دعای ۴۶ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش اول)
دعا در روز عید فطر؛
وَ کانَ مِنْ دُعَائِهِ عَلَیهِ السَّلَامُ فِی یوْمِ الْفِطْرِ:
إِذَا انْصَرَفَ مِنْ صَلَاتِهِ قَامَ قَائِماً ثُمَّ اسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ، وَ فِی یوْمِ الْجُمُعَةِ، فَقَالَ:
یا مَنْ یرْحَمُ مَنْ لَا یرْحَمُهُ الْعِبَادُ، وَ یا مَنْ یقْبَلُ مَنْ لَا تَقْبَلُهُ الْبِلَادُ، وَ یا مَنْ لَا یحْتَقِرُ أَهْلَ الْحَاجَةِ إِلَیهِ، وَ یا مَنْ لَا یخَیبُ الْمُلِحِّینَ عَلَیهِ، وَ یا مَنْ لَا یجْبَهُ بِالرَّدِّ أَهْلَ الدَّالَّةِ عَلَیهِ، وَ یا مَنْ یجْتَبِی صَغِیرَ مَا یتْحَفُ بِهِ، وَ یشْکرُ یسِیرَ مَا یعْمَلُ لَهُ،
وَ یا مَنْ یشْکرُ عَلَى الْقَلِیلِ وَ یجَازِی بِالْجَلِیلِ، وَ یا مَنْ یدْنُو إِلَى مَنْ دَنَا مِنْهُ، وَ یا مَنْ یدْعُو إِلَى نَفْسِهِ مَنْ أَدْبَرَ عَنْهُ، وَ یا مَنْ لَا یغَیرُ النِّعْمَةَ، وَ لَا یبَادِرُ بِالنَّقِمَةِ، وَ یا مَنْ یثْمِرُ الْحَسَنَةَ حَتَّى ینْمِیهَا، وَ یتَجَاوَزُ عَنِ السَّیئَةِ حَتَّى یعَفِّیهَا.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
دعای آن حضرت در روز عید فطر و جمعه:
ای آن که رحم می‌کنی بر آن که بندگان بر او رحم نمی‌کنند و ای کسی که می‌پذیری کسی را که شهرها نمی‌پذیرندش،
و ای کسی که اهل حاجتمندانِ خود را خوار نمی‌کنی، و ای کسی که اصرارکنندگان را ناامید نمی‌نمایی،
و ای کسی که دست ردّ بر سینه توقع‌داران نمی‌زنی، و ای کسی که پیشکش بی‌مقدار را می‌پذیری، و کمترین کاری را که برایت کنند سپاس می‌نهی،
و ای کسی که عمل اندک را قدر می‌نهی، و مزد بزرگ بر آن می‌پردازی، و ای که هر کس به تو نزدیک گردد به او نزدیک می‌شوی،
و ای کسی که هر که را از تو روی گرداند به حضرتت فرا می‌خوانی، و ای کسی که نعمت خود را تغییر نمی‌دهی و به انتقام شتاب نمی‌ورزی
و ای کسی که نهال خوبی را به بار می‌آوری تا بیفزایی، و از بدی درمی گذری تا آن را ناپدید نمایی.
ترجمه آیتی
دعای آن حضرت است در روز عید فطر و روز جمعه.
چون از نماز بازمی گشت روی به قبله می ایستاد و این دعا می خواند. اى خداوندى که رحمت مى آورى بر آن کس که بندگان تو بر او رحمت نمى آورند.
اى خداوندى که مى پذیرى آن را که رانده ى هر شهر و دیار است. اى خداوندى که تحقیر نمى کنى آنان را که دست نیاز به سوى تو دراز کنند.
اى خداوندى که نومید نمى گردانى آنان را که به اصرار از تو چیزى خواهند. اى خداوندى که از درگاه خود نمى رانى آنان را که در خواهندگى دلیرى مى کنند.
اى خداوندى که واپس نمى زنى ارمغانى را که به پیشگاهت آرند، هر چند خرد و بى مقدار باشد، و هیچ کارى را بى اجر نمى گذارى، هر چند ناچیز باشد.
اى خداوندى که اندک عملى را مى پذیرى و بر آن پاداش بزرگ مى دهى. اى خداوندى که نزدیک مى شوى به هر کس که به تو نزدیک گردد.
اى خداوندى که به نزد خود فرامى خوانى آن کس را که از تو روى گردانیده است. اى خداوندى که نعمت خود دیگرگون نکنى و در کیفر گنهکاران شتاب نورزى.
اى خداوندى که نهال نیکى را مى پرورى تا به ثمر نشیند و از گناهان عفو مى کنى تا یکسره از میان بروند.
ترجمه ارفع
دعاى آن گرامى در روز عید فطر و روز جمعه:
اى خدایى که رحم مى کنى به کسى که بندگان به او رحم نمى کنند و ای آنکه مى پذیرد آن کسى را که شهرها وى را قبول نمى نمایند
و ای کسى که محتاجان درگاهش را خوار نمى نماید و ای آنکه اصرارکنندگان خود را نومید نمى سازند. و ای کسى که دست رد بر پیشانى روى آوردندگان به درش نمى زند
و ای آنکه ارمغان کوچک بنده اش را قبول مى فرماید و به اندک چیزى که برایش انجام مى دهند پاداش مى دهد.
و ای آنکه عمل کم را مى پذیرد و پاداش بزرگ مى دهد و ای آنکه روى برگرداننده از خود را به سوى خویش مى خواند و ای آنکه نعمت را تغییر نمى دهد و در عذاب نمودن شتاب نمى نماید.
و ای کسى که کار خوب را ثمر مى بخشد تا آنجا که باور شود و از بدیها مى گذرد تا آن را محو و نابود سازد.
ترجمه استادولی
از دعاهاى آن حضرت است در روز عید فطر و روز جمعه هنگامى که از نماز فارغ مى شد، رو به قبله مى ایستاد و این دعا مى خواند:
اى که رحم مى کنى بر کسى که بندگان بر او رحم نمى کنند. و اى که مى پذیرى کسى را که سرزمین ها او را نمى پذیرند.
و اى که گدایان خویش را تحقیر نمى کنى. و اى که اصرار کنندگان درگاهت را نومید نمى سازى.
و اى که دست رد بر سینه گستاخان جسور بر خود نمى زنى. و اى که تحفه کوچک را برمى گزینى، و اندک عملى را که براى تو انجام شود سپاس مى دارى.
و اى که عمل کم را سپاس مى دارى و پاداش بزرگ عطا مى کنى. و اى که به هر کس به تو نزدیک شود نزدیک مى شوى.
و اى که فراریان از خود را به سوى خود مى خوانى. و اى که نعمت را تغییر نمى دهى، و در انتقام شتاب نمى ورزى.
و اى که نیکى را بار مى آورى تا زیادش کنى، و از بدى مى گذرى تا به کلى محوش سازى.
ترجمه الهی قمشه‌ای
در روز فطر:
از دعاهاى صحیفه سجادیه که حضرت هنگام فراغت از نماز عید فطر به این دعا با خداى تعالى راز و نیاز مى کرد
اى خدائى که ترحم مى کنى بر کسى که بندگان بر او ترحم نمى کنند (یعنى آنکه رانده درگاه خلق شد و بر او کسى ترحم نکرد و از همه درها ناامید است تو بر چنین کس مخصوصا ترحم خواهى کرد و از ترحم خلق بى نیازش مى گردانى.)
اى خدائى که از لطف و کرم آن کس را که غریب و رانده ى شهر و دیارها شد به درگاهت مى پذیرى
اى خدائى که حاجتمندان درگاهت را به چشم حقارت نمى نگرى (بلکه به لطف و مهربانى حاجتشان روا مى گردانى)
و اى خدائى که آن بندگان را که به الحاح و اصرار به درگاهت حاجت مى طلبند آنان را محروم و ناامید نمى کنى (بلکه الحاح و سماجت بندگان را به درگاه رحمتت دوست مى دارى)
و اى خدائى که دست رد و حرمان به جبهه آن بندگان که با ناز و دلال به درگاه عز و جلالت مى آیند نخواهى گذاشت (و با همه غرور و سرکشى چون به درگاهت آمده اند ناز آنها را مى کشى و حاجتشان از کرم روامى سازى)
اى خدائى که تحفه کوچکى (و طاعت قلیلى) را از بندگانت مى گزینى و عمل اندکشان را پاداش بسیار عطا مى کنى
و اى خدائى که عبادت اندک بندگان را (که هر چند بسیار هم باشد در مقابل نعمتهاى بى حد و حسابت آن عمل بسیار اندک است) جزاى بزرگ (در دنیا و آخرت و ثواب عظیم بهشت ابد) مرحمت مى کنى
اى خدائى که هر کس از بندگان (به واسطه طاعت) به تو نزدیک شد (و به درگاهت تقرب جست تو هم (با همه عز و جلال) به او نزدیک مى شوى
و اى خدائى که هر کس از بندگان به طغیان و عصیان از تو رو بگرداند تو (از لطف و کرم) او را باز به سوى خود مى خوانى
و اى خدائى که در بخشش نعمت و احسان (به واسطه کفر و عصیان بندگان) حالت تغییر نخواهد کرد و (در مقابل کفر و طغیان خلق) مبادرت به انتقام آنان نخواهى فرمود
و اى خدائى که ثمره و نتیجه حسنه نکوکاران را بپرورانى تا نمو و زیادت یابد (تا آنکه بر بندگان یک حسنه را ده و صد هزار و اضعاف مضاعف مى گردانى) و از گناهان و سیئات خلق درمى گذرى و مى بخشى تا آنکه گناهان را به کلى محو مى گردانى.
ترجمه سجادی
و از دعاى امام علیه السلام بود، در روز فطر و در روز جمعه، هنگامى که سلام گفت و از نمازش فارغ شده، ایستاد. سپس رو به قبله کرد و گفت:
اى کسى که رحم مى کند، به آنکه بندگان به او رحم نمى کنند. و اى کسى که مى پذیرد، آن را که (اهل) شهرها او را نمى پذیرند.
و اى کسى که حاجتمندانش را خوار و پست نمى شمارد. و اى کسى که اصرارکنندگانِ خود را ناامید نمى کند. و اى کسى که دست رد بر پیشانى آنان که به محبّت او اعتماد دارند، نمى زند.
و اى کسى که تحفه خردى را که به او داده مى شود، برمى گزیند و اندک عملى را که براى او انجام مى شود، سپاس مى دارد.
و اى کسى که (عمل) کم را سپاس مى گذارد و پاداش بزرگ مى دهد. و اى کسى که به هر که به او نزدیک شود، نزدیک مى شود.
و اى کسى که به سوى خود مى خواند کسى را که، از او روى گردانَد. و اى کسى که نعمت را تغییر نمى دهد و به کیفر سخت، شتاب نمى کند.
و اى کسى که نیکى را بارور مى کند، تا آن را بیفزاید و از بدى درمى گذرد، تا آن را محو کند.
ترجمه شعرانی
و از دعاهاى آن حضرت (علیه السلام) است در روز عید فطر چون از نماز باز مى گشت روى به جانب قبله میایستاد، همچنین روز جمعه و مى گفت:
اى که مهربانى بر آنکه بندگان با او بى مهرند اى کسى که سامان مى دهى آن را که از شهرها آواره است.
اى که نیازمندان خویش را خوار نمى کنى. اى که خواهندگان را نومید نمى سازى.
اى که گستاخان را دست رد بر پیشانى نمیزنى. اى کسى که ارمغان ناچیز را قبول مى کنى و کار اندک را پاداش مى دهى.
اى کسى که عمل کم را به خوشى مى پذیرى و پاداش بزرگ عطا مى کنى. اى که نزدیک مى شوى به آنکه با تو تقرب جوید.
و سوى خود مى خوانى آنکه از تو گریزد. اى که نعمت خود را تغییر نمى دهى و در عذاب شتاب نمى کنى.
اى که کار نیکو را بارور و نیرومند مى سازى و از کار زشت درمى گذرى تا آن را ناپدید گردانى.
ترجمه فولادوند
دعاى روز عید فطر:
اى آن که بر آن کس که بندگانت بر او دلسوزى نمى کنند تو خود رحمت مى آورى و اى آن که آن را که رانده ى دیار خود است تو پذیرا مى شوى،
و اى آن که آنان را که دست حاجت به سویت دراز مى کنند ناچیز نمى پندارى، اى آن که اصرار ورزندگان درگاهت را نومید نمى گردانى،
اى آن که آنان را که در خواهندگى پافشارى مى ورزند از پیشگاهت نمى رانى، و اى آن که هدیه ى هر چند خرد را، برنمى گردانى و هیچ کارى را بى پاداش نمى گذارى،
اى آن که اندک عملى را مى پذیرى و در ازاى آن پاداش کلان ارزانى مى دارى، اى آن که به هر کس که به سوى تو نزدیکى مى جوید نزدیک مى شوى،
اى آن که هر کس که بر تو پشت کرد بازش تو فرا مى خوانى، اى آنکه نعمت خویش دگرگون نمى کنى و در کیفر گناهکاران شتابزدگى نمى کنى،
اى آن که نهال نیکى را به بار مى آورى تا به ثمر بنشیند، و از زشتى درمى گذرى تا آن را به عفو مقرون سازى!
ترجمه فیض الاسلام
از دعاهاى امام علیه السلام است در روز فطر (اول ماه شوال) و در روز جمعه هنگامى که نماز آن را بجا مى آورد رو به قبله مى ایستاد و مى گفت:
اى آنکه رحم مى کند کسى را که بندگان به او رحم نمى کنند (زیرا رحمت و مهربانى خداوند متعال از قبیل آفریدن، روزى دادن، سود رساندن و جلوگیرى از ضرر و زیان بى علت و غرضى همه ى موجودات را فرا خواهد گرفت، و رحمت بندگان یکدیگر را از روى علت و غرضى است مانند پاداش خواستن و ستودن بر آن، پس هرگاه علت و غرضى نباشد رحمت و مهربانى نخواهد بود، از این رو خداوند رحم مى کند کسى را که بندگان به او رحم نمى کنند، و گفته اند: از جمله ى کمال رحمت او پوشاندن عیوب و زشتیهاى تو است، و او عیوبى از تو مى داند که اگر آن را پدرت مى دانست از تو جدائى مى نمود، و اگر همبسترت مى دانست با تو زندگى نمى کرد، و اگر خدمتکارت مى دانست مى گریخت، و اگر همسایه ات مى دانست در ویران ساختن خانه ات مى کوشید، پس کدام رحمت و مهربانى کاملتر از رحمت خداوند سبحان است)
و اى آنکه مى پذیرد کسى را که اهل شهرها او را نمى پذیرند و اى آنکه نیازمندانش را خوار نمى گرداند و اى آنکه اصرارکنندگان خود (کسانى که پیوسته از او حاجت مى طلبند) را نومید نمى سازد
و اى آنکه دست رد و منع بر پیشانى کسانى که به محبت و دوستى او اعتماد دارند و بر او افراط و تجاوز از حد مى نمایند نمى زند
و اى آنکه چیز خردى را که به او ارمغان دهند (عمل کوچکى را که به او اختصاص دهند) مى پذیرد، و اندک چیزى (کارى) را که براى او انجام دهند جزا مى دهد
و اى آنکه عمل کم را مى پذیرد و پاداش بزرگ مى دهد و اى آنکه نزدیک مى شود (احسان و نیکى مى نماید) به کسى که به او نزدیک شود (عبادت و بندگى کند)
و اى آنکه به سوى خود مى خواند (به توبه و بازگشت امر مى فرماید) کسى را که از او روبرگرداند (معصیت و نافرمانى کند)
و اى آنکه نعمت و بخشش را (بزرگ باشد یا کوچک) تغییر نمى دهد (نیست و نابود نمى گرداند)، و به عذاب و کیفر تبدیل نمى نماید، اشاره به قول خداى تعالى «س ۱۳ ى ۱۱»: «ان الله لا یغیر ما بقوم حتى یغیروا ما بانفسهم» «خدا نعمت قوم و گروهى را دگرگون نمى سازد تا اینکه نیکیشان را به بدى تبدیل نماید» و در واقع تغییر نعمت ایشان از جانب خداوند سبحان نیست تا گفته شود بین عبارت دعاء: یا من لا یغیر النعمه و آیه ى شریفه منافات دارد، بلکه تغییر نعمت به سبب بدى آنان است پس گوئیا ایشان تغییردهنده ى نعمت هستند) و به کیفر رساندن (گنهکاران) شتاب نمى کند (بلکه از راه لطف و احسان آنها را مهلت مى دهد تا از معصیت و گناه توبه نمایند)
و اى آنکه نیکى را به بار مى آورد تا آن را بیافزاید (داراى ثمره و سود گرداند) و از بدى درمى گذرد تا آن را ناپدید کند (ببخشد).شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
دعاى چهل و ششم:
در روز فطر و جمعه پس از بازگشت از نماز؛
رحمت واسعه:
امام سجاد((علیه السلام)) پس از آنکه برترین و بالاترین عبادات را در ماه رمضان در حدّى که در طاقت کسى نبود انجام مى داد، و شب و روز آن ماه را به دعا و مناجات و حال تضرع و زارى مى گذارند، و نزدیکى هاى آخر ماه سوگمندانه با ماه مبارک وداع مى کرد و همچون عاشق بى قرار بى اختیار از معشوقش جدا مى گشت، به نماز عید فطر که عید مسلمین است حاضر مى شد، و پس از خروج از نماز به سوى قبله مى ایستاد و با حالى عارفانه و روحى خاضعانه و نفسى خاشعانه، با محبوب دلهاى با معرفت و قلوب با بصیرت مناجات مى کرد و رحمت خدا را آن طورى که بود با زبان پاکش در ضمن این مناجات به جامعه انسانى معرفى مى نمود.
او در این دعا تنها چیزى را که در نظر داشته رحمت واسعه دوست بوده، و در توضیحش به خاطر اینکه حقیقتش را یافته بود غوغا کرده! اگر بیان معصوم((علیه السلام)) نبود، آیات قرآن معنا نمى شد، و معارف والاى ملکوتى و حقایق عرشیه الهیه براى احدى از عالمیان آشکار نمى گشت.
این دعا دورنمایى از ذات اسماء و صفات حضرت محبوب را نشان مى دهد، و جز امام احدى قدرت بر تفسیر آن را ندارد. من در توضیح جملات این دعا مانده ام و تفسیرش اظهار عجز مى کنم.
من از خواندن و دقت در جملات این مناجات بهت زده شدم! لطف و عنایت و رحمت و کرم تا کجا و نسبت به که؟!
عبد با استفاده از تمام نعمت هاى ظاهرى و باطنى در برابر حضرت دوستبه جنایت برمى خیزد، و او در برابر عبدش به کرم و رحمت و عفو و گذشت و تأخیر عقوبت اقدام مى کند، و اگر حتى در لحظات آخر عمر آن عبد عاصى توفیق توبه پیدا کند از عقوبتش درمى گذرد، و وى را در رحمتش چون ماهى در آب غرق مى کند!
خوشت باد اى نسیم کوى جانان *** که دارى نکهت گیسوى جانان
ندارد نافه مشک تتارى *** نسیم سنبل هندوى جانان
صبا هر شب که خواهد آفتابى *** براندازد نقاب از روى جانان
دل مسکین ما از ره بدر برد *** فریب غمزه جادوى جانان
به پشتىّ سعادت مى توان زد *** زمانى خیمه بر پهلوى جانان
دعاى عاشقان حرزى چنان نیست *** که بتوان بست بر بازوى جانان
طواف حاجیان در کعبه باشد *** طواف عاشقان در کوى جانان
خوشا باد سحرگاهى که گاهى *** پیامى آردم از سوى جانان
عماد ار گوشه اى خواهى گزیدن *** هم آخر گوشه ابروى جانان
یامَنْ یرْحَمُ مَنْ لا یرْحَمُهُ الْعِبادُ.
"اى که رحم مى کنى بر آن که بندگان به او رحم نمى کنند".
غوغاى رحمت:
اگر کسى را همه از خود برانند، و وى را از هر جهت طرد کنند، و تمام درها را به روى او ببندند، و مهر و محبت خود را از او دریغ نمایند، ولى او وى را از خود نمى راند، و طردش نمى کند، و در رحمت را به رویش نمى بندد، و عشق و محبتش را از او دریغ نمى دارد.
رحمت او بر عبد از قبیل رحمت عبد بر عبد نیست، رحمت عبد بر عبد از باب غرض و هدف خاص است، ولى رحمت او را هدف و غرض نیست، آقایى و کرامت و بزرگوارى و لطفش اقتضا دارد در عنایت و محبتش به روى عبد باز باشد، به این نظر ندارد که عبد کیست و چیست، به این نظر دارد که جنبده اى نیازمند و فقیرى مستحق و دردمندى بیچاره است و باید چنین موجودى بر سر سفره عنایت و کرم قرار داشته باشد.
عبد اگر مؤمن باشد درِ رحمت خاص هم به روى او باز است، و اگر غیر مؤمن باشد رحمت خاص چون در وجود او جایى براى تجلّى نمى بیند جلوه نمى کند، ولى به محض اینکه عبد بیدار شود و از عصیان و خطا برگردد تجلّى گاه رحمت خاص مى شود، و تمام سیئات گذشته اش در مدار مغفرت بخشیده مى شود و در آسیاب محبت تبدیل به حسنه شده، و آتش توبه هیمه گناه را سوزانده خاکسترش را به باد مى دهد.
این مهم نیست که تمام عالمیان درِ مهر و محبت خود را به روى انسان ببندند، و به هیچ صورت انسان را نپذیرند، این مهم است که درى براى همیشه از رحمت و لطف از جانب حضرت دوست به روى انسان باز است، تا هر وقت که بخواهد خود را در آغوش محبت حضرت جانان بیندازد، و آنچه در قدرت داشته باشد از سفره لطفش بهره ببرد.
آرى او مى آفریند، و در رحم مادر از عبدش پذیرایى مى کند، و بدون احساس رنج وى را به دنیا مى آورد، و سینه پر شیر مادر را همراه عشق و محبتى در اوج نهایت در اختیارش مى گذارد، و پس از آماده شدن کارگاه بدن در دهانش دندان مى رویاند، و وى را تبدیل به طفلى شیرین و آراسته مى کند، و از وى نوجاونى زیبا و باطراوت مى سازد، و به پهنه آفرینش نعمت هاى مادى و معنوى را در اختیارش مى گذارد گرچه همه چیز و همه کس وى را طرد کند و از محبت و رحمت به وى دریغ ورزد!
آرى او مى پذیرد کسى را که هیچ کشورى نمى پذیرد، و هیچ سرزمینى قبول نمى کند، کشور رحمت و مملکت محبت، و سرزمین مهر و لطف او قبول مى کند آن را هیچ سرزمینى قبول نمى کند!
او نیازمند فقیر و مسکین مستکین، و بیچاره گرفتار را که به پیشگاهش حاجت مى برد خوار نمى کند، و تحقیرش نمى نماید، و روحیه اش را نمى شکند، که نیازمند در پیشگاه حضرتش در عین فقر و نیاز آبرومند است و از اعتبار و شخصیت برخوردار است، و بى شک با استجابت دعاى حاجتمند به آبرویش مى افزاید، و اعتبارش را در میان بندگان دو چندان مى کند، و وى را ملجاً و پناه دیگران قرار مى دهد.
راستى چه عجیب و بهت آور است، و تا کجا مورد تعجب دارد که نیازمند و گدا به درگاه بى نیاز برود، و علاوه بر حفظ اعتبار و شخصیتش با اضافه شدن به اعتبار و بزرگیش از درگاه او برگردد، و خود براى رفع مشکلات دیگر از بندگان دست خدا شود!
رحمت او که فقط مقتضاى آقایى و بزرگوارى اوست با انسان کارى مى کند که آن را نسبت به آدمى در بهت و حیرت مى برد، و همه در برابر آن که متصل به رحمت است انگشت به دهان مى مانند، و از درک شخصیت و وضع انسان عاجز مى شوند، خود انسان هم وقتى توجه به حقیقت پیدا مى کند، خود را از بیانش ناتوان مى بیند و از تفسیرش درمى ماند که مگر من کیستم که در عین این همه نقص و عیب و گناه و معصیت بدین صورت مورد لطف دوست قرار گرفته ام:
آنچه جان گفت به دل باز نمى یارم گفت *** به کسى رمزى از آن باز نمى یارم گفت
مطرب عشق در این پرده مرا سازى کرد *** که به کس هیچ از آن ساز نمى یارم گفت
گفت با من سخن عشق به آواز بلند *** آنچه او گفت به آواز نمى یارم گفت
زیر لب خنده زنان عشوه کنان با دل من *** آنچه گفت آن لب طنّاز نمى یارم گفت
آن که او را پر و پرواز نباشد هرگز *** بر او از پر و پرواز نمى یارم گفت
شرح آن طرّه طرّار نمى دانم داد *** سحر آن غمزه غمّاز نمى یارم گفت
مغربى با دل دمساز چو دمسازنه اى *** با تو سرّ دل دمساز نمى یارم گفت
درگاهش درگاه نومیدى نیست، پیشگاهش پیشگاه یأس و حرمان نمى باشد، او وجود مقدسى است که الحاح کنندگان را نومید نمى سازد و دست رد بر سینه توقع داران خود نمى گذارد، هدیه بى مقدار عبد را که به صورت رابطه با او و عمل صالح و اخلاق حسنه است برمى گزیند، و کار اندک را سپاس مى گزارد، و عمل کم و کوچک را به لطفش قبول مى کند و مزد عظیم و اجر بزرگ مى دهد.
آن که به او نزدیک شود بى ملاحظه به او نزدیک مى گردد، و هر که از او روى بگرداند وى را به سوى خود مى خواند، مگر در قرآن مجید نخوانده اید که موسى و هارون را وریت مى دهد به سوى فرعون بروند و از وى براى قرار گرفتن در مدار هدایت دعوت کنند، باشد که متذکر واقعیات گردد، و به مقام خشیت دست یابد، تا پرونده سیاهش سپید گردد، و گناهانش به کارگاه مغفرت راه یابد، و سیئاتش به حسنات تبدیل شود، و از عذاب ابد قیامت رهایى یابد!(۱)
اى آن که نعمتت را تغییر نمى دهى، و به انتقام شتاب نمى کنى، و اى کسى که نهال کار نیک را به بار مى آورى تا آن را بیفزائى، و از کار بد مى گذرى تا آن را محو کنى.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ طه، ۴۳ ـ ۴۴.
شرح صحیفه (قهپایی)
و کان من دعائه علیه السلام فى یوم الفطر اذ انصرف من صلاته، قام قائما ثم استقبل القبله، و فى یوم الجمعه فقال:
دعاى چهل و ششم که حضرت سیدالساجدین در روز عید رمضان بعد از نماز عید رو به قبله ایستادندى و قرائت فرمودندى. و روز جمعه نیز قرائت مى فرمودندى.
«یا من یرحم من لا یرحمه العباد».
اى آن کسى که ببخشاید بر آن کس که نبخشایند او را بندگان.
«و یا من یقبل من لا تقبله البلاد».
اى: اهل البلاد.
(یعنى:) و اى آن کسى که بپذیرد آن کس را که نپذیرند او را اهل شهرها.
«و یا من لا یحتقر اهل الحاجه الیه».
و اى آن که حقیر و خوار ندارد آن را که عرض کند حاجت خود را به سوى او.
«و یا من لا یخیب الملحین علیه».
یقال: خاب الرجل خیبه، اذا لم ینل ما طلب. و خیبته انا تخییبا.
و الالحاح: مثل الالحاف. یقال: الح علیه بالمساله. و الح السحاب: دام مطره.
یعنى: و اى آنکه ناامید و بى بهره نگرداند مبالغه کنندگان بر او به خواستگارى و طلب نمودن حوایج از او.
«و یا من لا یجبه بالرد اهل الداله علیه».
یقال: جبهته: صککت جبهته.
و الداله -بتشدید اللام-: الجراه. قال المطرزى فى المغرب: التدلل تفعل من الدلال و الداله، و هما الجراه. و قال الزمخشرى فى اساس البلاغه: و تدللت المراه على زوجها و دلت تدل و هى حسنه الدل و الدلال. و ذلک ان تریه جراه علیه فى تغنج و تشکل، کانها تخالفه و لیس بها خلاف. و ادل على قریبه و على من له عنده منزله، و ادل على قرنه، و هو مدل بفضله و شجاعته. و منه: اسد مدل، و لفلان على دلال و داله، و انا احتمل دلاله. انتهى کلامه. و فى النهایه الاثیریه: و فیه: «یمشى على الصراط مدلا»، اى: منبسطا لا خوف علیه. و هو الادلال و الداله على من لک عنده منزله.
یعنى: و اى آن که دست رد ننهد بر پیشانى آن کسانى که صاحب انبساطند در طلب و هیچ خوفى ندارند و ایشان را قدر و منزلتى هست نزد تو.
«و یا من یجتبى صغیر ما یتحف به، و یشکر یسیر ما یعمل له».
یقال: اجتباه، اى: اصطفاه. و انما کان -سبحانه- یصطفى ما یتحف به من الاعمال و الحسنات، لان جمیع طاعات المتعبدین و عبادات الطائعین کبیرها و صغیرها فى ازاء عز جلاله حقیر بالقیاس الى ما یستحقه کبریاء کبریاء فکلها سواسیه.
و فى بعض النسخ: «لا یجتوى صغیر ما یتحف به»، اى: لا یکره. من: اجتویت البلد، اذا کرهت المقام به و ان کنت فى نعمه.
و «یشکر»، اى: یثیب. و منه قوله تعالى: (کان سعیهم مشکورا)، اى: مثابا. قاله فى الکشاف.
یعنى: و اى آن که اختیار نماید و برگزیند و رد ننماید اعمال و حسنات صغیره اى را که تحفه برند به او -یا: کراهت و ناخوشى ننماید به کوچکى آنچه تحفه آورند به او- و ثواب دهد اندک چیزى را که عمل آرند از براى او.
و در بعضى نسخ «لا یجتبى» روایت شده به لاى نفى. اى: لا یجتبیه صغیرا بل یاخذه عظیما کبیرا و ان کان فى حد نفسه صغیرا. کما لا یسمع الدعاء الملحون- اى: ملحونا، بل مهما یکن دعاء اللاحن عن نیه خالصه و طیه نقیه، و ان کان مدخولا فى الفاظه و ملحونا فى اعرابه، یجعل الله قسطه من الاستجابه موفورا و یتقبله مسموعا کانه لم یکن مدخولا و لا ملحونا، تطولا و امتنانا و تفضلا و احسانا. کذا افدت من استادنا و سیدنا و من الیه فى جمیع العلوم استنادنا- قدس الله نفسه الزکیه. یعنى: اختیار نمى نماید بر وجهى (که) صغیر باشد، بلکه از روى تفضل و احسان او را کبیر شمرده، ثواب و عوض به ازاى آن اعطا مى کند.
«و یا من یشکر على القلیل و یجازى بالجلیل».
یعنى: اى آن که ثواب دهد بر قلیلى از طاعات و مجازات و مکافات دهد به بزرگ از عبادات.
«و یا من یدنو الى من دنا منه».
و اى آنکه نزدیک شود به رحمت او آن کس که نزدیک شد به طاعت،
«و یا من یدعو الى نفسه من ادبر عنه».
و اى آن که بخواند به سوى خود هر که پشت بر کرد از او.
«و یا من لا یغیر النعمه و لا یبادر بالنقمه».
و اى آن که تغییر نعمت خود نکند و به کینه و عقاب نشتابد.
«و یا من یثمر الحسنه حتى ینمیها و یتجاوز عن السیئه حتى یعفیها».
«یعفى» بتشدید الفاء للمبالغه. قال فى الصحاح: عفى المنزل: درس. و عفته الریح. یتعدى و یلزم. و عفته الریح، شدد للمبالغه.
یعنى: و اى آن که درخت نیکویى را میوه دار کند تا آنکه نمو کند و بیفزاید آن را، و اى آن که درگذرد از بدى تا آن که نیست گرداند آن را.
شرح صحیفه (مدرسی)
کان من دعائه (ع) فى یوم الفطر اذا انصرف من صلوته قام قائما ثم استقبل القبله و فى الیوم الجمعه:
بود از دعاى آن امام عالیمقام در روز فطر موقعى که منصرف مى شد از نماز فطر در حال ایستادن پس روى مبارک به قبله مى نمود و همچنین در روز جمعه. یکى از اعیاد بزرگ مسلمین روز فطر است و آن اولین روز ماه شوال است و نامیده شده به فطر به سبب افطار نمودن مردم در آن روز.
و انصراف از نماز یعنى فارغ شدن از او و سلام دادن.
و قائما مى شود که منصوب باشد بر مصدر بودن که صفت مصدر واقع شده باشد و مى شود که حال موکد باشد
الجمعه به ضم جیم از اجتماع است و یوم مضاف به معنى روز اجتماع، و جمعه نامیده شده به سبب جمع شدن مردم در آن روز و در حدیث از پیغمبر آمده است که آن روز جمعه نامیده شده چون خلقت آدم (ع) در آن روز جمع شد، و گفته شده که چون خلقت سایر مخلوقات در آن روز تمام شده و خداوند در آن روز از خلقت جمیع اشیاء فارغ شده و نیز نقل شده که کعب لوءى قوم خود را در آن روز جمع مى نمود و آنها را به تعظیم حرم امر مى کرد و به آنها خبر مى داد که زود باشد که پیغمبرى از اولاد او مبعوث شده و آنها را به ایمان آوردن به آن پیغمبر امر مى کرد.
شرح:
یعنى اى آن کسى که رحم مى کند کسى را که رحم نمى کند او را بندگان.
اللغه:
رحمه: ترک عقوبت و رساندن خیر و دفع شر.
قبول الشیى: راضى شدن به او و رد ننمودن.
البلاد: جمع بلد به معنى شهر و محل سکونت.
الترکیب:
تقبله البلاد یا از باب مجاز حذف است به تقدیر اهل البلاد نظیر و اسئل القریه یا از باب حقیقت بناء بر اینکه زمین داراى شعور و ادراک باشد و بنا بر اینکه او داراى جوهر عقلانى باشد.
و اى آن کسى که مى پذیرد کسى را که قبول نمى کند او را شهرها.
شرح:
یعنى اى آن کسى که سبک نمى شمارد و اهانت نمى کند صاحب حاجت به سوى او را.
اللغه:
احتقار: استخفاف و اهانت نمودن.
الحاح: اصرار نمودن در سئوال و ابرام نمودن در امر،
و الحاح نمودن به بندگان مذموم و لکن الحاح به خداوند محمود و مستحسن است و به غیر از خداوند دیگران از اصرار نمودن در سئوال منزجر شده و سائل را مایوس مى گرداند و تنها خداوند است که از عطا نمودن و از سئوال بندگان منزجر نبوده و اهل حاجت را احتقار و اهانت نمى نماید.
و اى کسى که مایوس نمى گرداند اصرارکنندگان در حاجت مر او را.
اللغه:
جبهه: لقیه به مکروه و استقبله به سوء اصل او از جبهه به معنى پیشانى است وقتى که به پیشانى زنند و رد نمایند.
الداله: با تشدید لام یعنى جرات پیدا کردن بر شخص از روى اطمینان به محبت او و ادلال بر خداوند متعال کنایه از آن است که جاهلان از بى ادبى نسبت به خداوند مرتکب مى شوند، یا عبارت از کسانى است که به عمل خود اطمینان داشته و اعتماد بر عبادت و اطاعت خود مى نمایند، و بعضى گفته اند مراد از اهل داله بر خداوند کسانى هستند که رغبت در رحمت خداوند دارند و خدا را بر حاجات خود مى خوانند در حالتى که مرتکب گناهان و خطاهاى بزرگ شده اند، و ظاهرا مراد کسانى هستند که در سئوال کردن از خداوند منبسط و افراط در طلب حوائج از او مى کنند شبه جراتى که بر جناب بارى تعالى دارند و در سئوال نمودن از او به کم قناعت ندارند.
شرح:
یعنى اى آن کسى که دست رد بر پیشانى کسى که جرائت در سئوال نموده نمى گذارد.
اللغه:
الاجتباء: الاختیار و الاصطفاء.
صغیر: کوچک به اعتبار قدر و منزلت.
الاتحاف: تحفه دادن و احسان نمودن و مخصوص نمودن به لطف و کرم، و در بعضى نسخ "یا من لایجتوى صغیر ما یتحف" جواه رضیه یعنى مکروه نمى دارد، شکر خداوند عبارت است از اینکه عملى را که براى خداوند به جا مى آورد جزا داده شود به او بر عمل او جزاى بزرگ و نیکوئى و شاهد بر او جمله آتیه است.
واى آن کسى که اختیار نمى کنى کوچک آن چیزى که او را تحفه داده شده و جزا مى دهد کمترین چیزى را که براى او انجام شده.
شرح:
یعنى اى آن کسى که شکر مى کند بر کم و جزا مى دهد بیشتر.
اللغه:
دنا منه و دنا الیه یدنو و دنو: نزدیکى و قرب. و نزدیک شدن خداوند از عبد تفضل و افضال است نه نزدیکى مکان و نزدیک شدن عبد از خداوند مخصوص بودن اوست به صفاتى که صحیح است که ذات خدا و ند به آن صفات متصف باشد مانند حکمت و علم و رحمت و غیر ذلک- از صفات، و آن نخواهد بود مگر به پاک نمودن کدورات جهل و غضب و صفات رذیله و کم نمودن حاجتهاى بدنى به اندازه اى که بشر بر او قدرت داشته باشد و این قرب قرب روحانى است نه قرب جسمانى و بدنى و این مضمون در روایت وارد شده که: " من تقرب منى شبرا تقربت منه ذراعا.
و اى آن کسى که نزدیک مى شود به کسى که از او نزدیک مى شود.
یدعو: یعنى مى خواند و دعوت مى کند یعنى کسى که از او روى گردانده او را به طرف خود مى خواند و آن عبارت از امر اوست گناهکاران را به توبه نمودن و تشویق عاصیان را به برگشتن به سوى او.
و در بعضى نسخ به جاى ادبر اعرض آمده و او هم به همین معنى خواهد بود.
و اى آن کسى که مى خواند به سوى خود کسى را که از او رو گردانیده.
اللغه:
التغییر: التبدیل و تغییر نعمت عبارت است از سلب آن و تبدیل شدن آن به نقمت.
نقمت مثل کلمت انتقام گرفتن به عقوبت و چون سنت الهى بر این جارى شده که گناهکاران را مبادرت در انتقام و عجله در عقاب نکند بلکه به آنها مهلت دهد تا از گناه خود به سوى اطاعت و بندگى برگردند و از تاریکى جهل به سوى نور حقیقت روانه شوند.
شرح:
یعنى اى آن کسى که تبدیل نمى نماید نعمت را و مبادرت و شتاب نمى کند در عقوبت.
قول آن حضرت: «یثمر الحسنه حتى ینمیها»، یعنى او را بارور کند و مرتب کند به او منافع زیادى و اصل او از ثمره درخت است و او چیزى که از بار و محصول درخت خورده مى شود و اثمره از باب افعال است یعنى صیره ذا ثمر و این معنى در عبارت دعا مراد است.
ینمى: زیاد مى کند.
یتجاوز عن السیئه: مى بخشد و محو مى کند بدى و گناه را.
یعغى: از عفا به معنى کهنه شدن و محو شدن و مراد به نوشتن اوست در صحیفه ى اعمال و چشم پوشیدن از او، و اگر به تشدید فا باشد به معنى محو نمودن و آثار او را از بین بردن خواهد بود، و صیغه ى مضارع در این فقرات براى دلالت کردن بر دوام و استمرار است.
و اى آن کسى که مى پروراند حسنه را تا زیاد مى کند او را، و مى بخشد از بدى تا محو مى نماید او را.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
دعا در روز عید و جمعه:
در این دعا که در رابطه با عیدفطر و جمعه است امام علیه السلام صفات خداوند بزرگ را از ناحیه ى توجه به مخلوق برمى شمرد.
در نخستین فراز از آن چنین عرضه مى دارد: (اى کسى که رحم مى کند به آنکه بندگان به او رحم نمى آورند) (یا من یرحم من لا یرحمه العباد).
(اى کسى که مى پذیرد شخصى را که شهرها و کشورها او را نمى پذیرند) (و یا من یقبل من لا تقبله البلاد).
(اى کسى که نیازمندان به سویش را حقیر و کوچک نمى شمرد) (و یا من لایحتقر اهل الحاجه الیه).
(اى کسى که اصرارکنندگان به درگاهش را نومید نمى سازد) (و یا من لایخیب الملحین علیه).
(اى آنکه دست رد به سینه ى دلالت کنندگان (و مشتاقانش) نمى زند) (و یا من لا یجبه بالرد اهل الداله علیه).
(اى آنکه هدایاى کوچک را مى پذیرد) (و یا من یجتبى صغیر ما یتحف به).
(اى آنکه در برابر کار اندکى که برایش صورت گرفته تشکر مى کند) (و یشکر یسیر ما یعمل له).
(اى آنکه از عمل کم تشکر مى کند و پاداش بزرگ مى دهد) (و یا من یشکر على القلیل و یجازى بالجلیل).
(اى آنکه هر کس به او نزدیک شود به او نزدیک مى گردد) (و یا من یدنو الى من دنا منه).
(اى آنکه به سوى خود فرامى خواند کسى را که از او روى برتافته است) (و یا من یدعو الى نفسه من ادبر عنه).
(اى کسى که نعمت را تغییر نمى دهد و در انتقام شتاب نمى کند) (و یا من لا یغیر النعمه، و لایبادر بالنقمه).
(اى آنکه حسنات و نیکیها را به بار مى نشاند تا آن را به رشد برساند و از سیئات و بدیها در مى گذرد تا آنجا که آن را به کلى محو سازد) (و یا من یثمر الحسنه حتى ینمیها، و یتجاوز عن السیئه حتى یعفیها).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۶، ص:۲۱۵-۱۹۹
و کان من دعائه علیه السّلام فی یوم الفظر إذا انصرف من صلوته قام قائما ثمّ استقبل القبلة و فی یوم الجمعة فقال: «یا من یرحم من لا یرحمه العباد و یا من یقبل من لا تقبله البلاد و یا من لا یحتقر أهل الحاجة إلیه و یا من لا یخیب الملحّین علیه و یا من لا یجبه بالرّدّ أهل الدّالّة علیه و یا من یجتبى صغیر ما یتحف به و یشکر یسیر ما یعمل له و یا من یشکر على القلیل و یجازى بالجلیل و یا من یدنو إلى من دنا منه و یا من یدعوا إلى نفسه من ادبر عنه و یا من لا یغیر النّعمة و لا یبادر بالنّقمة و یا من یثمر الحسنة حتّى ینمیها و یتجاوز عن السّیئة ...».
بسم الله الرحمن الرحیم و هو ثقتى الحمد لله الذى جعل من الایام جمعه وعیدا، و آمن من آمن به و برسله جمله وعیدا، والصلاه والسلام على نبیه الذى کتب من صدق به سعیدا و على اهل بیته الذین قرب بهم من منار الهدى بعیدا. و بعد: فهذه الروضه السادسه والاربعون من ریاض السالکین فى شرح صحیفه سیدالعابدین و امام الزاهدین صلوات الله علیه و على آبائه و ابنائه الهادین، املاء راجى فضل ربه السنى على صدرالدین الحسینى الحسنى جعله الله من المحسنین و احسن الیه و الى جمیع المومنین.
الفطر: ترک الصوم، و یوم الفطر غره شوال سمى بذلک لفطر الناس به، یقال: فطر الصائم فطورا من باب -قعد- و افطر افطارا و الاسم الفطر بالکسر.
و انصرف من صلاته: اى سلم و فرغ منها.
و قائما: عند بعضهم نصب على المصدر وقعت الصفه مصدرا کما وقع المصدر صفه فى نحو اتیته مشیا و جئته رکضا، و عند بعضهم هو حال موکده نحو: «ولى مدبرا».
و استقبل القبله: جعلها تلقاء وجهه، و القبله بالکسر فى الاصل للحاله التى علیها المستقبل کالجلسه بالکسر للحاله التى علیها الجالس ثم خصت فى العرف بجعلها اسما للمکان الذى یستقبل و یتوجه الیه للصلاه.
و الجمعه بالضم: اسم من الاجتماع اضیف الیه الیوم و ربما حذف لکثره الاستعمال فقیل: الجمعه من دون یوم سمیت بذلک لاجتماع الناس فیها هذا هو المشهور فى اللغه.
و جاء فى الحدیث عن النبى صلى الله علیه (و) آله: انها سمیت بذلک لان آدم علیه السلام جمع فیها خلقه.
و قیل: لان سائر المخلوقات اجتمع خلقها و فرغ منه یوم الجمعه.
و قیل: لان سعد بن زراره لما جمع بالانصار فصلى بهم و ذکرهم سموه الجمعه حین اجتمعوا فعلیه فالاسم اسلامى.
و قیل: لان کعب بن لوى کان یجمع قومه فیه فیذکرهم و یامرهم بتعظیم الحرم و یخبرهم انه سیبعث فیه نبى من ولده و یامرهم بالایمان به.
و قیل: لان قصیا هو الذى کان یجمعهم ذکر ذلک تغلب فى امالیه.
و ضم المیم من الجمعه لغه الحجاز، و فتحها لغه تمیم، و اسکانها لغه بنى عقیل، اما الضم و الاسکان فمشهورتان، و اما الفتح فغریبه حکاها الواحدى عن الفراء و حکى الزجاج الکسر.
قال فى الکشاف فى سوره الجمعه و قرى بهن، هذا فى اسم الیوم و اما اسم ایام الاسبوع جمله فهو الجمعه بضم الجیم و اسکان المیم لا غیر.
و الفرق بین المسکن المیم و مفتوحها: ان الاول للمفعول کضحکه بمعنى مضحوک علیه. و الثانى للفاعل کضحکه و همزه و لمزه بمعنى ضاحک و هامز و لامز، و المعنى على الاول مجموع فیه الناس و على الثانى جامع لهم و لیست التاء فیها للتانیث بل للمبالغه کالتاء فى علامه و جمعها: جمع کغرفه و غرف و جمعات بضمتین و بضم ففتح و بضم فسکون.
الرحمه قیل: هى ترک عقوبه من یستحقها، و قیل: ایصال الخیر و دفع الشر، و اصلها: الرقه و التعطف کما تقدم بیانه.
و لما کانت رحمته تعالى تشمل جمیع الموجودات من طریق الخلق و الرزق و النفع و دفع الضر من غیر شائبه غرض و لا ضمیمه عله و کانت رحمه غیره من العباد لا تخلو من عله و غرض و هو طلب عوض علیها اما ثواب آجل او ثناء عاجل و اما ازاله رقه الجنسیه او ازاحه خساسه البخل فاذا انتفت العله و عدم الغرض انتفت الرحمه ضروره انتفاء المعلول لانتفاء العله لاجرم صدق انه سبحانه یرحم من لا یرحمه العباد و مع ذلک فعفوه عن المجرمین و حلمه عن الخاطئین مع انتهاکهم من حرماته ما لو انتهکه احد من حرمه ادنى مقتدر على الانتقام لعاجله به و لم یبق علیه.
قال بعض العارفین: من کمال رحمته ستره لعیوبک و هو یعلم منک ما لو علمه ابواک لفارقاک، و لو علمت به امراتک لجفتک، و لو اطلعت علیه امتک لاقدمت على الفرار، و لو علمه جارک لسعى فى تخریب دارک فاى رحمه اکمل من رحمته.
و عن عمران بن الحصین قال: کان فى عهد النبى صلى الله علیه و آله شاب فیه اتراف و رهق و کان له اب یزجره فلا ینزجر فلما فارق الدنیا لم یصل علیه ابوه و لم یصلح من تجهیزه ما ینبغى ان یفعله فلما جن علیه اللیل راى ابنه فى النیام فى قصر على سریر یجل حسنهما عن الوصف و علیه حلل خضر و وجهه یتهلل اشراقا فساله عن حاله فقال: لما بلغت روحى التراقى ندمت على ما سلف منى و لم ارمنک اشفاقا و رحمه فقدمت على ربى نادما مجفوا مهجورا یبرا منى و لم یرحمنى اقرب الناس منى سببا و امتهم بى نسبا فرحمنى ربى و لم یقنطنى من رحمته فادخلنى هذه الروضه کما ترى.
و قبلت الشىء اقبله من باب -تعب- قبولا بالفتح و بالضم لغه حکاها ابن الاعرابى، اى رضیت به و لم ارده.
و البلاد: جمع بلده ککلبه و کلاب، و جمع البلد: بلدان بالضم.
و قوله: «من لا تقبله البلاد» اما من مجاز الحذف اى اهل البلاد نحو قوله تعالى: «و اسال القریه التى کنا فیها و العیر التى اقبلنا فیها» اى: اهل القریه و اهل العیر، و قوله تعالى: «فلیدع نادیه» اى اهل نادیه، «و الى مدین اخاهم شعیبا» اى: اهل مدین بدلیل اخاهم شعیبا.
و اما: على طریق التقدیر اى: لا تقبله البلاد لو کان لها اهلیه القبول، او على سبیل التحقیق بناء على ان الارض ذات شعور و لها جوهر عقلى کما سبق ذکره فى الروضه السادسه.
و یوید ذلک ما روى عن ابن عباس انه کان رجل فیمن کان قبلکم عبد الله ثمانین سنه فاخطا خطیئه فخاف على نفسه فجاء الى الغیاض فقال: ایتها الغیاض فیک الرمال الکثیره و الاشجار الملتفه فهل فیک مکان یوارینى من ربى؟ فاجابته الغیاض: و الله ما فى نبت و لا شجر الا و له تعالى ملک موکل به فکیف اواریک یا هذا عن الله؟، ثم اتى البحر الغزیر ماوه الکثیر حیتانه فقال: هل فیک مکان یوارینى عن الله؟ فاجابه: ما فى شىء الا و ملک موکل به فکیف اواریک؟ فاتى الجبال و قال مثل ذلک؟ و اجیب بجوابه، فاقام یتعبد الله حتى حضره الموت و قال: یا رب اقبض روحى فى الارواح و جسدى فى الاجساد و لا تبعثنى یوم القیامه.
و حقر الشىء بالضم حقاره: هان قدره فلا یعبا به و یعدى بالحرکه فیقال: حقره من باب- ضرب- و احتقره اى استخف به و استقله و اهانه و لما کانت الحاجه مناط الذل و الحقاره و کان من عدا الله سبحانه و تعالى لا ینفک من احتقار اهل الحاجه الیه کان هذا الوصف مما تفرد الله جل جلاله به و کرهه من عباده و نهى عنه حیث قال: «و اما السائل فلا تنهر» و قال تعالى: «قول معروف و مغفره خیر من صدقه یتبعها اذى».
قال المفسرون: الاذى: هو تطاول المتصدق على الفقیر و احتقاره له کان یقول له: ما انت الا ثقیل، و لست الا مبرما، و باعد الله ما بینى و بینک، کل ذلک لهوانه علیه، و من الاذى اعراضه عنه و عدم مبالاته به الى غیر ذلک من انواع الاحتقار و اما الحق سبحانه فلکمال ذاته و عموم فیضه کان من شانه اکرام اهل الحاجه الیه و تشریفهم بالثناء علیهم کما تکرر ذلک فى الکتاب العزیز حتى قال بعض العارفین: من جمله الفوائد فى فتح باب الحاجه على العباد الى المعبود تکریمهم بفتح باب المناجاه علیهم اذا احتاجوا الى جلب نفع او دفع ضر توجهوا الیه برفع الهمم فشرفوا بمناجاته (لمناجاته) و منحوا من هباته و لولا الحاجه لم یتشرفوا بالمناجاه.
و منها: ارادته تعالى ان یتحببوا الیه فکلما وردت على العبد اسباب الحاجه و الفاقه و توجه الى الله فیها فاستجاب له وجد العبد لذلک حلاوه فى نفسه و راحه فى قلبه فاوجب له ذلک زیاده المحبه لربه، قال صلى الله علیه و آله: احبوا الله لما یغذیکم به من نعمه فکلما تجددت النعم بنیل مطلوب او دفع مکروه تجدد له من الحب بحسبها.
و منها: ان الحاجه باب الى الله تعالى و سبب یوصل العبد الیه الم تسمع قوله تعالى: «یا ایها الناس انتم الفقراء الى الله و الله هو الغنى الحمید» فجعل الفقر الى الله سببا یودى الى الوصول الیه و الدوام بین یدیه و لما کان الانسان خیره خلقه تعالى جعل افتقاره الیه عاجلا لامور المعاش و آجلا لنعیم الاخره اکثر و ابین عن افتقار سائر المخلوقین، الا ترى الى قوله تعالى: «انتم الفقراء» کیف عرف الخیر لقصد انهم جنس الفقراء مبالغه و کل ذلک لحبه تعالى للاحسان و عنایته باهل الحاجه الیه فکیف یحتقرهم.
و خیبه الله تعالى: جعله خائبا اى غیر ظافر بمطلوبه.
و الملحون جمع ملح اسم فاعل من الح الرجل على غریمه اذا لزمه و اقبل مواظبا للتقاضى منه و الح فى السوال اذا دام علیه، و لازمه و لما کان الباعث على تخییب الملحین الضجر من مداومه السوال المفضى الى اجابه السائل و کان من سوى الله سبحانه ینقصه ذلک و هو تعالى لا ینقص من خزائنه ان یهب الدنیا لمن سالها بل لا تزیده کثره العطاء الا کرما وجودا لم یکن من شانه ان یخیب الملحین علیه بل کان الالحاح علیه احب الیه و لذلک ورد استحباب الالحاح فى الدعاء.
و جبهه یجبهه جبها من باب -منع-: لقیه بمکروه و استقبله بسوء و اصله من اصابه الجبهه یقال: جبهه اذا اصاب جبهته.
و الداله بتشدید اللام: اسم من ادل على صدیقه و قریبه و على من له منزله عنده: اذا انبسط و اجترا و افرط علیه ثقه بمحبته یقال: ادل فاصل و منه حدیث یمشى على الصراط مدلا اى: منبسطا لا خوف علیه و هو من دلال المراه على زوجها اذا ارته جراه علیه فى تغنج کانها تخالفه و لیس بها خلاف.
قال بعضهم: و الادلال علیه تعالى اما کنایه عن الادلال بالاعمال و الافعال له تعالى، و اما عباره عما یرتکبه الجاهلون من سوء الادب مع جنابه تقدس و تعالى، او المراد من اهل الداله من یثق بعمله و یعتمد على عبادته و طاعته.
و قال بعضهم: المراد باهل الداله علیه: الراغبون الیه و الداعون له مع ارتکابهم الجرائم و العظائم.
و الظاهر ان المراد باهل الداله علیه المنبسطون فى سواله سبحانه المفرطون فى الطلب منه شبه المجترئین على جنابه المقدس لا یجملون فى السوال و لا یقنعون بقلیل النوال، و یدل على ذلک ما حکاه الزمخشرى فى ربیع الابرار عن اعرابیه انها قالت عند الکعبه: الهى لک ادل و علیک ادل و لو کان الادلال علیه سبحانه باحد المعانى السابقه کانت الفقرتان متنافیتین و الله اعلم.
و اجتبیت الشىء: اخترته و اصطفیته.
و المراد بالصغیر هنا باعتبار القدر و المنزله.
و اتحفته بالشىء اتحافا: بررته به و خصصته به لطفا و کرامه، و التحفه على وزن «رطبه» و تسکن العین: البر و اللطف و ما اتحفت به غیرک.
قال الازهرى: و التاء اصلها واو.
و فى نسخه ابن ادریس «و یا من لا یجتوى صغیر ما یتحف» اى: لا یکره، یقال: جویته کرضیته و اجتواه: اى کرهه.
و شکره تعالى لیسیر ما یعمل له: عباره عن مجازاته علیه بجزیل الجزاء و ثنائه على عامله بجمیل الثناء کما تضمنه قوله علیه السلام فى الفقره بعده «یا من یشکر على القلیل و یجازى بالجلیل».
قال الغزالى فى المقصد الاسنى: الشکور هو الذى یجازى بیسیر الطاعات کثیر الدرجات و یعطى بالعمل فى ایام معدوده نعما غیر محدوده و من جازى الحسنه باضعافها، یقال: انه شکر تلک الحسنه، و من اثنى على المحسن ایضا فیقال ایضا: انه شکره و زیاداته تعالى فى المجازاه غیر محصوره و لا محدوده فان نعیم الجنه لا نفاد له و لا منتهى و الله تعالى یقول: «کلوا و اشربوا هنیئا بما اسلفتم فى الایام الخالیه» و ثناوه على عباده بما وفقهم له من العمل الصالح مشهور فى کتابه المجید، متلو و مسطور کقوله تعالى: «و الذاکرین الله کثیرا و الذاکرات» و کقوله تعالى «التائبون العابدون» الى آخرها.
قال بعض اهل العرفان: ایاک ان تحقر من الاعمال الصالحه شیئا ابدا صغیرا کان او کبیرا، اذ لا هاجس یهجس لک فى الطاعه الا شکرک الله تعالى علیه، و کفى دلیلا على ذلک قوله تعالى: «فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره».
و قد حکى: ان رجلا رئى فى المنام فقیل له: ما فعل الله بک؟ فقال: حاسبنى فخفت کفه حسناتى، فوقعت فیها صره فثقلت کفه حسناتى، فقلت ما هذا یا رب؟ فقال لى: کف تراب القیته فى قبر مسلم فرجح بذلک المقدار میزانه. فانظر کیف شکر الله تعالى له ذلک و خباه له فى خزائنه، من حیث لم تطلع علیه الملائکه لانها حسنه دقت عن ان تکتبها الملائکه للطافه الجزاء علیها، اذ لم تکن غیر قبضه تراب فاخذها جلت عظمته برافته و کرمه و ادخرها لعبده فى خزائنه الى وقت حاجته الیها، فجعلها سببا لنجاته، فکیف یحتقر شىء من صالح الاعمال و ان دق.
و اجتبیت الشىء: اخترته و اصطفیته.
و المراد بالصغیر هنا باعتبار القدر و المنزله.
و اتحفته بالشىء اتحافا: بررته به و خصصته به لطفا و کرامه، و التحفه على وزن «رطبه» و تسکن العین: البر و اللطف و ما اتحفت به غیرک.
قال الازهرى: و التاء اصلها واو.
و فى نسخه ابن ادریس «و یا من لا یجتوى صغیر ما یتحف» اى: لا یکره، یقال: جویته کرضیته و اجتواه: اى کرهه.
و شکره تعالى لیسیر ما یعمل له: عباره عن مجازاته علیه بجزیل الجزاء و ثنائه على عامله بجمیل الثناء کما تضمنه قوله علیه السلام فى الفقره بعده «یا من یشکر على القلیل و یجازى بالجلیل».
قال الغزالى فى المقصد الاسنى: الشکور هو الذى یجازى بیسیر الطاعات کثیر الدرجات و یعطى بالعمل فى ایام معدوده نعما غیر محدوده و من جازى الحسنه باضعافها، یقال: انه شکر تلک الحسنه، و من اثنى على المحسن ایضا فیقال ایضا: انه شکره و زیاداته تعالى فى المجازاه غیر محصوره و لا محدوده فان نعیم الجنه لا نفاد له و لا منتهى و الله تعالى یقول: «کلوا و اشربوا هنیئا بما اسلفتم فى الایام الخالیه» و ثناوه على عباده بما وفقهم له من العمل الصالح مشهور فى کتابه المجید، متلو و مسطور کقوله تعالى: «و الذاکرین الله کثیرا و الذاکرات» و کقوله تعالى «التائبون العابدون» الى آخرها.
قال بعض اهل العرفان: ایاک ان تحقر من الاعمال الصالحه شیئا ابدا صغیرا کان او کبیرا، اذ لا هاجس یهجس لک فى الطاعه الا شکرک الله تعالى علیه، و کفى دلیلا على ذلک قوله تعالى: «فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره».
و قد حکى: ان رجلا رئى فى المنام فقیل له: ما فعل الله بک؟ فقال: حاسبنى فخفت کفه حسناتى، فوقعت فیها صره فثقلت کفه حسناتى، فقلت ما هذا یا رب؟ فقال لى: کف تراب القیته فى قبر مسلم فرجح بذلک المقدار میزانه. فانظر کیف شکر الله تعالى له ذلک و خباه له فى خزائنه، من حیث لم تطلع علیه الملائکه لانها حسنه دقت عن ان تکتبها الملائکه للطافه الجزاء علیها، اذ لم تکن غیر قبضه تراب فاخذها جلت عظمته برافته و کرمه و ادخرها لعبده فى خزائنه الى وقت حاجته الیها، فجعلها سببا لنجاته، فکیف یحتقر شىء من صالح الاعمال و ان دق.
و دنا منه و دنا الیه یدنو دنوا: قرب فهو دان.
قال الراغب: دنو الله تعالى و قربه من العبد هو الافضال علیه و الاحسان الیه لا بالمکان.
و لهذا روى ان موسى علیه السلام قال: الهى اقریب انت فاناجیک؟ ام بعید فانادیک؟ فقال لو قدرت لک البعد لما انتهیت الیه، و لو قدرت لک القرب لما اقتدرت علیه.
و دنو العبد و قربه من الله فى الحقیقه: التخصص بکثیر من الصفات التى یصح ان یوصف الله تعالى بها، و ان لم یکن وصف الانسان به على الحد الذى یوصف تعالى به، نحو الحکمه و العلم و الرحمه، و ذلک یکون بازاله الاوساخ من الجهل و الطیش و الغضب و الحاجات البدنیه بقدر طاقه البشر، و ذلک قرب روحانى لا بدنى، و على هذا القرب نبه علیه السلام فیما ذکر عن الله سبحانه: من تقرب منى شبرا تقربت منه ذراعا.
و قوله: «عنه» ما تقرب الى عبد بمثل اداء ما افترضت علیه.
و قال ابن الاثیر فى النهایه: المراد بقرب الله قرب نعمه و الطافه و بره و ترادف مننه، و بقرب العبد القرب بالذکر و الطاعه لاقرب الذات و المکان.
و دعوت زیدا ادعوه دعاء: نادیته، و طلبت اقباله، اى یطلب الیه اقبال من ادبر عنه و هو تمثیل لامره العصاه بالتوبه الیه و حضه المجرمین على الانابه له، قال رجل لرابعه: انى عصیت الله افترینه یقبلنى؟ قالت: ویحک انه یدعو المدبرین عنه فکیف لا یقبل المقبلین الیه.
و فى نسخه: «من اعرض عنه» و هو بمعنى ادبر فان الادبار و الاعراض و التولى معان متقاربه.
و التغییر: یقال: على وجهین:
احدهما: لتغییر صوره الشىء دون ذاته کما یقال: غیرت دارى اذا بنیتها بناء غیر الذى کان.
و الثانى: لتبدیله بغیره کما تقول: غیرت ثویى و دابتى اذا ابدلتهما بغیرهما، و هذا المعنى هو المراد، لان تغییر النعمه عباره عن سلبها و تبدیلها بالنقمه، و فیه تلمیح الى قوله تعالى فى سوره الانفال: «ذلک بان الله لم یک مغیرا نعمه انعمها على قوم حتى یغیروا ما بانفسهم» و قوله تعالى فى سوره الرعد: «ان الله لا یغیر ما بقوم حتى یغیروا ما بانفسهم».
و الالف و اللام فى النعمه: للجنس، اى لا یغیر شیئا من جنس النعمه جل او هان، کما ان التنکیر فى الایه الاولى یفید العموم، اى، اى نعمه کانت جلت او هانت.
فان قلت: مدلول عباره الدعاء انه تعالى لا یغیر النعمه مطلقا، و مدلول الایتین انه لا یغیرها مادامت موجباتها و هى ما فى انفسهم من الاحوال و الاعمال الصالحه التى کانوا علیها وقت تلبسهم بالنعمه فاذا فارقوها و اتصفوا بماینا فیها غیرها فعدم التغییر فى الایتین مقید.
قلت معنى کونه تعالى لا یغیر النعمه انه لا یغیرها من ذات نفسه من غیر موجب لتغییرها فاذا حصل موجب تغییرها و مقتضاه لم یکن التغییر واقعا من الله سبحانه فى حد ذاته بل بسبب ناشىء من غیره فکانه هو المغیر للنعمه فلا منافاه بین عباره الدعاء و مدلول الایتین و هذا معنى قولهم: الرحمه ذاتیه له تعالى و الغضب من مقتضیات العصیان و لذلک قال امیرالمومنین و سید الوصیین صلوات الله و سلامه علیه: «و ایم الله، ما کان قوم قط فى خفض عیش، فزال عنهم الا بذنوب اجترحوها، لان الله لیس بظلام للعبید، و لو ان الناس حین تنزل بهم النقم، و تزول عنهم النعم، فزعوا الى ربهم بصدق من نیاتهم، و وله من قلوبهم، لرد علیهم کل شارد، و اصلح لهم کل فاسد».
و بادر مبادره و بدارا: اسرع و عجل.
و النقمه: مثل کلمه، و تخفف مثلها: اسم من انتقم منه اذا عاقبه او بالغ فى العقوبه من نقم اذا بلغت به الکراهه حد السخط و لما کان غرض العنایه الالهیه سوق کل ناقص الى کماله کانت من سنته تعالى عدم مبادره العصاه بالانتقام و معاجلتهم بالعقاب بل ینظرهم و یمهلهم لیرجعوا عن عصیانهم وغیهم الى الطاعه و الرشد و یخرجوا من ظلمات الجهل و ورطات الماثم الى نور الحق و متسع الجود.
قوله علیه السلام: «و یا من یثمر الحسنه حتى ینمیها» اى یجعلها ذات ثمره و یرتب علیها منافع حتى یکثرها، یقال لکل نفع صدر عن شىء و ترتب علیه: ثمرته، کقولک: النجاه ثمره الصدق، و الظفر ثمره الصبر، و الجنه ثمره الایمان، و اصله من الثمره للشجر، و هى اسم لما یوکل من حمل الشجر، و یثمر هنا مضارع اثمره، اى صیره ذا ثمر کما اتفقت علیه النسخ، فالهمزه فیه للتعدیه، و لازمه ثمر یثمر من باب -کتب- بمعنى اثمر لازما.
قال فى القاموس: ثمر الشجر و اثمر صار فیه الثمر انتهى.
فاثمر: على هذا یستعمل لازما و متعدیا، و قیل: الثامر ما خرج ثمره، و المثمر ما نضج ثمره و بلغ ان یجنى کما حکاه صاحب القاموس ایضا، و علیه فبین معنى اثمر لازما و بینه متعدیا فرق، فاثمر الشجر لازما معناه نضج ثمره، و اثمر الله الشجر متعدیا معناه اخرج الله ثمرته، و هذا المعنى هو المراد فى عباره الدعاء.
و نمى الشىء ینمى من باب -رمى- نماء بالفتح و المد: زاد و کثر، و فى لغه ینمو نموا من باب -قعد- و یتعدى بالهمزه و التضعیف.
و فى الحدیث: ان الصدقه تقع فى ید الرحمان فیربیها کما یربى احدکم فلوه او فصیلته.
و تجاوز عن السیئه: صفح و عفى عنها، و عفت الریح المنزل: محته و طمست اثره، و عفى المنزل یعفو درس و انمحى، یتعدى و لا یتعدى الا ان الثابت فى المشهور من نسخ الصحیفه یعفیها بضم الیاء من الاعفاء و لم ینص احد من اللغویین فیما وقفت علیه على ان عفا بمعنى درس یعدى بالهمزه الا ان یکون بمعنى الترک من قولهم: اعفنى من الخروج معک: اى دعنى منه فیکون ایقاع الاعفاء على السیئه من باب المجاز العقلى، و الاصل اعفاء صاحبها من عقوبتها، او یکون المراد ترک السیئه بمعنى عدم اثباتها فى صحیفه الاعمال و الاغضاء عنها.
و فى نسخه ابن ادریس حتى یعفیها بتشدید الفاء و هو من عفت الریح الاثر بالتشدید، اى محته.
قال الجوهرى: تعفت الدار: درست، و عفتها الریح شدد للمبالغه، قال الشاعر:
اهاجک رسم دارس الرسم باللوى * لاسماء عفا آیه المور و القطر
و حتى: فى الفقرتین للتعلیل لان ما بعدها مسبب عما قبلها اى یثمر الحسنه لینمیها، و یتجاوز عن السیئه لیعفیها و ایثار صیغه الاستقبال فى جمیع الصلاه الواقعه فى هذا الفصل من الدعاء للدلاله على الدوام و الاستمرار حتى فى المضارع المنفى من قوله: «و یا من لا یحتقر اهل الحاجه» و نحوه، فان المضارع کما یفید الاستمرار فى الاثبات یفیده فى النفى بحسب المقام کما ان الجمله الاسمیه تدل بمعونه المقام على دوام الثبوت و عند دخول النفى تدل على دوام الانتفاء لا انتفاء الدوام، و الله اعلم.
