دعای ۳۶ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش اول)
دعا هنگام رعد و برق؛
وَ کانَ مِنْ دُعَائِهِ عَلَیهِ السَّلَامُ إِذَا نَظَرَ إِلَى السَّحَابِ وَ الْبَرْقِ وَ سَمِعَ صَوْتَ الرَّعْدِ:
اللَّهُمَّ إِنَّ هَذَینِ آیتَانِ مِنْ آیاتِک، وَ هَذَینِ عَوْنَانِ مِنْ أَعْوَانِک، یبْتَدِرَانِ طَاعَتَک بِرَحْمَةٍ نَافِعَةٍ أَوْ نَقِمَةٍ ضَارَّةٍ، فَلَا تُمْطِرْنَا بِهِمَا مَطَرَ السَّوْءِ، وَ لَا تُلْبِسْنَا بِهِمَا لِبَاسَ الْبَلَاءِ.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَنْزِلْ عَلَینَا نَفْعَ هَذِهِ السَّحَائِبِ وَ بَرَکتَهَا، وَ اصْرِفْ عَنَّا أَذَاهَا وَ مَضَرَّتَهَا، وَ لَا تُصِبْنَا فِیهَا بِآفَةٍ، وَ لَا تُرْسِلْ عَلَى مَعَایشِنَا عَاهَةً.
اللَّهُمَّ وَ إِنْ کنْتَ بَعَثْتَهَا نَقِمَةً وَ أَرْسَلْتَهَا سَخْطَةً، فَإِنَّا نَسْتَجِیرُک مِنْ غَضَبِک، وَ نَبْتَهِلُ إِلَیک فِی سُؤَالِ عَفْوِک، فَمِلْ بِالْغَضَبِ إِلَى الْمُشْرِکینَ، وَ أَدِرْ رَحَى نَقِمَتِک عَلَى الْمُلْحِدِینَ.
اللَّهُمَّ أَذْهِبْ مَحْلَ بِلَادِنَا بِسُقْیاک، وَ أَخْرِجْ وَحَرَ صُدُورِنَا بِرِزْقِک، وَ لَا تَشْغَلْنَا عَنْک بِغَیرِک، وَ لَا تَقْطَعْ عَنْ کافَّتِنَا مَادَّةَ بِرِّک، فَإِنَّ الْغَنِی مَنْ أَغْنَیتَ، وَ إِنَّ السَّالِمَ مَنْ وَقَیتَ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
دعای امام هنگامی که به ابر و برق نظر می‌کرد:
خداوندا همانا اینها دو نشانه از نشانه‌های تو، و دو خدمتگزار از خدمتگزاران تواند که در مقام فرمان‌بردنت به رحمتی سودمند یا عقوبتی زیانبخش می‌شتابند، پس به آن دو، باران عذاب بر ما مباران و به آنها لباس بلا بر ما مپوشان.
بار الها بر محمد و آلش درود فرست، و فایده و برکت این ابرها را بر ما سرازیر کن، و آزار و زیانش را از ما بگردان، و به آن بر ما آفتی مرسان و بر معیشتمان آسیبی نفرست.
خداوندا اگر این ابر را برای عقوبت برانگیخته‌ای، و از راه خشم فرستاده‌ای، پس ما از خشمت به تو پناه می‌بریم، و برای درخواست عفوت به سوی‌ات زاری می‌کنیم، پس غضبت را متوجه مشرکین ساز، و آسیای عقوبتت را نسبت به ملحدان به گردش انداز.
الهی خشکی سرزمین‌های ما را به سقایت خود برطرف کن و وسوسه قلوبمان را به رزق خود بیرون فرما و ما را از خود به غیر خود سرگرم مکن و منبع نیکی خود را از همه ما دور نکن، چه آنکه بی‌نیاز کسی است که تواش بی‌نیاز کنی، و سالم کسی است که تواش نگاه داری.
ترجمه آیتی
دعای آن حضرت است هنگامی که به ابر و برق می نگریست یا آواز رعد می شنید:
بار خدایا، این دو، دو نشانه از نشانه هاى تو و دو کارگزار از کارگزاران تواند که به فرمانبردارى تو مى شتابند آنگاه که بخواهى رحمت سودمند خود را فرستى یا عقوبت و عذاب زیانبار خویش را. اى خداوند، به آن دو، باران عذاب بر ما مبار و جامه ى محنت و بلا بر ما مپوشان.
بار خدایا، درود بفرست بر محمد و خاندانش و سود و برکت این ابرها را بر ما بباران و آزار و زیانشان از ما دور گردان و به آفت آن گرفتار مساز و برگ معیشت ما دچار بلا مگردان.
اى خداوند، اگر این ابر برانگیخته اى که ما را بدان عذاب کنى، یا از سر خشم و سخط فرستاده اى، از خشم و سخط تو به تو پناه مى آوریم و به درگاهت زارى مى کنیم مگر عفوت را به ما ارزانى دارى. اى خداوند، خشم و سخط خویش بر سر مشرکان بگمار و آسیاب انتقامت را بر سر ملحدان به چرخش آر.
اى خداوند، باران بفرست و خشکى از زمینهاى تشنه ى ما ببر و به رزقى که ما را ارزانى مى دارى وسوسه و اضطراب از دل ما بزداى و ما را از خود به دیگرى مشغول مدار. ماده ى فضل و کرم خویش از ما همگان منقطع مفرماى، که غنى کسى است که تواش غنى گردانیده باشى و تندرست کسى است که تواش از بلا نگه دارى.
ترجمه ارفع
هنگام رعد و برق:
پروردگارا رعد و برق دو آیت از آیات تواند و دو یارى رسان از یاران تواند که جهت فرمانبردارى از تو در رساندن رحمت سودمند و یا عذاب زیانبار مى شتابند پس به وسیله آن دو، باران ویران کننده بر ما مبار و لباس بلا و گرفتارى بر قامتمان مپوشان.
خداوندا بر محمد و آل او درود فرست و منافع و برکات این ابرها را بر ما نازل فرما و اذیتها و زیانهایشان را از ما دفع کن و به توسط آنها به ما بیمارى مرسان و بر معیشت ما از ناحیه آنها آسیبى وارد مفرما.
بار الها اگر ابرها را فرستاده ای براى بلا و کیفر رساندن پس به درستى که ما به تو پناه مى بریم از غضبت و جهت طلب عفو به درگاهت گریه و زارى مى کنیم بنابراین خشمت را به مشرکین و کفار برگردان و آسیاى عذابت را بر آنانکه کافرند به چرخش درآور
خدایا خشکى شهرهایمان را با فرستادن بارانت از بین ببر و بدخیالى و آزرده خاطر بودنمان را با روزى دادن خود زایل کن و ما را به غیر خودت مشغول مفرما و لطفت را از همه ما دریغ مکن زیرا که بى نیاز واقعى کسى است که تو بى نیازش کنى و آدم سالم کسى است که تو او را سلامت بدارى و از حوادث حفظ فرمایى.
ترجمه استادولی
از دعاهاى آن حضرت است هنگامى که به ابر و برق مى نگریست و صداى رعد را مى شنید:
خدایا، این دو پدیده دو نشان از نشان هاى تو، و دو یار خدمتکار از یاران خدمتکار تواند، که با رساندن رحمتى سودمند یا نقمتى زیان بار به طاعتت مى شتابند، پس به وسیله این دو پدیده بارانى زیان بار بر ما مباران، و جامه بلا بر ما مپوشان.
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و نفع و برکت این ابرها را بر ما فرود آور، و آزار و آسیب آنها را از ما بگردان، و در آنها آفتى به ما نرسان، و زیانى بر معیشت ما نفرست.
خدایا، و اگر آن را براى نقمت برانگیخته اى، و از روى خشم فرستاده اى، پس ما از خشمت به تو پناه مى آوریم، و براى درخواست بخشش به درگاهت ناله و زارى مى کنیم، پس خشم خود را به سوى مشرکان بگردان، و سنگ آسیاى نقمتت را بر سر ملحدان بچرخان.
خدایا، خشکى سرزمین هاى ما را به آبیارى خود برطرف ساز، و عقده دل ما را به رزق و روزیت بگشا، و ما را از خودت به غیر خودت سرگرم مدار، و رشته احسانت را از جمع ما مبر، زیرا که بى نیاز کسى است که تو بى نیازش کرده باشى، و تندرست کسى است که تو نگاهش داشته باشى.
ترجمه الهی قمشه‌ای
هنگامى که سحاب آسمان و تابش برق (و بارش باران) را مى دید و غرش رعد را مى شنید به این دعا با خداى متعال راز و نیاز مى کرد:
اى خداى بزرگ به حقیقت این رعد و برق آسمانى دو نشان از آیات قدرت و دو خدمتگزار از خادمان درگاه تواند در طاعتت به رحمت نافع باریدن بر خلق یا باران قهر و غضب مضر مبادرت مى کنند پس (اى خداى مهربان کرم کن و) بر ما به واسطه این رعد و برق باران غضب مبار و جامه ى ابتلاء و محنت و الم بر ما مپوشان.
باز پروردگارا بر محمد و آل پاکش درود و رحمت فرست و از این ابر (و رعد و برق)ها بر ما امت و خیر و برکتشان را نازل فرما و رنج و آفت و زیانشان را از ما دور ساز (یعنى اى خدا از لطف و کرمت نفع و خیر و برکت از این باران بر ما و بر کشت و زرع و قنوات و حیوانات ما نصیب فرما و از ضرر و آفاتش مزارع و مواشى ما را محفوظ دار) و بر محصول زراعت ما که وسیله ى معاش ماست آفت و نقص و عیب نفرست
اى خدا و اگر این باران را براى قهر و انتقام فرستاده اى ما از قهر و انتقامت به درگاه رحمتت پناه مى بریم و با تضرع و زارى درخواست عفو و بخشش مى کنیم پس پروردگارا تو قهر و غضب را از دیار ما موحدان و اهل ایمان به جانب دیار مشرکان باز گردان (که ما اهل توحید) از قهر تو بر لطفت بردیم پناه اى دوست- ما را تو خود اى سلطان تعلیم دعا کردى)
پروردگارا تو به سقایت و آبیارى رحمتت بلاد و دیار (و کشت و زرع) ما را سیراب گردان و از دل ما وسوسه رزق را دور ساز (و به رزق مقدر خود) خیال ما را مطمئن ساز تا چشم ما به اسباب رزق در ابر و باران و کشت و زرع و سعى و کار خودمان هم نباشد و تو را به یقین روزى بخش بندگان و رافع جمیع حوائج انسان دانیم تا وساوس و اوهام شیطانى در امر رزق و غیر آن از دل ما دور گردد و بعلم الیقین تمام امور عالم از رزق و آجال و آمال همه را به حسن عنایت ازلى و مشیت حتمى تو بى هیچ شک و ریب مربوط دانیم و زنگار شکوک و ارتیاب از آئینه دلهاى ما بکلى پاک گردد) و ما را از توجه به حضرتت مشغول غیر مگردان (و به شهود وجود مسبب الاسباب از توجه به اسباب بى نیازمان گردان و چنان حجاب ظلمانى خلق و نورانى تقدیر را از مقابل چشم باطن ما برانداز که در عالم آفرینش ما موثرى و مدبرى و سلطانى جز تو نبینیم و به زبان دل گوئیم (ما به تو داریم و بس چشم نیاز اى حبیب- در‌گه جود تو است بر همه باز اى حبیب هیچ شاهى را قدیر هست و بود- جز تو نشناسیم در ملک وجود) و از ما اصل بر و احسان خود را منقطع مگردان که اى خدا هر کس را تو غنى و بى نیاز کنى بى نیاز است (و بدون احسانت همه فقیر محض اند) و هر که را تو از حوادث عالم محفوظ دارى در امن و امانست (و بدون حفظ تو همه عالى و دانى قوى و ضعیف هدف تیر بلا و حوادثند).
ترجمه سجادی
و از دعاى امام علیه السلام بود، هنگامى که به ابر و آذرخش نگاه کرد و بانگ غرش ابر را شنید:
خداوندا همانا این دو، دو نشانه از نشانه هاى تو و دو خدمت گزار از خدمت گزاران تو هستند، که به رساندن رحمتى سودمند یا کیفرى زیان بار به طاعتت مى شتابند. پس به سبب آن دو، باران زیانبار بر ما نباران. و به سبب آن دو جامه بلا بر ما نپوشان.
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و سود و برکت این ابرها را بر ما فرود آور و آزار و زیانشان را از ما برگردان و در آنها آفتى به ما نرسان و زیانى بر معیشت ما نفرست.
خداوندا و اگر آن را براى کیفر برانگیخته اى و از روى خشم فرستاده اى، پس ما از خشمت، از تو امان مى خواهیم. و براى درخواست بخششت، به سوى تو زارى مى کنیم. پس خشم را به سوى مشرکان بگردان و آسیاب کیفرت را براى ملحدان به گردش درآور.
خداوندا خشکسالىِ شهرهاى ما را، با آبیارى خویش برطرف ساز و عقده دل هایمان را، با روزى ات بگشا و ما را از خودت به دیگرى مشغول نکن و اصل احسانت را از جمع ما قطع نساز. زیرا توانگر کسى است که تو توانگر ساختى و سالم کسى است که تو نگهدارى نمودى.
ترجمه شعرانی
و از دعاهاى آن حضرت (علیه السلام) است چون سوى ابر و برق مى نگریست و آواز رعد را مى شنید:
خدایا! این دو (برق و رعد) نشانه از نشانهاى قدرت تواند و دو خدمتگزار از خدمتگزاران حضرت تو، سوى فرمان تو مى شتابند، یا به رحمت و سود و یا نقمت و زیان، پس بدین دو باران بد بر ما مبار و جامه بلا بر ما مپوشان.
خدایا درود بر محمد و آل او فرست و سود و برکت این ابرها را بر ما فرو بار و آزار و زیان آن را از ما دور گردان و به ما گزندى مرسان و معیشت ما را آسیبى مفرست.
خدایا اگر آن را براى انتقام و عذاب برانگیخته و به خشم فرستاده اى ما از خشم تو پناه به تو مى بریم و به لابه و زارى مى خواهیم از ما درگذرى و این بلا را سوى مشرکان فرستى و آسیاى عذاب را بر ملحدان بگردانى.
خدایا خشکى زمینهاى ما را به ریزش باران زائل کن و به روزى خود اندوه سینه ما را بیرون بر و ما را به غیر خودت مشغول مکن و سرچشمه ى احسان خویش را از ما قطع مفرما. توانگر آنست که تو روزیش دهى و تندرست آنکه تو از بلا محفوظش دارى.
ترجمه فولادوند
هنگامى که ابر و آذرخش را مى دید و بانگ رعد را مى شنید:
بار خدایا! این دو نشانه هایى اند در میان نشانه هاى تو و دو کار گزارند در میان کارگزاران تو که یا به رحمتى سود بخش یا عذابى زیانبار مبادرت به بردن فرمان تو مى کنند، پس به وسیله ى آن دو باران عذاب بر سر ما مبار و جامه ى بلا بر ما در مپوشان!
بار الها! درود بر محمد و خاندان وى، سود و برکت این ابرها را بر ما بباران و آزار و زیان آنها را از ما دور گردان و ما را به آفتى از آن دچار مفرما و بر آنچه سرمایه ى معیشتهاى ماست بلایى گسیل مدار!
بار خدایا! و اگر این ابر را به آهنگ کیفر بر انگیخته و از راه خشم فرستاده اى، پس ما از خشم تو به سوى تو زنهار مى جوییم و به منظور عفوجویى از تو زار مى گرییم، پس خشم خود را متوجه مشرکان فرماى و آسیاى کیفرت را بر سر بى خدایان به گردش در آور!
بار خدایا! خشگى سرزمین هاى ما را با آبیارى خود بر طرف فرما و با ارزانى داشتن روزى خویش کینه از دلهاى ما بزداى و ما را از خود به دیگرى سرگرم مساز و ماده ى احسان خود را از ما مبر چرا که بى نیاز آن باشد که تو او را بى نیاز فرمایى و سالم کسى است که تواش از بلا نگاهدارى.
ترجمه فیض الاسلام
از دعاهاى امام علیه السلام است هنگامى که به ابر و برق (درخشیدن ابر) نگاه مى کرد، و بانگ رعد (غرش ابر) را مى شنید:
بار خدایا این برق و رعد (یا این ابر و برق یا این ابر و رعد) دو نشانه ى از نشانه هاى تو و دو خدمتگزار از خدمتگزاران تواند که در فرمانبرى از تو به رساندن رحمت سوددهنده یا عذاب زیان رسان مى شتابند، پس به سبب آنها باران ضرر و زیان (بارانى که ساختمانها و کشتزارها را ویران نماید) بر ما مبار، و رخت بلاء و گرفتارى بر ما مپوشان (ما را به تنگى در زندگى و بى آذوقه گى گرفتار مکن)
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و سود این ابرها و برکت و فزونى نیکى آنها را بر ما فروفرست، و آزار و زیانشان را از ما بگردان، و در آنها به ما بیمارى مرسان، و بر آنچه زندگانى ما به آنها وابسته است آفتى مفرست
بار خدایا اگر آن ابرها را براى عذاب و کیفر برانگیخته اى و از روى خشم (دور ساختن رحمتت از ما) فرستاده اى پس ما از خشمت به تو پناه مى بریم، و براى درخواست عفو و گذشتت به درگاه تو زارى مى کنیم، پس خشم را به کفار بگردان، و آسیاى عذابت را بر آنانکه جز تو را مى پرستند به گردش درآور
بار خدایا خشگى (زمینهاى) شهرهاى ما را به آب دادن (باران فرستادن) خود زایل گردان، و وسوسه و اندیشه ى بد (یا کینه یا دشمنى یا خشم) دلهامان را با روزى دادن خویش بیرون نما، و ما را از خود به دیگرى مشغول و سرگرم مکن، و فزونى پیوسته ى احسانت را از همه ى ما (خداپرستان) جدا مساز، زیرا غنى و بى نیاز کسى است که تو او را بى نیاز کرده اى، و سالم و بى گزند کسى است که تو او را ( از آسیبها) نگاه داشته اى.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
هنگام نظر به ابر و برق و شنیدن بانگ رعد:
ابر، برق، رعد:
در جلد سوم "شرح صحیفه" در دعاى مربوط به فرشتگان در رابطه با ابر و برق و رعد از صفحه ۱۱۳ تا ۱۲۴ به اندازه لازم سخن به میان آمد، و آنچه در آیات قرآن مجید و روایات در این زمینه آمده بود به رشته تحریر کشیده شد، به این خاطر در این قسمت به ترجمه دعا اکتفا مى کنم.
"بار الها این ابر و برق دو نشان از نشانه هاى تو، دو خدمتگزار از خدمتگزاران تواند، که در مقام فرمانبرداریت به رحمتى سودبخش، یا عقوبتى زیانبار مى شتابند.
پس به آن دو عذاب بر ما مبار، و لباس بلا بر ما مپوشان، (آن دو را وسیله سیل و خرابى، و از بین برنده کشتزارها، و دربدرى مردم قرار مده).
بارالها بر محمّد و آل محمّد درود فرست و فایده و برکت این ابرها را بر ما نازل کن، و آزار و ضررشان را از ما بگردان، و ما را در آن آفتى مرسان، و نقص و زیانى بر زندگیمان وارد میاور.
بارالها اگر این ابر را براى عقوبت برانگیخته و از راه خشم فرستاده اى پس ما از غضبت به تو پناه مى بریم و براى طلب عفوت زارى مى کنیم، پس غضبت را متوجه مشرکین ساز، و آسیاى عقوبتت را بر ملحدان به گردش آور.
بارالها خشکى سرزمین هاى ما را به سقایت خود برطرف ساز، و وسوسه دلهایمان را با رزق خود بیرون کن، و ما را از خود به غیر سرگرم منما، و منبع احسانت را از همه ما مبر، چه آنکه بى نیاز کسى است که تو او را بى نیاز کنى، و سالم کسى است که تو او را نگاه دارى."
شرح صحیفه (قهپایی)
و کان من دعائه علیه السلام اذا نظر الى السحاب و البرق و سمع صوت الرعد:
دعاى سى و ششم که هر گاه حضرت سیدالساجدین نظر کردى در ابر و برق و شنیدى آواز رعد به این دعا قرائت فرمودى.
«اللهم ان هذین آیتان من آیاتک».
و فى نسخه الشیخ الکفعمى:«آیتین» بالنصب على الحالیه و خبر ان «یبتدران».
یعنى: «بار خدایا، به درستى که این دو آیت و علامت که رعد و برق بوده باشد» سابقا در دعاى ثالث که دعاى حمله ى عرش و ملائکه ى مقربین بوده باشد، ذکر کرده شد که دخان هر گاه در جوف سحاب متحبس شد او را مى شکافد، آواز آن رعد است و گاهى از شدت حرکت مشتعل مى شود و آن برق است. «علامتى اند از علامات تو بر نزول باران و برف».
«و هذین عونان من اعوانک یبتدران طاعتک برحمه نافعه او نقمه ضاره».
الابتدار: بشتافتن به سوى چیزى و پیشى گرفتن. و یعدى بالى و بنفسه.
(یعنى:) و این دو، یاورى اند از یاوران تو، مى شتابند طاعت و فرمانبردارى تو را به رحمتى نافعه و عقابى ضرر رساننده.
«فلا تمطرنا بهما مطر السوء. و لا تلبسنا بهما لباس البلاء».
یقال لمطر السخط و العذاب: امطرت -بهمزه باب الافعال المزیده- و لمطر الفضل و الرحمه: مطرت- من دون الهمزه من باب المجرد. ذکر ذلک السجستانى فى غریبه و هر گاه فى نهایته. و کثیرا ما یعدى الاول بکلمه على بخلاف الثانى.
یعنى: پس مباران ما را به سبب این دو علامت باران بد. و مپوشان ما را به آن دو آیه لباس بلا.
«اللهم صل على محمد و آله. و انزل علینا نفع هذه السحائب و برکتها. و اصرف عنا اذاها و مضرتها. و لا تصبنا فیها بافه. و لا ترسل على معایشنا عاهه».
الافه و العاهه نظائر.
یعنى: بار خدایا، رحمت کن بر محمد و آل او. و فروفرست بر ما سود و نفع این ابر و برکت و افزونى آن را. و بگردان از ما رنج آن و زیان آن را. و مرسان به ما به سبب آن آفتى. و مفرست بر معیشتهاى ما به واسطه ى آن رنجى و نقصانى.
«اللهم و ان کنت بعثتها نقمه و ارسلتها سخطه، فانا نستجیرک من غضبک، و نبتهل الیک فى سوال عفوک».
النقمه: العقاب. و هى بفتح النون و کسرها. و بالفتح على وزن کلمه. و بالکسر على وزن نعمه. و قد روى فى هذا الکتاب بفتح النون و سکون القاف ایضا.
و السخط: الغضب.
و الابتهال هنا بمعنى التضرع.
یعنى: بار خدایا، اگر فرستاده اى تو این ابر را از روى عقوبت و فروفرستاده اى آن را از روى خشم و غضب، پس ما پناه مى جوییم به تو از خشم تو، و تضرع و زارى مى کنیم به درگاه تو در عفو و تجاوز کردن تو از گناهان ما.
«فمل بالغضب الى المشرکین. و ادر رحى نقمتک على الملحدین».
الحد فى دین الله، اى: حاد عنه و عدل.
یعنى: میل کن به غضب و خشم به سوى شرک آورندگان و کافران. و به گردش آر آسیاى عذاب را بر سر از حق برگشتگان.
«اللهم اذهب محل بلادنا بسقیاک. و اخرج وحر صدورنا برزقک. و لا تشغلنا عنک بغیرک. و لا تقطع عن کافتنا ماده برک».
المحل: الجدب و یبس الارض من الکلا و انقطاع المطر.
و الوحر بالتحریک: جمع الوحر- بتسکین الحاء. و فى هذا المقام وردت الروایه بهما. و وحر الصدر: غشه و وساوسه.
«و لا تشغلنا عنک» لفظه «عنک» متعلق بتشغل یتضمن معنى الفراغ. و یقال: ان شغل عنه بمعنى اعرض.
یعنى: بار خدایا، ببر تنگى و خشکى زمین شهرهاى ما را به آب دادن خود. و بیرون بر تنگى و وسوسه و کینه ى سینه هاى ما را به رزق و روزى خود. و مى تواند بود که مراد از رزق سبب رزق باشد که آن باران است. و مشغول مگردان ما را به غیر خود در حالتى که فارغ باشیم از تو و اعراض کنیم از تو. و مبر از ما ماده ى بر و نیکویى خود را- که آن برف و باران است.
«فان الغنى من اغنیت. و ان السالم من وقیت».
زیرا که غنى و توانگر آن کسى است که تو او را توانگر کرده اى. و رستگار و سالم کسى است که تو او را نگاه داشته اى.
شرح صحیفه (مدرسی)
و کان من دعائه علیه السلام اذا نظر الى السحاب و البرق او سمع صوت الرعد:
بود از دعاى آن امام عالیمقام وقتى که نظر مى نمود به سوى ابر و برق یا مى شنید صداى رعد را فى الجمله اشاره به آنها شد در دعا بر ملائکه.
این دو تا سحاب و برق یا برق و رعد یا هر سه که دو تاى آنها یک چیز محسوب شود.
یعنى: هر دو دو خادم از خدمه ى تو هستند یا دو نفر یارند از تو بر ما.
یبتدران: از تبادر.
یعنى: مى شتابند به سوى فرمان تو.
اللغه:
برحمه: متعلق بطاعته یعنى یا رحمت نافعه ى، نفع کننده مى رسانند یا عقوبت ضرر رساننده.
تمطرنا: باب افعال گفته اند بعضى اگر مطر غضب و سوء باشد بر آن امطر گویند اگر مطر رحمت باشد مطر گویند، فاء تفریع است یعنى مى شود مطر غضب باشد و رحمت عرض نماید به خدا پس مباران ما را به این دو علامت باران بد و مپوشان ما را به این دو پوشش بلا باران بد یا باریدن ابر است سنگ چنانچه بر قوم لوط بارید یا باریدن بادهاى مهلک است چنانچه بر قوم هود بارید، یا باریدن باران است که غرق نماید ثمار و فوا‌که و مردمان را چنانچه بر قوم نوح بارید.
اللغه:
عاهه: همان آفت است باران بد خراب نماید زرع را و موجب شود فساد بعضى از امزجه را و ابنیه را.
سخط: خشم و غضب.
ابتهال: زارى و تضرع نمودن.
مل: از میل و انحراف،
ادر: از اداره یعنى چرخ زدن و گرداندن
رحى: آسیا.
ملحدین: عدول کنندگان از حق.
یعنى: اى خداى من اگر هستى تو برانگیخته ى او را از روى غضب، و فرستادى آن را از روى خشم پس پناه مى جویم به تو از غضب تو و زارى مى کنم به سوى تو در طلب عفو تو پس منحرف نما غضب خود را به سوى کافران بگردان آسیاى غضب تو را بر ملحدین.
بدان انسان در هیچ وقتى از اوقات مایوس از خداى خود نشود بلکه در وقت نزول عذاب هم دعاء کند در دفع آن چنانچه امام مطر عذاب و غضب را بعد از نزول عرض کند که دفع نماید و چنانچه قوم یونس (ع) عذاب آمده از خود دفع نمودند به تضرع و دعاء.
بدان عذابى که از آسمان نازل شود و یا رحمتى که بیاید عادت الله جارى شد که او را به آسمان برگرداند بلکه اگر مقتضى شد که منصرف نماید آن را بر آن کسانى که از جهت ایشان نازل نمود خواهد بر محل دیگر رساند مثل اینکه عذاب خود بر بدان و رحمت خود بر خوبان از این جهت است امام عرض نماید به خدا که غضب خود به کفار برگردان.
اللغه:
محل: به فتح میم و سکون حاء به معنى قحط و غلا یعنى ببر قحط بلدان ما را با آب دادن تو.
وحر: وسوسه انسان همینکه مبتلا به قحط و غلا شد خیالات فاسده مى کند بلکه نعوذ بالله بعضى از گمان بد به خدا برند.
انسان همینکه گرسنه شد و نعمت در دست دیگرى مى بیند همیشه طمع به او دارد نه به خدا و لذا عرض کند به خدا که مشغول ساز ما را از خود به نعمت غیر تو.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
دعا هنگام شنیدن صداى رعد:
امام علیه السلام به هنگام مشاهده ى ابر و برق و شنیدن صداى رعد خداوند را چنین مى خواند:
(بار خداوندا این دو آیت از آیات تو و هر دو از اعوان و خدمتگزاران تواند) (اللهم ان هذین آیتان من آیاتک، و هذین عونان من اعوانک).
پس از آن به ماموریت آنها اشاره کرده مى گوید: (آنها در مقام اطاعت و فرمانبریت، به رحمتى نافع و سودمند یا عقوبتى زیانبخش مى شتابند) (یبتدران طاعتک برحمه نافعه او نقمه ضاره).
حال که آنها سر به فرمان تواند (به وسیله ى آنها باران عذاب را بر ما مبار) (فلا تمطرنا بهما مطر السوء).
(و به سبب آنان لباس محنت و بلا بر ما مپوشان) (و لا تلبسنا بهما لباس البلاء).
و از این نظر که ابرها هم داراى نفع و برکت و هم داراى زیان و مضرتند امام علیه السلام از خداوند چنین مى خواهد: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و منفعت و برکت این ابرها را بر ما نازل فرما) (اللهم صل على محمد و آله، و انزل علینا نفع هذه السحائب و برکتها).
(آزار و زیان آنها را از ما بازگردان) (و اصرف عنا اذاها و مضرتها).
(به هنگام روى آوردن آنها ما را گرفتار آفتى مفرما) (و لا تصبنا فیها بافه).
(و بلاء و زیانى بر معیشت ما گسیل مدار) (و لا ترسل على معایشنا عاهه).
این را مى دانیم که ممکن است اسباب بلا و عقوبت بر فرد یا جمعى آماده شده باشد ولى آنها مى توانند به وسیله ى دعا و استغفار آن را برطرف کنند به همین جهت چنین عرضه مى دارد: بار خداوندا اگر این ابرها را به عنوان عقوبت برانگیخته اى، و براى انجام ماموریت سخط و غضبت گسیل داشته اى، ما از خشم و غضبت به خودت پناه مى بریم) (اللهم و ان کنت بعثتها نقمه، و ارسلتها سخطه فانا نستجیرک من غضبک).
(و در پیشگاه تو براى درخواست عفوت به زارى مى نشینیم) (و نبتهل الیک فى سوال عفوک).
ما را مورد لطف خود قرار ده (و خشم و غضب را به سوى مشرکان متوجه ساز) (فمل بالغضب الى المشرکین).
(و آسیاى عقوبتت را بر ملحدان به چرخش درآور) (و ادر رحى نقمتک على الملحدین).
به دنبال آن مى خواهد که نه تنها ابرها موجب بلا نشوند بلکه موجب آبیارى و آبادى سرزمینها گردند لذا مى گوید: (بار الها خشکى سرزمین ما را با سقایت و آبیارى خود برطرف ساز) (اللهم اذهب محل بلادنا بسقیاک).
(وسوسه ى دلهاى ما را با فزونى روزیت بزداى) (و اخرج وحر صدورنا برزقک).
(ما را از خود به غیر خود مشغول مدار) (و لا تشغلنا عنک بغیرک).
(ماده و اساس بر و احسانت را از همه ى ما قطع منما) (و لا تقطع عن کافتنا ماده برک).
(زیرا غنى کسى است که تو او را بى نیاز کنى و سالم کسى است که تو او را از بلا حفظ نمائى) (فان الغنى من اغنیت، و ان السالم من وقیت).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۵، ص:۲۱۱-۲۰۰
و کان من دعائه علیه السّلام إذا نظر إلى السّحاب و البرق و سمع صوت الرّعد:
بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین الحمد لله الذى یرى عباده البرق خوفا و طمعا و یسبح الرعد بحمده والملائکه من خیفته معا، والصلاه والسلام على نبیه الذى یستسقى بوجهه الغمام و اهل بیته سحب الرحمه الواکفه على الانام. و بعد، فهذه الروضه السادسه والثلاثون من ریاض السالکین فى شرح صحیفه سیدالعابدین، سلام الله علیه و على آبائه و ابنائه الطاهرین، املاء راجى فضل ربه السنى على صدرالدین الحسینى الحسنى، نظر الله بعین رحمته الیه و اسبل سحاب جوده و کرمه علیه.
السحاب بالفتح: الغیم، کان فیه ماء او لم یکن. و لهذا یقال: سحاب جهام، اى لا ماء فیه. و اصله من السحب، و هو الجر کسحب الذیل و الانسان على وجهه، سمى بذلک لجر الریح له لانجراره فى مره. الواحده سحابه، و الجمع سحب -بضمتین-.
و البرق: لمعان السحاب، و الرعد: صوته. و اضافه الصوت الیه من اضافه العام الى الخاص، و فى الحدیث: ان البرق سوط من نار بید ملک من ملائکه الله یزجر به السحاب و الرعد: اسم ذلک الملک الموکل بالسحاب، و قد ذکرنا ذلک مبسوطا فى الروضه الثالثه، مع ما قاله الطبیعیون فى ذلک، فلیرجع الیه.
تاکید الجمله، لرواجه عند المخاطب، و بیان ان الحکم عن اعتقاد ثابت، و صمیم قلب، و صدق رغبه فیه. و الظاهر ان المشار الیهما بهذین البرق و الرعد، و یحتمل ان یکون السحاب و البرق، او السحاب و الرعد.
و الایه: العلامه الظاهره.
قال الراغب: و حقیقته کل شىء ظاهر، هو ملازم لشىء لا یظهر مظهره. فمتى ادرک مدرک الظاهر منهما علم انه ادرک الاخر الذى لم یدرکه بذاته، اذ کان حکمهما سواء. و ذلک ظاهر فى المحسوسات و المعقولات، فمن علم ملازمه العلم للطریق المنهج، ثم وجد العلم، علم انه وجد الطریق. و کذا اذا علم شیئا مصنوعا علم انه لابد له من صانع.
و اشتقاقها اما من اى، و هى التى تبین ایا من اى.
او من قولهم: آوى الیه، اى رجع، لانها یرجع الیها لمعرفه ذى العلامه، و قد تقدم الکلام على بنائها، و نقل الخلاف فیه فى شرح الاسناد.
و معنى «آیتان من آیاتک» اى علامتان من علاماتک الداله على وحدانیتک و قدرتک، کما قال تعالى: «و من آیاته یریکم البرق خوفا و طمعا».
و العون: المعین و الظهیر على الامر. و اشتهر اختصاصه بمن یخدم السلطان، و ینفذه السلطان فى اوامره و نواهیه. و هذا المعنى هو المراد هنا، اى خادمان من خدمک نافذان فى امرک. و هو مجاز مرسل، من باب اطلاق اسم اللازم على الملزوم، لان الخدمه و تنفیذ الامر لازمان للاعانه و المظاهره.
و ما قیل: من ان المراد انهما عونان للخلق، و اضافه الاعوان الیه تعالى من باب اضافه الشىء الى فاعله، و المعنى انهما من جمله الاشیاء التى جعلتها اعوانا لخلقک، لا یخفى عدم مناسبته لسیاق الکلام.
و یبتدران طاعتک، اى: یتسارعان الیها.
قال الفارابى و الجوهرى: ابتدر القوم السلاح تسارعوا الى اخذه.
و فى القاموس: بادره مبادره و بدارا و ابتدره، و بدر غیره الیه: عاجله.
و الجمله فى محل رفع على الوصفیه، او خبر ثان. و ایثار تصدیرها بالمضارع، لافاده الاستمرار.
قال الرضى: جرت العاده منهم اذا قصدوا معنى الاستمرار بان یعبروا عنه بلفظ المضارع، لمشابهته للاسم الذى اصل وضعه الاطلاق، کقولک زید یومن بالله و یسخو بموجوده، اى هذه عادته.
و «الباء» من قوله: «برحمه» اما متعلقه ب«یبتدران» لتضمینه معنى یاتیان، اى یبتدران طاعتک آتیین برحمه على ما عرفت فیما تقدم فى بیان التضمین، من انه استعمال الفعل فى معناه الحقیقى مع حذف حال ماخوذه من الفعل الاخر، بمعونه القرینه اللفظیه. فقولنا: احمد الیک فلانا، معناه: احمده منهیا الیک حمده، و یقلب کفیه على کذا، اى نادما علیه. او بالامر المدلول علیه بالطاعه على حذف مضاف، اى طاعه امرک بنعمه او نقمه، فحذف المضاف الیه لدلاله المضاف علیه، لان الطاعه هنا بمعنى امتثال الامر لا مطلق الانقیاد، و اذا کان بهذا المعنى کان متعلقها الامر دون الذات، کقوله تعالى: «فاتبعونى و اطیعوا امرى».
و المراد بالرحمه هنا: المطر و الخصب التابع له، سمى ذلک رحمه لتسببه عن الرحمه التى هى من الله الاحسان.
و النفع: الخیر، و هو ما یتوصل به الانسان الى مطلوبه، یقال: نفعنى الشىء نفعا و هو نافع.
و قال الراغب: النفع ما یستعان به فى الوصول الى الخیرات، و ما یتوصل به الى الخیر فهو خیر.
و نعت الرحمه به: للمدح.
و النقمه على وزن کلمه، و تخفف مثلها العقوبه، و هى اسم من الانتقام، یقال: انتقمت منه، اى عاقبته.
وضره یضره ضرا -من باب قتل-: اذا اوقع به مکروها فهو ضار. و نعت النقمه به: للذم.
و المراد بالنقمه: اما الصواعق التى یرسلها الله سبحانه على من یشاء کما قال فى محکم کتابه: «و یرسل الصواعق فیصیب بها من یشاء»، او مطلق الضرر الواقع بسبب السحاب و البرق و الرعد من السیول المغرقه، و الصواعق المحرقه، و هدم البیوت، و فساد الزرع عند ایناعه، و اسقاط الثمار عند نضاجها، الى غیر ذلک من المفاسد المترتبه على بعض الامطار.
و قد فسر قوله تعالى: «هو الذى یریکم البرق خوفا و طمعا» بالخوف من الصواعق، و الطمع فى الغیث، بالخوف و الطمع کلاهما من المطر، لکن الخائف منه غیر الطامع فیه کالمسافر الذى یخاف تعویقه له عن المسیر، و کالخرار و الجزار و بعض اهل البلاد الذین لا ینتفعون بالمطر بل یضرهم کاهل مصر، و یطمع فیه من له فیه نفع.
و تقدیم الرحمه على النقمه فى الدعاء اشعار بسبق الرحمه على الغضب، على ما ورد فى الحدیث القدسى «سبقت رحمتى غضبى».
و تقدیم الخوف على الطمع فى الایه، لان الخوف عتید حاصل فى الحال، و المطموع فیه مترقب، و هو الرزق و الخصب المتوقع من انزال الغیث. و الله اعلم.
قوله علیه السلام: «فلا تمطرنا بهما مطر السوء»، «الفاء» فصیحه، اى اذا کان الامر کذلک فلا تمطرنا.
قال ابوعبیده: مطر فى الرحمه، و امطر فى العذاب.
و قال الراغب: مطر فى الخیر، و امطر فى العذاب.
و قال الفیروز آبادى فى القاموس: امطرهم الله، لا یقال الا فى العذاب.
و «الباء» من قوله: «بهما» هى الداخله على آله الفعل نحو: کتبت بالقلم، و تسمى باء الاستعانه، و ادرجها ابن مالک فى باء السببیه، تفادیا من اطلاق الاستعانه فى الافعال المنسوبه الى الله سبحانه.
و السوء -بالفتح- مصدر ساءه یسوءه: اذا فعل به ما یکره، ثم اطلق على کل ضرر و شر و فساد. و اضیف الیه المطر ذما کما یقال: رجل سوء، و هو من باب اضافه الموصوف الى صفته، فوصف فى الاصل بالمصدر للمبالغه، ثم اضیف الى صفته.
و اتفق القراء على فتح السین فى قوله تعالى: «امطرت مطر السوء». و انتصاب مطر، اما على انه مصدر موکد بحذف الزوائد، کما قیل فى «انبتها الله نباتا حسنا»، اى امطار السوء او على انه مفعول ثان، و المعنى فلا تعطنا و لا تولنا مطر السوء.
قال ابوالبقاء: و یجوز ان یکون نعتا لمحذوف، اى: امطارا مثل امطار السوء.
قوله علیه السلام: «و لا تلبسنا بهما لباس البلاء» اللباس بالکسر: ما یلبس.
و البلاء: المحنه و الشده و الاصابه بالمکروه و الغم، لانه یبلى الجسم.
و الکلام استعاره مرشحه، شبه ما یغشى الانسان عند البلاء من بعض الحوادث باللباس، لاشتماله على اللابس، فاستعار له اللباس، ثم فرع علیها ما یلائم اللباس من الالباس و هو الترشیح.
انزل علینا: اى اعطنا و اولنا. و هو مجاز مرسل، من باب اطلاق السبب على المسبب، لان اعطاء النفع متسبب عن انزال غیث السحاب.
قال الراغب: النزول فى الاصل هو انحطاط من علو.
و انزل الله نعمه على الخلق: اعطاها ایاهم، و ذلک اما بانزال الشى ء نفسه کانزال القرآن. و اما بانزال اسبابه، کانزال اللباس و الرزق، قال الله تعالى: «قد انزلنا علیکم لباسا» «ینزل لکم من السماء رزقا».
و السحاب یونث باعتبار المعنى، لان واحدته سحابه، و یذکر باعتبار اللفظ.
و البرکه: ثبوت الخیر الالهى فى الشىء، ماخوذ من برک البعیر اذا القى برکه، اى صدره على الارض. و تطلق على کل نماء و زیاده غیر محسوسین، لکون الخیر الالهى یصدر من حیث لا یحس، و على وجه لا یحصى و لا یحصر.
و صرف الله عنه السوء صرفا -من باب ضرب-: رده عنه.
و الاذى: قیل: المکروه الیسیر، و قیل: ما یلحق الحیوان من ضرر فى نفسه او ماله.
و المضره: الضرر. و اصبته بمکروه: اوقعته به.
و الافه: عرض یفسد ما اصابه، و هى فى تقدیر فعله بفتح العین.
و الظرف من قوله: «فیها» فى محل نصب على الحال من آفه، لتقدمه علیها. و هو فى الاصل صفه لها، فلما قدم علیها نصب على الحال، کقوله تعالى: «و لکم فى القصاص حیاه».
و ما قیل: من تعلقه ب«تصبنا» فغیر صواب.
و لا ترسل: اى لا تسلط، و لذلک عداه ب«على» و الا فالاصل فى الارسال ان یتعدى ب«الى».
و العاهه: کالافه وزنا و معنى. یقال: عیه الزرع من باب تعب، اذا اصابته العاهه، فهو معیه، و معوه فى لغه باب الواو.
تصدیر الجمله بحرف الشک للایذان باستواء الخوف و الطمع عنده من بعث هذه السحاب، من غیر ترجیح لاحدهما على الاخر.
و انما قال: «و ان کنت بعثتها» و لم یقل: و ان بعثتها، للاشعار بتقدم بعثها فى علمه تعالى.
و بعثتها و ارسلتها: اى وجهتها.
و السخطه: فعله من السخط -بالضم- و السخط -بفتحتین- و هو الغضب الشدید المقتضى للعقوبه، و هو من الله سبحانه ایقاع العقوبه.
و انتصاب نقمه و سخطه اما على المصدریه اى بعث نقمه و ارسال سخطه، او على المفعول لاجله اى للنقمه و للسخطه، او على الحالیه على حذف مضاف، اى بعثتها ذات نقمه، و ارسلتها ذات سخطه، او حال کونها نقمه و سخطه، کانها فى نفسها نقمه و سخطه.
و استجاره: طلب منه ان یجیره، اى: یومنه مما یخاف و یحفظه منه.
و الابتهال: التضرع فى الدعاء.
و المیل: الانحراف. یقال: مال عنه. اى انحرف، و اماله و مال به. اى حرفه، کما یقال: اذهبه و ذهب به. و المعنى احرف الغضب، و اصرفه عنا الى المشرکین.
و المشرک: اسم فاعل من اشرک بالله، اى اثبت له شریکا فى الالوهیه.
قال الراغب: اکثر الفقهاء یحملون المشرکین على الکافرین جمیعا فیدخل فیهم اهل الکتاب، لقوله تعالى: «قالت الیهود عزیز ابن الله و قالت النصارى المسیح ابن الله».
و قیل: هم من عدا اهل الکتاب لقوله تعالى: «ان الذین آمنوا و الذین هادوا و الصابئین و النصارى و المجوس و الذین اشرکوا» فافرد المشرکین عن الیهود و النصارى.
و ادر رحى نقمتک: اى شدد علیهم انتقامک، من قولهم: دارت رحى الحرب، اى اشتد القتال. و رحى الحرب حومتها و شدتها، استعاره من الرحى التى هى الطاحونه بجامع الافناء و الاذهاب. و لذلک یقال: طحنتهم الحرب، اى افنتهم و اهلکتهم، کما تطحن الرحى البر. و قد تقدم بیان هذه الاستعاره فى شرح الاسناد.
و یحتمل ان یکون المراد: انزل بهم نقمتک، من قولهم: دارت علیه رحى الموت، اذا نزل به.
و الملحد: اسم فاعل من الحد اى مال عن الحق. و یطلق على الشرک، و عباده غیر الله تعالى، و هو المراد هنا.
اذهب الله الباس: ازاله، کذهب به.
و قال الزمخشرى: اذهبه: جعله ذاهبا، و ذهب به: مر به مع نفسه.
و قد تقدم الکلام على ذلک مبسوطا.
و المحل: الجدب و القحط، و انقطاع المطر.
و السقیا -بالضم- على فعلى: اسم من سقاه الله الغیث انزله له. و منه حدیث الدعاء «سقیا رحمه و لا سقیا عذاب»، اى اسقنا غیثا نافعا بلا ضرر و لا افساد.
و الوخر -بفتحتین و بالسکون- و قال الجوهرى: هو بالتحریک مصدر، و بالتسکین اسم.
قال ابن الاثیر فى النهایه: فیه الصوم یذهب وحر الصدر، هو بالتحریک وساوسه و غشه. و قیل: الحقد و الغیط. و قیل: العداوه. و قیل: اشد الغضب.
و قال الزمخشرى فى الفائق: هو الغل، یقال: وحر صدره و وغر. و اصله من الوحره، و هى دویبه تلزق بالارض، و نظیره تسمیتهم الحقد بالضب.
و لا تشغلنا عنک: اى عن ذکرک و دعائک و عبادتک بسوال غیرک، او تامیله، او بالاهتمام بامر الرزق و الفکر فیه، و ذلک بحسم اسباب الشغل عنه تعالى بغیره ، و من جملتها محل البلاد، و وحر الصدور.
و کافتنا: اى: جمیعنا. و فیه شاهد على استعمال کافه غیر منصوب على الحال، خلافا لمن زعم انه لا یستعمل الا کذلک. و قد استوفینا الکلام على ذلک فى الروضه السادسه و العشرین، فلیرجع الیه.
و الماده: الزیاده المتصله.
و البر -بالکسر- الخیر و التوسع فى الاحسان.
قوله علیه السلام: «فان الغنى من اغنیت»، «الفاء» للسببیه، او للترتیب الذکرى، کانه تفصیل لما افهمه الکلام السابق اجمالا من سوال الغنى و السلامه من الحاجه و الفقر.
قال بعضهم: یقال: الغنى على ثلاثه وجوه:
احدها: عدم الحاجه مطلقا، و لیس ذلک الا الله تعالى و هو المذکور فى قوله تعالى: «و الله هو الغنى الحمید».
و الثانى: قله الحاجات، و القناعه و هو المشار الیه بقوله تعالى: «و وجدک عائلا فاغنى»، اى فاغنى قلبک بالقناعه، و هو المذکور فى قوله علیه السلام: «الغنى غنى النفس».
و الثالث: کثره المقتنیات بحسب ضروب الناس. و منه قوله تعالى: «و من کان غنیا فلیستعفف».
و السلامه: الخلوص من الافات.
و وقیته وقایه: حفظته مما یوذیه و یضره، قال تعالى: «فوقاهم الله شر ذلک الیوم».
و قصر اسم ان على خبرها فى الفقرتین للمبالغه فى غناء من اغناه الله تعالى، و سلامه من وقاه و حفظه، کانه لا غنى و لا سالم غیره، حسب ما تقدم بیانه فى الروضه السابقه و غیرها.
و مفعولا «اغنیت و وقیت» محذوفان، اى اغنیته و وقیته، و قد اطرد حذف المفعول اذا کان ضمیرا عائدا الى الموصول، و قد مر نظیر ذلک غیر مره.
الجمله الاولى مستانفه للتعلیل، کانه سئل: لماذا کان السالم من وقیت؟
فقال: لانه ما عند احد دونک دفاع.
