ناتوان است) (فقد اصطنعت عندى ما یعجز عنه شکرى).
خداوندا (اگر احسان تو درباره ى من نبود و اگر نعمتهاى سرشارت بر من فرود نمى آمد، من هرگز نمى توانستم بهره ى خود را احراز کنم و نفس خویشتن را اصلاح نمایم) (و لو لا احسانک الى و سبوغ نعمائک على ما بلغت احراز حظى، و لا اصلاح نفسى).
(اما تو احسانت را (بدون اینکه استحقاق داشته باشم) نسبت به من آغاز فرمودى) (و لکنک ابتداتنى بالاحسان).
(در تمام امورم رزق و روزى کافى را به من عنایت کردى) (و رزقتنى فى امورى کلها الکفایه).
(بلاهاى توانفرسا را از من باز گرداندى) (و صرفت عنى جهد البلاء).
(و قضا و فرمان محذور دار را از من باز داشتى) (و منعت منى محذور القضاء).
(خداوندا بسا بلاى مشقت بارى که از من منصرف ساختى) (الهى فکم من بلاء جاهد قد صرفت عنى).
(بسا نعمت سرشارى که با عطایش چشم مرا روشن نمودى) (و کم من نعمه سابغه اقررت بها عینى).
(و بسا احسان بزرگوارانه اى که از تو هنوز در دست من موجود است) (و کم من صنیعه کریمه لک عندى).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۷، ص:۳۴۳-۳۳۶
و کان من دعائه علیه السّلام فی التّضرّع و الاستکانة؛
«إلهى أحمدک و أنت للحمد أهل على حسن صنیعک إلىّ و سبوغ نعمائک علىّ و جزیل عطائک عندی و على ما فضّلتنى من رحمتک و اسبغت علىّ من نعمتک فقد اصطنعت عندی ما یعجز عنه شکرى و لولا إحسانک إلىّ و سبوغ نعمائک علىّ ما بلغت احراز حظّى و لا اصلاح نفسى و لکنّک ابتدأتنی بالاحسان و رزقتنی فی أموری کلّها الکفایة و صرفت عنّى جهد البلاء و منعت منّى محذور القضاء».
بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله الذى الیه یتضرع المتضرعون و له یستکین المتورعون والصلاه والسلام على نبیه الذى به یتوسل المتذرعون و على اهل بیته الذین بحبلهم یتمسک المتشرعون. و بعد: فهذه الروضه الحادیه و الخمسون من ریاض السالکین تتضمن شرح الدعاء الحادى والخمسین من ادعیه صحیفه سیدالعابدین صلوات الله علیه و على آبائه و ابنائه الخلفاء الراشدین. املاء راجى فضل ربه السنى على صدرالدین الحسینى الحسنى شرح الله صدره لمراشد دینه و ثبته على جاده اخلاصه و یقینه.
التضرع: التذلل و الخضوع، من ضرع له یضرع بفتحتین ضراعه: ذل و خضع.
و قال الجوهرى: تضرع الى الله: اى ابتهل.
و قال الفراء: جاء فلان یتضرع اذا جاء یطلب الیک الحاجه.
و قال الراغب: التضرع: اظهار الضراعه.
و فى الحدیث: التضرع: تحریک الاصابع یمینا و شمالا.
و فى آخر: التضرع: تحریک السبابه الیمنى یمینا و شمالا. و قد مر الکلام على ذلک فى اول الروضه الخمسین.
و الاستکانه: الخضوع. یقال: استکان یستکین استکانه: اى خضع و ذل. قال تعالى: «فما استکانوا لربهم و ما یتضرعون» و اختلفوا فى اشتقاقها، فقیل: من السکون کان المستکین سکن لصاحبه لیفعل به ما یرید، فوزن استکان افتعل زیدت الالف لاشباع الفتحه شذوذا کقولهم: هو منه بمنتزاح اى ببعید یراد بمنتزح من النزوح، و قیل: من الکون کان المستکین یتغیر من کون الى کون، اى من حال الى حال، فوزن استکان: استفعل من کان کقولهم: استحال من حال، اى تغیر من حال الى حال و هو مختار الاثبات من علماء العربیه و قد مر الکلام على ذلک بابسط من هذا فلیرجع الیه.
حذف حرف النداء استشعارا لکمال قربه تعالى، و ایثار صیغه الاستقبال للدلاله على التجدد و الاستمرار، و لم یقل حمدتک لئلا یتوهم الفراغ منه. و لم یوکد الجمله اشعارا بقصور حمده.
و جمله قوله: «و انت للحمد اهل «یجوز ان تکون فى محل نصب على الحال من ضمیر المخاطب، و ان تکون اعتراضیه بین الفعل و متعلقه فلا محل لها من الاعراب و هو اولى لافادتها الدوام على تقدیر الاعتراض دون الحال و النکته فیه الثناء علیه سبحانه باستحقاقه لجمیع المحامد لان اللام فى الحمد للجنس و هى لاستغراق الافراد، فکانه قال: و انت لکل حمد اهل و تقدیم المجرور على متعلقه للاهتمام.
و قوله: «على حسن صنیعک» متعلق باحمدک.
و الصنیع و الصنیعه: ما اسطنع من خیر و معروف یقال: صنع الله الیه خیرا: اى فعله به.
و سبوغ النعماء: سعتها و فیضها.
و الجزیل: الکثیر، و انما قال عندى و لم یقل لدى مع استدعاء رعایه السجع له لیشمل العطاء صنفى الاعیان و المعانى و ما کان غائبا عنه و حاضرا لدیه.
قال السیوطى فى الاتقان و ابن هشام فى المغنى: «عند» امکن من «لدى» من وجهین انها تکون ظرفا للاعیان و المعانى بخلاف لدى، و عند تستعمل فى الحاضر و الغائب و لاتستعمل لدى الا فى الحاضر، ذکرهما ابن شجرى و غیره.
قوله علیه السلام: «و على ما فضلتنى من رحمتک» عطف على حسن صنیعک، و اعاده الجار للتاکید و اشعارا بتغایر الحمدین کانه استانف حمدا آخر.
قال ابن جنى: اعاده الجار بمنزله اعاده العامل.
و العائد على ما وقع محذوفا فى النسخ المشهوره اى على ما فضلتنى به و نظیره قوله تعالى: «ذلک الذى یبشر الله عباده» اى یبشر الله به لکنهم صرحوا بان الموصول اذا جر بحرف لا یماثل الحرف الجار للعائد امتنع حذف العائد الا فى الضروره کقوله:
فاصبح من اسماء قیس کقابض * على الماء لایدرى بما هو قابض
اى علیه.
و هو فى عباره الدعاء کذلک فان الموصول فیها مجرور بعلى، و العائد مجرور بالباء عکس ما فى البیت. و یمکن ان یخرج على انه محذوف على التدریج، و ذلک بان یکون حذف الجار اولا فکانه قال: على ما فضلتنیه ثم حذف العائد ثانیا من نصب لا من جر و حذف العائد المنصوب بالفعل کثیر مطرد فلا یکون ضروره. و خرج بعضهم علیه الایه المذکوره ایضا.
قال صاحب الکشاف: الاصل ذلک الثواب الذى یبشر الله به عباده فحذف الجار کقوله تعالى: «و اختار موسى قومه» ثم حذف العائد الى الموصوف کقوله: «اهذا الذى بعث الله رسولا» انتهى.
و وقفت على نسخه قدیمه من الصحیفه الشریفه اثبت فیها العائد و هى احسن، و المعنى: و احمدک على ما جعلت لى به الفضل على غیرى من رحمتک، فمن بیان لما.
و قوله: «و اسبغت على» عطف على فضلتنى، اى و على ما اسبغت و افضت على من نعمتک.
قوله علیه السلام: «فقد اصطنعت عندى ما یعجز عنه شکرى» اى: صغت و ایثار صیغه الافتعال للمبالغه.
و «الفاء» لترتیب ما بعدها على ما قبلها لکن لا على انه شىء مغایر له فى الحقیقه واقع عقیبه، او حاصل بسببه، بل على ان الثانى هو عین الاول حقیقه و انما الترتیب بحسب التغایر الاعتبارى و «قد» لتحقیق ذلک المعنى فان ما اصطنعته عنده مما یعجز عنه شکره هو عین ما حمده علیه من حسن صنیعه و سبوغ نعمائه و جزیل عطائه و رحمته التى فضله بها و نعمته التى اسبغها علیه لکنه لما کان مغایرا له فى المفهوم و اعظم منه حالا حیث عبر عنه بما یعجز عنه شکره و رتب علیه بالفاء ترتیب اللازم على الملزوم تفخیما لامره و تعظیما لشانه. و المعنى: لما حسن صنیعک الى و سبغت نعمتک على و جزل عطاءک عندى و فضلتنى برحمتک و اسبغت على نعمتک فقد اصطنعت عندى ما یعجز عنه شکرى و نظیر ذلک قوله تعالى: «فقد جاءوا ظلما وزورا» بعد قوله: «و قال الذین کفروا ان هذا الا افک افتریه و اعانه علیه قوم آخرون»، فان ما جاء من الظلم و الزور هو عین ما حکى عنهم لکنه لما کان مغایرا له فى المفهوم و اظهر منه بطلانا رتب علیه بالفاء ترتیب اللازم على الملزوم تهویلا لامره.
الظرفان من قوله: «الى و على» متعلقان بما قبلهما من المصدرین اعنى احسانک و سبوغ نعمائک، و لایجوز تعلقهما بمحذوف اى کائن الى و على لان خبر المبتدا بعد لولا واجب الحذف عند الجمهور و لهذا الحنوا المعرى فى قوله:
فلو لا الغمد یمسکه لسالا؛
و خطاوا ابن الشجرى فى تعلیقه الظرف من قوله تعالى: «و لو لا فضل الله علیکم » بمحذوف اى کائن علیکم. اذا عرفت ذلک فکل من خبرى احسانک و سبوغ نعمائک المرفوعین بالابتداء کون مطلق محذوف وجوبا، و التقدیر: لولا احسانک الى کائن و سبوغ نعمائک على حاصل ما بلغت احراز حظى، اى ما ادرکت و وصلت الى تحصیل نصیبى من الخیر. یقال: احرز فلان نصیبه اذا حصله و ضمه الى نفسه.
و الحظ: النصیب، و منه: «انه لذو حظ عظیم» اى نصیب وافر من المال.
و اصلحت الشىء اصلاحا: ازلت ما فیه من فساد بعد وجوده لکن المراد من اصلاح نفسه هنا انشاوها على صفه الصلاح لا ازاله ما فیها من فساد بعد وجوده فهو من باب: -سبحان من صغر جسم البعوضه و کبر جسم الفیل-، و لیس هنا نقل من کبر الى صغر و لا من صغر الى کبر و انما المراد الانشاء على تلک الصفه، و قد مربیان ذلک فى نظیر هذه العباره غیر مره فلیرجع الیه.
«و ابتداتنى بالاحسان»: اى احسنت الى ابتداء من نفسک قبل ان اسالک.
و «الباء»: للملابسه.
و الکفایه: ما حصل به سد الفقر و الحاجه و بلوغ المراد.
و صرف الله عنه المکروه صرفا من باب -ضرب-: رده و دفعه عنه.
و الجهد: المشقه.
و البلاء: الاصابه بالمکروه، و قیل: الجهد اقصى المشقه و غایتها.
و قال الفیومى: جهده الامر و المرض جهدا من باب -نفع-: بلغ منه المشقه، و منه: جهد البلاء.
و قال ابن الاثیر: جهد البلاء: الحاله الشاقه.
و فى القاموس: جهد البلاء: الحاله التى یختار علیها الموت، او کثره العیال و الفقر.
و منع الله منه و عنه السوء منعا: کفه عنه.
و المحذور: المخوف الذى یحترز منه، من حذرت الشىء حذرا من باب -تعب-: اى خفته و احترزت منه.
و القضاء لغه: الحکم، و اصطلاحا: حکم الله تعالى فى اعیان الموجودات على ما هى علیه من الاحوال الجاریه فى الازل الى الابد و اضافه المحذور الیه من اضافه الصفه الى الموصوف اى القضاء المحذور، و المعنى انه تعالى لم یقض علیه بما یحذره و یکرهه بل قضى علیه بما حسن موقعه عنده و الله اعلم.
«الفاء»: لترتیب ما بعدها على ما قبلها فى الذکر لا فى الزمان فهو من باب عطف المفصل على المجمل، و المراد بالبلاء الاختبار بالمکروه او الاصابه.
و الجاهد: اسم فاعل، من جهده الامر: اذا بلغ منه المشقه او بلغ منه الطاقه.
و قره العین تقر من باب -ضرب- قره بالضم و قرورا: سرت، و فى لغه من باب -تعب- و یعدى بالهمزه فیقال: اقر الله العین اقرارا.
قال الراغب: قیل اصله من القر بالضم و هو البرد فقیل: معنى قرت عینه بردت فصحت. و قیل: بل لان للسرور دمعه قاره اى بارده، و للحزن دمعه حاره، و لذلک یقال: فیمن یدعى علیه: اسخن الله عینه، و قیل: هو من القرار، و المعنى اعطاه الله ما سکنت به عینه فلم تطمح الى غیره.
و «کم»: خبریه مفیده للتکثیر، و هى فى الموضعین فى محل نصب بمضمر یفسره ما بعد ممیزها من الفعل.
و الصنیعه: ما صنع من معروف. و «التاء» فیها للنقل من الوصفیه الى الاسمیه.
و الکریمه: الشریفه، و کل شىء یشرف فى بابه فانه یوصف بالکرم.
قال تعالى: «کم انبتنا فیها من کل زوج کریم» و قال: «انه لقرآن کریم»، و کم هنا فى محل رفع على الابتداء، و الخبر هو الظرف من قوله: «عندى»، و اما «لک» فهو صفه ثانیه للصنیعه، او حال منها فان الظرف بعد النکره الموصوفه محتمل للوصفیه و الحالیه، و ما وقع لبعضهم من ان الخبر مجموع لک عندى خبط صریح.
