دعای ۲۶ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش اول)
دعا براى همسایگان و دوستان؛
وَ کانَ مِنْ دُعَائِهِ علیه‌السلام لِجِیرَانِهِ وَ أَوْلِیائِهِ إِذَا ذَکرَهُمْ:
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ تَوَلَّنِی فِی جِیرَانِی وَ مَوَالِی الْعَارِفِینَ بِحَقِّنَا، وَ الْمُنَابِذِینَ لِأَعْدَائِنَا بِأَفْضَلِ وَلَایتِک.
وَ وَفِّقْهُمْ لِإِقَامَةِ سُنَّتِک، وَ الْأَخْذِ بِمَحَاسِنِ أَدَبِک فِی إِرْفَاقِ ضَعِیفِهِمْ، وَ سَدِّ خَلَّتِهِمْ، وَ عِیادَةِ مَرِیضِهِمْ، وَ هِدَایةِ مُسْتَرْشِدِهِمْ، وَ مُنَاصَحَةِ مُسْتَشِیرِهِمْ، وَ تَعَهُّدِ قَادِمِهِمْ، وَ کتْمَانِ أَسْرَارِهِمْ، وَ سَتْرِ عَوْرَاتِهِمْ، وَ نُصْرَةِ مَظْلُومِهِمْ، وَ حُسْنِ مُوَاسَاتِهِمْ بِالْمَاعُونِ، وَ الْعَوْدِ عَلَیهِمْ بِالْجِدَةِ وَ الْإِفْضَالِ، وَ إِعْطَاءِ مَا یجِبُ لَهُمْ قَبْلَ السُّؤَالِ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
دعا درباره همسایگان و دوستانش:
بارخدایا بر محمد و آلش درود فرست، و مرا در رابطه با رعایت حق همسایگان و دوستانم که به حق ما معرفت دارند، و با دشمنان ما در ستیزند به بهترین صورت یاری فرما،
و ایشان را برای بپاداشتن سنّت خود، و به‌کارگرفتن آداب نیکویت در ارفاق به ضعیفان، و برآوردن حاجت آنان و عیادت بیماران و هدایت راهجویان و خیرخواهی نسبت به مشورت‌کنندگان و دیدارنمودن از مسافران برگشته به وطن و پنهان‌داشتن راز مردم و پوشاندن عیوب خلق خدا و یاری‌دادن به ستمدیدگان و حُسن مواسات در مایحتاج زندگی با آنان و دریغ‌نورزیدن از پیشکش و بخشش فراوان و عطاکردن پیش از درخواست موفق فرما.
ترجمه آیتی
دعای آن حضرت است به هنگام یاد کردن از همسایگان و دوستانش:
بار خدایا، درود بفرست بر محمد و خاندانش و مرا یارى فرما که حق آن گروه از همسایگان و دوستان خود را که حق ما را مى شناسند و با دشمنان ما دشمنى مى ورزند به وجهى نیکوتر بگزارم.
بار خدایا، همسایگان و دوستان مرا یارى ده که سنت تو برپاى دارند و رهنمودهاى نیکوى تو را فراگیرند: در یارى ناتوانانشان و رفع نیاز از نیازمندانشان و عیادت بیمارانشان و راهنمایى رهجویانشان و اندرز به مشورت کنندگانشان و دیدار مسافرانشان به هنگامى که باز مى گردند و نهان داشتن اسرارشان و پوشیدن عیبهایشان و یارى ستمدیدگانشان و دستگیرى از ایشان به اطعام و سود رسانیدن به ایشان به عطایا و بخششها و برآوردن نیازهایشان زان پیش که لب به سئوال بگشایند.
ترجمه ارفع
دعا در حق همسایگان و دوستان:
پروردگارا بر محمد و آل او درود فرست و مرا با بهترین نوع سرپرستى و ولایت درباره ى همسایگان و دوستانم که حق ما را بشناسند و یا دشمنانمان سر ستیز داشته باشند کمک فرما
و به همسایگان و دوستانم بر پایى سنت هایت و کسب صفات پسندیده در سود رساندن به ضعیفان و جلوگیرى از فقر و نداریشان و عیادت بیمارانشان و هدایت ره جویانشان و نصیحت اهل مشورتشان و دیدار مسافرینشان و حفظ اسرارشان و پوشاندن عیبهایشان و یارى مظلومانشان و خوب کمک کردن در خانه و سود رساندن همراه با بخشش فراوان و دادن آنچه که بر آنها واجب شده قبل از آنکه از ایشان مطالبه شود را توفیق ده.
ترجمه استادولی
از دعاهاى آن حضرت است درباره همسایگان و دوستان خود هنگامى که از آنان یاد مى کرد:
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و مرا در اداى حق همسایگان و دوستانم که حق ما را مى شناسند، و با دشمنان ما در ستیزند به بهترین وجه یارى و سرپرستى نما.
و آنان را براى به پاداشتن سنت خود، و به کار بستن آداب نیکویت در ارفاق به ناتوانان و پرکردن کم و کاست آنان، و عیادت بیماران، و هدایت راه جویان، و خیرخواهى مشورت کنندگان، و دیدار مسافران از سفر بازگشته، و پوشاندن رازهاى مردمان، و پوشاندن عیب هاى آنان، و یارى دادن ستمدیدگان آنان، و همیارى نیکو در مایحتاج زندگى با آنان، و رسیدگى با مال و بخشش سرشار به آنان، و بخشش آنچه براى آنان ضرورى است پیش از درخواست آنان، موفق بدار.
ترجمه الهی قمشه‌ای
درباره همسایگان و دوستانش هنگامى که متذکر حال آنها بود دعا مى کرد:
خدایا درود فرست بر محمد و آل پاکش و مرا حاکم کن بر ولایت و محافظت و یارى و مساعدت و رعایت همسایگان و شیعیان و دوستانم آنانکه عارف به حق ما و امامت ما اهل بیتند و محب ما و عدوى با دشمنان ما خاندان نبوتند به من بر آنها بهترین حکومت و فرمان را عطا فرما (تا آنکه بدین وسیله بتوانم به آنها نصرت و حمایت کنم و پریشانى امورشان را اصلاح کنم و از شر و ظلم دشمنانشان حفظ کنم و از تفرقه و اختلافشان نگاهدارم)
و آنها را موفق بدار که سنت (عدل و احسان) تو را اقامه کنند و محاسن اخلاق دینت را با ارفاق و مساعدت با ضعفا اتخاذ کنند و در رفع حوائج آنها و عیادت بیمارانشان و راهنمائى و ارشادشان به راه صلاح کوشش کنند و حق خیرخواهى و صلاح اندیشى را چون با هم مشورت کنند به جاى آرند و با واردین شرط تعهد و پذیرائى کامل به جاى آرند و اسرارشان را فاش نکنند و عیب و عوار آنها را مستور سازند و از مظلومانشان یارى کند و در معونه با آنها نیکو معاونت و مواسات کنند (یعنى همسایه و خویش و هر برادر دینى را در اساس منزل و قرض و سایر حوائج حاجت برآورد بلکه در هر چه از مال و قدرت و علم که خدا به آنها عطا کرده برادران دینى را در آن سهیم کنند و بهره مند سازند) و به مال و فضیلتها (که از حق یافته اند) به آنان منفعت و فایده رسانده و آنچه لازم است و ضرورى آنهاست پیش از سئوال به آنها اعطا کند (خلاصه مسلمان حقیقى و مومن واقعى باید با همسایه و خویش و دوستانش همه گونه مساعدت و مواسات و خیرخواهى کند و به محض اینکه بر حاجتى از احتیاجات آنها آگاه شد پیش از آنکه از او درخواست کنند حاجتشان را برآورد و نگذارد به سئوال از او شرمگین شوند و هر گونه احسانى چه به قرض و چه به عطا که بتواند و در مال و حال و قدرت او میسر باشد با همه خصوص با همسایه و دوستان حقیقى خود و اقارب و خویشان براى خدا کاملا مساعدت و مواسات کند).
ترجمه سجادی
و از دعاى امام علیه السلام بود، درباره همسایگانش و دوستان او، هنگامى که آنان را یاد مى کرد:
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و مرا درباره همسایگانم و دوستانم که دانا به حقّ ما و مخالف با دشمنان ما هستند، به بهترین وجه یارى فرما.
و آنان را براى به پا داشتن سنّتت و فراگیرى آداب نیکویت در ارفاق به ناتوانشان و پر کردن کم و کاست آنان و به عیادت بیمارشان و راهنمایىِ راه جویشان و پند دادن مشورت کننده شان و دیدار با از سفر بازگشته شان و کتمان اسرارشان و پوشاندن عیب هایشان و یارىِ ستم دیده شان و همیارى نیکو در مایحتاج زندگى یشان و رسیدگى با ثروت و بخشش فراوان به آنان و عطا کردن آنچه براى آنان ضرورى است پیش از درخواست آنان، توفیق ده.
ترجمه شعرانی
و از دعاهاى آن حضرت علیه السلام است درباره همسایگان و بستگان خویش هرگاه یاد آنها مى کرد:
خدایا! درود بر محمد و آل او فرست. و به بهترین وجهى مرا در مراعات حق همسایگان و بستگان من یارى کن که حق ما را شناختند و از دشمنان ما تبرى جستند.
و آنان را توفیق ده که سنت تو را برپاى دارند و آداب نیکوى تو را فرا گیرند. ناتوانان خود را یارى کنند و حاجت ایشان را برآورند. بیماران را عیادت کنند. طالبان حق را راه نمایند، و مشورت جوى را خیرخواه باشند. و بازگشته از سفر را دیدن کنند، راز همکنان را پنهان دارند و عیب آنان را بپوشند و به یارى ستمدیدگان برخیزند. و در رخت و کالا مواسات یکدیگر نمایند. دارائى و احسان خود را از دیگران دریغ ندارند، و آنچه باید ببخشند پیش از سئوال ببخشند.
ترجمه فولادوند
دعا به جان همسایگان و دوستان:
بار خدایا! درود بر محمد و خاندان وى، و مرا توفیق سرپرستى همسایگان و دوستانى که به حق ما شناسایى دارند و با دشمنان ما مخالفت مى ورزند، با سرپرستى هر چه نیک تر عنایت فرما،
و آنها را در بر پا داشتن سنت خود و فرا گرفتن آداب پسندیده و رعایت کردن ناتوانان ایشان و رفع حاجت از نیازمندان آنها و بازدید بیماران و رهنمونى به هدایت طلبان و اندرز دادن به مشورت کنندگان و دیدار از تازه وارد آنها و سرپوشى رازهاى آنان و پوشاندن عیوب و یارى ستمدیده ى آنها و یارى دو جانبه در دادن حاجات و لوازم خانه به همدیگر و در عوض به طور مقابله دادن ارمغان و دهش و عطا به ایشان پیش از سئوال، توفیق عنایت فرما.
ترجمه فیض الاسلام
از دعاهاى امام علیه السلام است درباره ى همسایگان و دوستانش هنگامى که از ایشان یاد مى نمود:
(رسول خدا- صلى الله علیه و آله- فرموده: هر که همسایه ى خود را بیازارد خداوند بوى بهشت را بر او حرام گرداند و جاى او در دوزخ است، و دوزخ بدجائى است، و کسى که حق همسایه اش را تباه سازد از ما نیست، و همیشه جبرئیل مرا درباره ى همسایه وصیت و سفارش مى نمود تا اینکه گمان کردم همسایه ارث خواهد برد، و بر امیرالمومنین- علیه السلام- فرموده: حریم مسجد چهل ذراع است و حریم همسایه چهل خانه از چهار سمت مى باشد، و حضرت صادق- علیه السلام- فرموده: به پیغمبر- صلى الله علیه و آله- گفته شد: اى پیغمبر خدا آیا در مال و دارائى جز زکوه حق و بهره ى دیگرى هست؟ فرمود: آرى نیکى کردن به خویشان هرگاه دورى گزیده اى و مهربانى به همسایه ى مسلمان، ایمان به من نیاورده کسى که شب سیر بوده و همسایه ى مسلمانش گرسنه باشد، و نیز آن حضرت- علیه السلام- به اسحق ابن عمار فرمود: با منافق و دو رو به زبان مکر کن، و دوستیت را براى مومن خالص گردان، و اگر یهودى با تو نشست با او نیکو بنشین، روایت شده: مردى نزد پیغمبر- صلى الله علیه و آله- آمد و گفت: فلان همسایه مرا مى آزارد، حضرت فرمود: بر آزار او شکیبا باش و تو او را میازار، پس از اندک زمانى آمد و گفت: اى پیغمبر خدا همسایه ام مرد، حضرت فرمود: «کفى بالدهر واعظا و کفى بالموت مفرقا» یعنى کافى است که روزگار پنددهنده و مرگ جداکننده باشد، و هم آن حضرت- صلى الله علیه و آله- فرموده: نبوده و نیست مومنى تا روز قیامت جز آنکه او را همسایه اى است که بیازاردش. و احادیث در این باره بسیار است و باید دانست که نیکى با همسایه بس نیازردن او نیست بلکه تحمل و پذیرفتن آزار او نیز از جمله ى نیکى با همسایه مى باشد):
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و مرا به بهترین یارى نمودن درباره ى همسایگان و دوستانم که به حق ما شناسا هستند (امامت ما را باور داشته حقوق ما را رعایت مى نمایند) و با دشمنان ما مخالفت مى کنند همراهى فرما
و آنان را توفیق ده براى برپا داشتن طریقه و روش (نگاهدارى احکام) و فراگرفتن اخلاق نیک خود (که بندگان را به آن امر فرموده اى) در سود رساندن به ناتوانانشان، و جلوگیرى از فقر و نیازمندیشان، و رفتن نزد بیمارشان، و راهنمائى نمودن راه جویشان، و اندرز دادن مشورت کننده شان، و دیدار از سفر آمده شان، و پنهان کردن رازهاشان، و پوشاندن عیبهاشان، و یارى کردن ستمدیده شان، و خوب کمک کردنشان در ابزار خانه (دیگ، تبر، نردبان و مانند آنها) و سود رساندنشان به بخشش فراوان، و دادن آنچه ایشان را واجب و لازم است پیش از درخواست (ابواسمعیل گفته: به حضرت باقر علیه السلام گفتم: شیعه «پیروان شما آل محمد علیهم السلام» نزد ما بسیار است، فرمود: آیا دارا به ندار مهربانى مى کند «چیزى مى دهد» و نیکوکار از بدکار مى گذرد و با یکدیگر کمک مى نمایند؟ گفتم: نه، فرمود: آنان شیعه نیستند، شیعه کسى است که این کارها را بجا آورد).شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
درباره همسایگان ودوستان:
«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ تَوَلَّنِی فِی جِیرَانِی وَ مَوَالِی الْعَارِفِینَ بِحَقِّنَا وَ الْمُنَابِذِینَ لِأَعْدَائِنَا بِأَفْضَلِ وَلاَیتِک»:
"بار الها بر محّمد و آل محمّد درود فرست،و مرا در رعایت حقّ همسایگان ودوستانم که به حقّ ما عارفند(آنان که ما را از جانب تو امام معصوم مى دانند و جز ما را پس از پیامبر اسلام واجب الاطاعة نمى دانند)،و با دشمنان ما مخالفند، به بهترین صورت یارى فرما".
در جملات ملکوتى بالا رعایت حق دو طایفه آن هم به بهترین صورت از حضرت حق درخواست شده:
۱- همسایگان
۲- شیعیان
در این بخش از دعا با کمک و یارى حضرت محبوب تا جائى که ارزش و اهمیت این دو طایفه معلوم شود به آیات و روایات متوسل مى شوم و از حضرت او درخواست مى نمایم که همه ما را در نگاهداشت حرمت این دو طایفه موفق بدارد.
۱.ارزش و اهمیت حق همسایه
در معارف عالى اسلامى مى خوانیم که از هر طرف خانه انسان تا چهل خانه مصداق مفهوم همسایه اند، این معنى در روایتى در جلد اول تفسیر "نورالثقلین"صفحه ۴۸۰ آمده است.
سلسله برنامه هائى از حضرت حق و انبیا و امامان نسبت به همسایگان به مردم مؤمن سفارش کرده اند، که در صورت عمل به آن برنامه ها اولا ثواب عظیمى شامل حال انسان مى شود، که در صورت عمل به آن برنامه ها اولا ثواب عظیمى شامل حال انسان مى شود، ثانیاً محبت مردم نسبت به اسلام و مسلمانان جلب مى گردد، ثالثاً مشکلى یا مشکلاتى از همسایگان حل مى گردد و حل مشکل باعث خوشحالى یک خانواده را فراهم مى نماید و از این راه مشکل خود انسان در گردونه حل قرار گرفته و دعاى آدمى به علّت تأمین نیاز همسایه و کمک به او به استجابت نزدیک مى شود.
در آیه سى و ششم سوره نساء مى خوانیم:
«وَاعْبُدُوا اللّهَ وَلاَ تُشْرِکوا بِهِ شَیئاً وَبِالْوَالِدَینِ إِحْسَاناً وَبِذِی الْقُرْبَى وَالْیتَامَى وَالْمساکینِ وَالْجَارِ ذِی الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِیلِ وَمَا مَلَکتْ أَیمَانُکمْ إِنَّ اللّهَ لاَ یحِبُّ مِن کانَ مُخْتَالاً فَخُوراً»:
و خدا را بپرستید، و هیچ چیز را شریک او قرار ندهید، و به پدر و مادر نیکى کنید و همچنین به خویشاوندان و یتیمان و مسکنینان و همسایه نزدیک و همسایه دور و دوست و هم نشین و واماندگان در سفر، و آنهائى که مالک آنانهستید، زیرا خداوند کسى را که متکبّر و فخر فروش است(و از اداى حقوق دیگران سرباز زند)دوست نمى دارد.
در این آیه نسبت به حق خود که عبادت و اطاعت است و حق بندگان و آداب معاشرت ده فرمان بسیار مهم صادر کرده، در قسمت ششم و هفتم و هشتم درباره همسایگان نزدیک و همسایگان دور و معاشران و همنشینان سفارش فرموده که لازم است حق همسایگى همسایه ودوستى دوستان از جانب شما رعایت شود که این فرمان واجب الهى است.
در تفسیر"نمونه"در ذیل این آمده است: جالب توجه این که قرآن در آیه فروق علاوه بر ذکر همسایگان نزدیک تصریح به حق همسایگان دور کرده است، زیرا کلمه همسایه معمولا مفهوم محدودى دارد و تنها نزدیک را در بر مى گیرد، لذا براى توجه دادن به وسعت مفهوم آن از نظر اسلام راهى جز این نبوده که نامى از همسایگان دور نیز صریحاً برده شود.
و نیز ممکن است منظور از همسایگان دور، همسایگان غیر مسلمان باشد، زیرا حق همسایگى در اسلام منحصر به همسایگان مسلمان نیست و غیر مسلمانان را نیز شامل مى شود، مگر آنهائى که با مسلمانان سرجنگ داشته باشند.
سپس درباره کسانى که با انسان دوستى و مصاحبت دارند توصیه مى کند. ولى باید توجه داشت که "صاحب بالجنبت"معنائى وسیع تر از دوست و رفیق دارد، و در واقع هر کسى را که به نوعى با انسان نشست و برخاست داشده باشد در بر مى گیرد خواه دوست دائمى باشد یا یک دوست موقت، همانند کسى که در اثناء سفر با انسان همنشین مى گردد. و اگر مى بینیم درپاهر اى از روایات "صاحب بالجنب" به رفیق سفر:
رَفیقُک فِى السَّفَرِ،
و یا کسى که به امید نفعى سراغ انسان مى آید:
اَلْمُنَقَطِعُ اِلَیک یرْجُو نَفْعَک.
تفسیر شده منظور اختصاص به آنها نیست، بلکه بیان توسعه مفهوم این تعبیر است که همه این موارد را نیز در بر مى گیرد، و به این ترتیب آیه یک دستور جامع و کلى براى حسن معاشرت نسبت به تمام کسانى که با انسان ارتباط دارند مى باشد. اعم از دوستان واقعى، و همکاران، و همسفران، و مراجعان، و شاگردان، و مشاوران، و خدمتگزاران.
درنصایح لقمان حکیم آمده:
یا بُنَىَّ الْجارُ ثُمَّ الدارُ،یا بُنَىَّ الرَّفیقُ ثُمَّ الطَّریقُ:(۵۹۳)
اى پسرم اول همسایه سپس خانه، فرزندم ابتدا رفیق آن گاه طریق.
امام صادق علیه السلام مى فرماید: در کتاب امیرالمؤمنین علیه السلام خواندم که رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله نوشته اى بین مهاجر و انصار و هر کس از اهل مدینه که ملحق به آنها مى شد نوشت، که این جمله در آن نامه است
وَ اِنَّ الْجارَ کالنَّفْسِ غِیرَ مُضارَّ وَ لا آثِم، وَ حُرْمَةُ الْجارِ عَلَى الْجارِ کحُرْمَةِ اُمَّهِ وَ اَبیهِ:(۵۹۴)
همسایه به منزله خود توست، به اندازه خودت لازم است رعایت شود و از وى حفاظت به عمل آید، مگر همسایه اى که براى همسایه ضرر داشته باشد،و در حقّ همسایه آلوده به جرم و جنایت و خیانت گردد، و احترام و ارزش همسایه همانند احترام مادر و پدر انسان است.
حضرت صادق علیه السلام از پدرانش از امیر المؤمنین علیه السلام از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله روایت مى کند که به رسول خدا گفته شد:
اَفِى الْمالِ حَقٌ سِوَى الزَّکاةِ؟ قالَ: نَعَمْ بِرُّ الرَّحِمِ اِذا اَدْبَرَتْ،وَصِلَةُ الْجار الْمُسْلِمِ،فَما آمَنَ بِى مَنْ باتَ شَبْعناً وَ جارُهُ الْمُسْلِمُ جایعٌ:(۵۹۵)
آیا در مال انسان غیر از زکات حقّى هست؟ فرمود: آرى،نیکى به قوم و خویش به آن هنگام که از انسان روى بر گرداند، و خوبى به همسایه مسلمان; به من ایمان نیاورده کسى که شب را سیر بخوابد و همسایه مسلمانش گرسنه باشد.
قالَ النَّبِىُّ صَلّى اللّه علیه و آله: لا یؤْمِنَ عَبْدٌ حَتّى یأْمَنَ جارُهُ بَوائِقَهُ:(۵۹۶)
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود: عبد، مؤمن نیست مگر اینکه همسایه اش از مزاحمت او در امان باشد.
و نیز رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود:
مَنْ خانَ جارَهُ شِبْراً مِن الْارْضِ جَعَلَهَا اللّهُ طَوْقاً فِى عُنُقِهِ مِنْ تُخُوِم الْاَرْضینَ السَّابِعَةِ، یلْقَى اللّهُ یوْمَ الْقِیامَةِ مُطَوَّقاً اِلَّا اَنْ یتُوبَ وَ یرْجِعُ:(۵۹۷)
کسى که به اندازه یک وجب زمین به همسایه اش خیانت ورزد، آن یک وجب از خداوند از پوسته هفتم زمین حلقه گردن او کند، و بدین صورت خدا را در قیامت ملاقات نماید، مگر اینکه توبه کند و از ظلم به همسایه برگردد!
در قرآن مجید در سوره مبارکه واقعه از درختى نام مى برد به نام زقّوم،که شیره آن را به اهل جهنّم مى خورانند و این خوراک براى اهل جهنّم عذابى بسیار سخت است.
رسول خدا مى فرماید: گروهى از مردم آویزه شاخه هاى این درختند از جمله:
مَنْ کانَ جارُهُ مَریضاً فَتَرَک عِیادَتَهُ اسْتِخْفافاً بِحَقَّهِ فَقَدْ تَعَلَّقَ بِغُصْن مِنْهُ،وَ مَنْ ماتَ جارُهُ فَتَرَک تَشْییعَ جِنازَتِها تَهاوُناً فَقَدْ تَعَلَّقَ بِغُصْن مِنْهُ:(۵۹۸)
کسى که همسایه مریضش را محض سبک شمردن حقّ او عیادت نکند، و آن که به خاطر سبک انگاشتن جنازه همسایه به تشییعش نرود، هر دو از آویزه هاى شاخه هاى درخت زقومند!
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود:
مَنِ اطَّلَعَ فِى بَیتِ جارِهِ فَنَظَرَ اِلى عَوْرَةِ رِجُل اَوِ امْرأَة اَوْ شَىْء مِنْ جدِها کانَ حَقّاً عَلَى اللّهِ اَنْ یدْخِلَهُ النّارَ مَعَ الْمُنافِقینَ الَّذینَ کانُوا یتَّبِعُونَ عَوْراتِ النّاسِ فِى الدُّنْیا، وَلا یخْرُجُ مِنَ الدُّنْیا حَتّى یفْضَحَهُ اللّهُ، وَ یبْدى عَوْرَتَهُ لِلنّاسِ فِى الْآخِرَةِ:(۵۹۹)
کسى که در خانه همسایه اش دید بیندازد، به عورت مرد یا زنى یا چیزى از بدن آنان بنگرد بر خدا لازم است او را با منافقینى که دردنیا دنبال زشتى هاى مردم بودند وارد جهنّم کند، و از دنیا نمى رود مگر اینکه خدا او را رسوا کند، و زشتى هایش را در آخرت در برابر دید مردم بگذارد.
از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده:
حَریمُ الْمَسْجِدِ اَرْبَعُونَ ذِراعاً،وَ الْجارُ اَرْبَعُونَ داراً مِنْ اَرْبَعَةِ جَوانِبِها:(۶۰۰)
حریم مسجد چهل ذرع، و حریم همسایه از چهار طرف چهل خانه است.
حضرت صادق علیه السلام به اسحاق بن عمّار فرمود:
صانِعِ الْمُنافِقَ بِلِسانِک، وَ اَخْلِصْ وَدَّک لِلْمُؤْمِنِ، وَ اِنْ جالک یهُودِىُّ فَاَحْسِنْ مُجالستَهُ:(۶۰۱)
با منافق با زبانت مدارا کن، براى مؤمن دوستى و محبّت را خالص گردان، و اگر یک یهودى با تو همنشین شد به خوبى با او همنشینى کن.
اَللّهَ اللّهَ فِى جیرانِکمْ فَاِنَّهُ وَصِیةُ نَبِیکمْ،ما زالَ یوصِى بِهِمْ حَتیى ظَنَنّا اَنَّهُ سَیوَرَّثُهُمْ:(۶۰۲)
خدا را، خدا را، نسبت به همسایگان، که رعایت حقّ همسایه وصیت پیامبر شماست، آن قدر سفارش همسایه را فرمود که تصور کردیم همسایه از همسایه ارث مى برد.
حضرت صادق علیه السلام فرمود:
حُسْنُ الْجِوارِ یزیدُ فِى الرَّزْقِ:(۶۰۳)
خوب همسایه دارى روزى را زیاد مى کند.
در روایت است که حضرت زهرا سلام اللّه علیها از بعض از امور نزد رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله شکایت برد، حضرت جزو ه اى به او مرحمت فرمود و به او گفت:آنچه در آن است به آن توجه کن.در آن این سه جمله ثبت بود:
مَنْ کانَ یؤْمِنَ بِاللّهِ وَ الیوْمِ الْآخِرِ فَلا یؤْذى جارَهُ،وَ مَنْ کانَ یؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ فَلْیکرِمْ ضَیفَهُ،وَ مَنْ یؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ الْآخِرِ فَلْیقُلْ خَیراً اَوْ لِیسْکتْ:(۶۰۴)
هر کس ایمان به خدا و روز قیامت دارد، همسایه اش را نیازارد، و هر کس ایمان به خدا و قیامت دارد مهمانش را گرامى بدارد، و هر کس ایمان به خدا و روز جزا دارد خیر بگوید ورنه ساکت شود.
امام صادق از رسول الهى روایت مى کند:
حُسْنُ الْجِوارِ یعْمُرُ الدَّیارَ،وَ ینْسى فِى الْاعْمارِ:(۶۰۵)
خوب همسایه دارى خانمان ها را آباد سازد، و عمرها را طولانى گرداند.
ربیع شامى مى گوید: خانه حضرت صادق علیه السلام از حاضران پر بود که فرمود:
اِعْلَمُوا اَنَّهُ لَیسَ مِنّا مَنْ لَمْ یحْسِنْ مُجاوَرَةَ مَنْ جاوَرَهُ:(۶۰۶)
همه بدانید از ما نیست هر که با همسایه اش به خوشى رفتار نکند.
امام صادق علیه السلام فرمود:
عَلَیکمْ بِحُسْنِ الْجِوارِ فَاِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ اَمَرَ بِذالِک:(۶۰۷)
بر شما باد خوش همسایگى که حضرت اللّه عزّوجّل به این معنى او فرموده است.
امام صادق علیه السلام فرمود:
مَلْعُونٌ مَنْ آذى جارَهُ:(۶۰۸)
از رحمت حق دور است، به لعنت الهى دچار است کسى که همسایه اش را بیازارد.
على بن یقطین مى گوید: موسى بن جعفر علیه السلام به من فرمود: در بنى اسرائیل مردى مؤمن بود داراى همسایه اى کافر، این همسایه کافر به همسایه مؤمن مهربان بود و نسبت به وى کار خیر انجام مى داد، وقتى آن کافر از دنیا رفت، خداوند در جهنّم خانه اى از گل براى او بنا کرد که او را از حرارت آتش حفظ کند، و به او از غیر جهنّم روزى مى رسید، او را گفتند: این لطف بحق به خاطر مدارا و رفق و انجام کار خیر توست نسبت به همسایه مؤمنت در دنیا.(۶۰۹)
از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله روایت شده:
مَنْ مَنَعَ الْماعُونَ مِنْ جارِهِ اِنِ احْتاجَ اِلَیهِ مَنَعَهُ اللّهُ فَضْلَهُ یوْمَ الْقِیامَةِ،وَ وَکلَهُ اِلى نَفْسِهِ، وَ مَنْ وَکلَهُ اللّهُ اِلى نَفْسِهِ هَلَک،وَلا یقبَلُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ عُذْراً:(۶۱۰)
کسى که مایحتاج زندگى را از همسایه، در صورتى که به آن نیاز دارد منع کند، خداوند در قیامت فضلش را از او دریغ نماید، و وى را به خود واگذارد، و هر کس را خداوند به خود واگذارد هلاک مى شود، و حضرت حق از او عذرى را نمى پذیرد.
و نیز آنحضرت فرموده:
اَحْسِنْ مُجاوَرَة مَنْ جاوَرَک تَکنْ مؤْمِناً:(۶۱۱)
با همسایه نیکى کن تا مؤمن باشى.
امیر المؤمنین علیه السلام درفرازهائى ملکوتى فرموده:
مِنْ عَلامَةِ اللُّؤْمِ سُوءُ الْجِوارِ:(۶۱۲)
از نشانه هاى زشتى بد همسایگى است.
موسى بن جعفر علیه السلام مى فرمایند:
لَیسَ حُسْنُ الْجِوارِ کفُّ الْاَذى،وَلکنْ حُسْنُ الْجِوارِ الصِّبْرُ عَلَى الْاَذى:
خوش همسایگى به خوددارى از اذیت نیست، خوش همسایگى صبر بر آزار همسایه است.(۶۱۳)
على علیه السلام مى فرماید:
مِنْ حُسْنِ الْجارِ تَفَقُّدُ الْجارِ:(۶۱۴)
دلجوئى از همسایه از خوش همسایگى است.
حضرت سجاد علیه السلام در باب حقّ همسایه در رساله حقوق مى فرماید:
در وقتى که غایب است حقوق او را از هر جهت حفظ کنى;وقتى که حاضر است احترامش نمائى;اگر به او ظلم و ستمى شد به یاریش برخیزى;چه حاضر باشد چه غایب از کمک به او دریغ نورزى،در جستجوى عیب ها و بدیهاى او نباشى.
اگر به چیزى از عیب هاى او بدون اینکه اراده داشته باشى و بخواهى بفهمى پى بردى، در مودر دانسته هاى خودت نسبت به معایب او بسیار راز نگهدار و پرده پوشى باشى.
از طریقى که او بى خبر است مراقب گفته هى او در خانه اش مباش و به عبارت دیگر استراق سمع نسبت به او نداشته باش.
اگر به کارهاى زشتى از او آگاه شدى، رازش را بر ملا مساز و چنانکه مى دانى که تذکر تو را خواهد پذیرفت، تنها میانه خودتان مطالب لازم را از روى خیرخواهى با او در میان بگذار.
هنگام سختى ها او را تنها نگذارى، در برابر نعمت هائى که دارد بر او حسد نبرى، از لغزش هاى او درگذرى و با او سخت نگیرى، تقصیر او را نادیده بگیرى و بدى او را ببخشى، وقتى مورد ستم قرار مى گیرد او را یارى دهى، اگر از روى نادانى رفتار نامناسبى هم از او دیدى از جا در نروى،و نیز زبان ملامتگران و ناسزاگویان را از او بازدارى، نقشه هاى مکارانه را بى اثر سازى و رفتارى بزرگورارانه با او داشته باشى، و در این کارها بایستى از خدا کمک بگیرى.(۶۱۵)
۲.ارزش شیعیان
ارزش شیعیان به خاطر همرنگى او در عقاید و اخلاق و اعمال با امامان معصوم علیهم السلام است.
شیعه پس از از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله جز اهل بیت پیامبر و نوّاب عامّه آنان که مراجع تقلید و عالمان واجد شرایطند کسى را واجب الاطاعه نمى داند.
توحید شیعه توحید قرآن است، شیعه به روز جزا پایبند است، فقه شیعه فقه اهل بیت است، شیعه با ستم و ستمگران به هیچ عنوان سازش ندارد، امر به معروف و نهى از منکر را واجب مى داند گرچه به قیمت جان او تمام شود.
هر روز براى شیعه عاشورا است، یعنى روز ستیز با ظالمان و ستمگران و طاغوت هاست، و هر سرزمین براى شیعه کربلاست.
تشیع همان اسلام قرآن و آئین ناب محمّدى است، شیعه رایه جز قرآن نمى شناسد، و رهبرانى پس از پیامبر جز رهبران معصوم را اعتقادندارد.
شیعه براى بقاى خود و حفظ متابعت از اهل بیت، و روشن نگاه داشتن چراغ هدایت، پس از مرگ رسول خدا تاکنون از لابلاى زندآنها تبعیدها، و خاک و خون و ایثار و شهادت گذشته، و این روشن را تا ظهور امام دوازدهم و پهن شدن سفره عدل و عدالت ادامه مى دهد.
شیعه براى دفاع از هویت خود در برابر تهمت هاى ناروا و ناجوانمردانه اى که در زمینه عقاید و اعمال از جانب علماى اهل سنتّ در طول قرون و اعصار به او زده شده بهترین کتابهاى علمى و فنى و استدلالى را نوشته، و از این راه حجت خدا را بر تمام جهانیان تمام کرده است.
شیعه با نوشتن کتاب"الفین"،"احقاق الحق"،"شافى"،"عبقات"،"اصل الشیعة و اصولها"،"المراجعات"،و"النصّ و الاجتهاد"،"دلائل الصدق"،و کتاب جهانى"الغدیر"،و"أعیان الشیعة"و"تأسیس العلوم"و"الذریعة"،که برخى از آنها از چند هزار صفحه تجاوز مى کند، صحت و سلامت و استحکام و قدرت و نیرومندى معنوى راه خود را ثابت کرده، و باب هر شک و تردید را به روى غیر بسته و دست رد بر سینه نامحرم زده، و همچون خورشید وسط روز از نظر علمى و درستى راه در میان تمام مذاهب اسلامى درخشیده است.
شیعه اقتداگر به تمام انبیا و رنگ پذیر از امامان معصوم، و بنده خدا، و تابع آیات قرآن، و تسلیم فقه جعفرى است،فقهى که سینه به سینه از رسول خدا گرفته شده، رسولى که علم و دانشش را از حضرت حق دریافت کرده است.
شیعه فقط و فقط تابع عقاید حقّه است، عقایدى که از چشمه زلال وحى گرفته شده، و عاشق عبادت و طاعت خداست، عبادت و طاعتى که فرامین و دستوراتش درقرآن، و در گفتار پیامبر و اهل بیت اوست.
شیعه علاقمند به حسنات اخلاقى و متنفّر از رزاذیل نفسى، و دلباخته اولیاء الهى، و دشمن دشمنان خداست.
شیعه بر خلاف اهل سنّت که فقه خود را در چهارچوب فقه چهار نفر حبس کرده اند، باب اجتهاد را مفتوح مى داند، و از مجتهد زنده اعلم و فتاوى او که زمان و مکان و مصالح امت در آن لحاظ شده پیروى مى کند.
من اگر بخواهم تاریخ شیعه، عقاید شیعه، مبارزات شیعه، قدرت علمى شیعه، خدمات فرهنیگ شیعه، اعمال و اخلاق و عبادات شیعه، فقه شیعه، و امور دیگران آن را براى شما بنویسم باید این شرح و تفسیر را به چند صد جلد برسانم، و این کار براى من میسر نیست، علاوه براین که گذشتگان بزرگوار ما با پدیدآوردن هزاران کتاب در توضیح عناوین بالا و عناوین دیگر تکلیف خود را نسبت به صراط مستقیم حق انجام داده اند.
شدّت و کثرت زحمات خالصانه شیعه باعث شده که رسول الهى وائمه طاهرین علیهم السلام اعلام کنند شیعهان ما را بر ما حقوقى است لازم، چه در دنیا و چه در آخرت، بر ماست که آن حقوق را ادا کنیم و بخصوص به هنگام مرگ و در برزخ و در آخرت به زیارت آنان آئیم و این پاک باختگان را مشمول شفاعت خود قرار دهیم.
چند سطرى به صفات پاک شیعه که از ائمه بزرگوار رسیده اشاره مى کنم، سپس بهره شیعه را زا شیعه بودنش در ضمن روایات بازگو مى نمایم.
امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه:
«اِنَّ اَوْلَى النّاسِ بِاِبْراهِیمَ لَلَّذینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِىُّ وَ الذَّینَ آمَنُوا وَ اللّهُ وَلِىُّ الْمُؤْمِنینَ»:(۶۱۶)
سزاوارترین مردم به ابراهیم آنها هستند که از او پیروى کردند، و نیز این پیغمبر اسلام و کسانى که به او ایمان آورده اند و خدا سرپرست مؤمنان است.
فرمودند: هُمُ الْاَئِمَّةُ وَ اَتْباعُهُمْ.
منظور از جمله" وَ الَّذینَ آمَنُوا"امامان معصوم که جانشینان بر حق پیامبرند و تابعان آنهایند.(۶۱۷)
پس رسول خداوند، در طول این پانزده قرن، جز شیعه کسى تابع دوازده امام معصوم نبوده است.
و نیز حضرت صادق در توضیح این آیه فرمودند: على علیه السلام به خدا قسم بر دین ابراهیم و طریق اوست، و شما اى شیعیان ما سزاوارترین مردم به ابراهیم یا على هستید.(۶۱۸)
در جلد ۶۸ "بحار"در باب صفات شیعه و موقعیت این طایفه نزد حضرت حق و رسول اسلام و ائمه و نیز موقف اینان در بهشت از معتبرترین کتب تفسیرى و روائى روایاتى نقل مى کند که به قسمتى از آن اشاره مى نمایم، و تفصیل مطلب را به آنجا ارجاع مى دهم.
حضرت حسین علیه السلام مى فرمودند: ما اَعْلَمُ اَحَداً عَلى مِلَّةِ اِبْراهِیمَ اِلَّا نَحْنُ وَ شیعَتُنا:
من یک نفر را در این جهان بر آئین الهى ابراهیم جز خودمان دوازده امام و پیروانمان خبر ندارم.
حضرت صادق علیه السلام مى فرمود:
وَ اللّهِ اِنَّکمْ لَعَلى دینِ اللّهِ وَ دینِ مَلائِکتِهِ، فَاَعینُونى بِوَرَع وَ اجْتِهاد، فَوَاللهِ ما یقبَلُ اللّهُ اِلّا مِنْکمْ، فَاتَّقُوا اللّهَ وَ کفُّوا اَلْسِنَتَکمْ، صَلُّوا فِى مَساجِدِکمْ فَاِذا تَمَیزَ الْقَوْمُ فَتَمَیزُوا:
به خدا قسم شما شیعیان ما بر آئین خدا و ملائکه هستید، مرا به پاکدامنى و کوشش در عبادت و اطاعت کمک کنید، به خدا قسم در این جهان و آن جهان اعمال غیر شما قبول نخواهد شد، پس تقواى الهى رادرتمام شئون حیات مراعات کنید، و در مسأله زبان، مردم خوددارى باشید، و در مساجد خود نماز بگزارید،و چون مردم به یکسو شدند، شما هم به طرف ماآئید.
عبّاد بن زیاد مى گوید:حضرت صادق علیه السلام به من فرمود:
یا عَبّادُ ما عَلى مِلَّةِ اِبْراهِیمَ غَیرُکمْ، وَ ما یقْبَلُ اللّهُ اِلّا مِنْکمْ، وَلا یغْفِرُ الذُّنُوبَ اِلّا لَکمْ:
اى عبّاد، احدى جز شما شیعیان ما بر آئین ابراهیم نیست، خداوند از غیر شما عمل قبلو نمى کند، و گناهان غیر شما را نمى بخشد.
حضرت صادق پس از بیان این حقیقت که شیعه در راه خدا، و بر صراط ابراهیم و همه انبیا و پیرو امامان معصوم است، به خصوصیات این طایفه این چنین اشاره مى فرمایند:
اِمْتَحِنُوا شَیعَتَنا عِنْدَ مَواقیتِ الصَّلَواتِ کیفَ مُحافَظَتُهُمْ عَلَیها، وَ اِلى اَسْرارِنا کیفَ حِفْظُهُمْ لَها عِنْدَ عَدُوَّنا، وَ اِلى اَمْوالِهِمْ کیفَ مُواساتُهُمْ لِاِخْوانِهِمْ فیها؟:
شیعیان ما را به هنگام اوقات نماز امتحان کنید که محافظتشان بر نماز چگونه است و ببینید در برابر دشمنان ما حفظ اسرار هستند یا نه، و مواسات با مال را نسبت به برادران دینى رعایت مى نمایند یا بخل مى ورزند؟
آرى توجه به اوقات نماز، و حفظ اسرار اهل بیت و مواسات در مال از نشانه هاى شیعه است. حضرت باقر درباره اوصاف شیعه خطابه به یکى از شیعیان فرمود:
"شیعیان على علیه السلام، از کثرت کوشش در راه خدا، رنگ پریده، لاغر،سرسبزى چهره و پوست از دست داده، خشک لب، شکم به پشت چسبیده، زرد رنگ هستند. چون شب رسد خواب را تبدیل به عبادت کنند، صورت در پیشگاه حق بر زمین نهند، سجده و گریه و دعاى آنان زیاد است، مردم دلخوش به زخارف دنیایند و آنان در بستر حزن و اندوهند".
امام ششم علیه السلام خطاب به عده اى از شیعه فرمودند:
مَعاشِرَ الشَّیعَةِ کونُوا لَنا زَیناً وَلا تَکونُوا عَلَینا شَیناً،قُولُوا لَلَّناسِ حُسْناً،وَاحْفَظُوا اَلْسِنَتَکمْ،وَ کفُّوها عَنِ الْفُضُولِ وَ قُبْحِ الْقَوْلِ:
اى جمعیت شیعه،با ورع و تقوا و عمل صالح زینت ما باشید، کارى نکنید که باعث نفرت دیگران از ائمه طاهرین شوید، با مردم خوش بگوئید، زبان از غیبت و تهمت و دروغ حفظ کنید، از زیادى سخن و کلام بد بپرهیزید.
امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:
"آنان که مطیع ما هستند، خداوند مهربان گناهان آنان را مى آمرزد و این منّتى است از حق بر خوبى آنان. به حضرت گفتند: آنان که مطیع شمایند کیانند؟ فرمود: آن مردمى که خداوند یکتا دانسته و شریکى براى او قائل نیستند، و او را آنچنان که هست وصف مى کنند، و به محّمد صلّى اللّه علیه و اله پیامبرش ایمان دارند، و در انجام واجبات و ترک محرمات مطیع حقّند، اوقات خود را به یاد خدا و صلوات بر محّمد و آل محّمد زنده مى کنند، خود را از حصر و بخل حفظ مى نمایند، و آنچه را خداوند از زکات بر آنان واجب نموده ادا مى نمایند. و نسبت به حقوق مالى منعى ندارند".
حضرت صادق علیه السلام فرمود:
اِنَّما اَصْحابُ جَعْفَر مَنِ اشْتَدَّ وَرَعُهُ، وَ عَمِلَ لِخالِقِهِ:
یاران امام صادق آنانند که داراى ورع شدید، و عمل براى خدایند.
و نیز آن حضرت فرمود: "شیعیان ما را این نشانه هاست:
۱- پاک دامنى ۲- کوشش در راه حق ۳- وفادارى ۴- امانتدارى ۵- زهد ۶- عبادت ۷- پنجاه و یک رکعت نماز ۸- شب زنده دارى ۹- روزه دارى ۱۰- پرداخت زکات ۱۱- انجام حج خانه حق ۱۲- اجتناب از تمام محرمات".
از حضرت صادق درباره شیعه پرسیدند فرمود:
"شیعیان ما خوبى ها را بجا مى آورند. از قبایح پرهیز مى کنند، خوبى ها را آشکار مى نمایند، در اجراى اوامر حق براى رسیدن به حرمت الهى شتاب مى کنند، اینان از ما و به سوى ما و با ما هستند هر کجا که ما باشیم".
حضرت صادق علیه السلام به مفضّل بن عمر فرمود:
فَاِنَّما شیعَةُ عَلِىَّ علیه السلام مَنْ عَفَّ بَطْنُهُ وَ فَرْجُهُ، وَ اشْتَدَّ جِهادُهُ، وَ عَمِلَ لِخالِقِهِ، وَ َجا ثَوابَهُ، وَ خافَ عِقابَهُ، فَاِذا رَأْیتَ اُولئِک فَاُو لئِک شَیعَةُ جَعْفُر:
شیعه على علیه السلام حافظ و نگهدارنده شکم و شهوت از حرام است، داراى کوشش سخت، و مجرى برنامه هاى الهى است، به ثواب حق امید دارد و از عذاب الهى بیمناک مى باشد، چون چنین مردمى را دیدى بدان که اینان شیعه امام صادق هستند.
من فکر مى کنم همین مقدار از روایات براى شناخت اوصاف پاک شیعه بس باشد، چند روایتى هم در ارزش معنوى و قیامتى شیعه بازگو کرده، از خداوند بزرگ بخواهیم که در دنیا و آخرت ما را از شیعیان واقعى امامان معصوم قرار دهد.
ابن عبّاس مى گوید:از رسول خدا از مفهوم آیات:
«وَالسّابِقُونَ السّابِقُونَ اُولئِک الْمُقَرَّبُونَ فِى جَنّاتِ النَّعِیمِ»:(۶۱۹)
پرسیدم: فرمود: جبرئیل به من گفت: مقصود على علیه السلام و شیعیان اوست، اینان سبقت به بهشت دارند و مقرّبان درگاه حقّند به گرامیداشتى که خدا نسبت به آنان دارد.(۶۲۰)
رسول خدا به على علیه السلام فرمود:
اَنْتَ یا عَلِىُّ وَ اَصْحابُک فِى الْجَنَّةِ، اَنْتَ یا عَلِىُّ وَ اتْباعُک فِى الْجَنَّةِ:(۶۲۱)
یا على تو اصحاب تو در بهشت هستید، اى على تو و پیروان تو در بهشت هستید.
حضرت صادق به جمعى از شیعیان فرمودند:
اِنَّ النّاسَ اَخَذُوا یمیناً وَ شِمالا وَ اِنَّکمْ لَزِمْتُمْ صاحِبَکمْ، فَاِلَى اَینَ تَرَوْنَ یریدُ بِکمْ؟اِلَى الْجَنَّةِ وَ اللّهِ، اِلَى الْجَنَّةِ وَ اللّهِ،اِلَى الْجَنَّةِ وَ اللّهِ:(۶۲۲)
مردم به راست و چپ گرایش پیدا کردند، شما متوسل به امام حق شدید، فکر مى کنید عاقبت شما کجاست؟واللّه بهشت، و اللّه بهشت، و اللّه بهشت است.
رسول خدا به امیرا لمؤمنین فرمود:
یا على تو و شیعیانت از قبر بیرون مى آئید در حالى که چهره هاى شما همانند ماه شب چهارده نورانى و روشن است، از شدائد و سختى ها درآمده، غصه ها از شما برطرف شده. درسایه عرش هستید، مردم مى ترسند ولى شما ترس ندارید مردم محزونند ولى شما شاد هستید، مردم در حسابند و شما سرسفره حق.(۶۲۳)
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود:
"نماز و روزه و شب زنده دارى عاشق على علیه السلام قبول حق است، و دعایش در پیشگاه حضرت ربوبیت مستجاب بدانید که هر کس محبّ على باشد، برابر هر رگى که در بدن دارد شهرى در بهشت از جانب خداوند به او عطا مى شود. بدانید محب آل محمّد بمیرد من با انبیا کفیل بهشت او هستم. بدانید هر کس آل محمّد را دشمن بدارد، وارد قیامت مى گردد در حالى که بین دو چشم او نوشته:مأیوس از رحمت خداست."(۶۲۴)
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله به على علیه السلام فرمود:
"شیعیان تو رستگارند روز قیامتند، هر کس به یکى از آنها اهانت کند به تو اهانت کرده، و هر کس به تو اهانت نماید به من اهانت نموده، و هر کس به من اهانت کند خداوند او را وارد جهنّم مى کند و وى را در آنجا ابد ى مى نماید و جهنّم بدجائى است..."(۶۲۵)
سلمان فارسى مى گوید: "روزى خدمت رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله بودم،به ناگاه على بن ابیطالب علیه السلام وارد شد، به او فرمود: یا على تو را بشارت ندهم؟ عرضه داش: چرا یا رسول اللّه. فرمود: این حبیب من جبرئیل است از جانب خداوند خبر مى دهد. که حضرت حق، تو و عاشقانت را هفت خصلت عنایت فرموده:
مدارا در وقت موت، انس در وحشت، نور به هنگام ظلمت، امنیت به وقت ناامنى، عدالت به وقت میزان، اجازه عبور بر صراط، دخول در بهشت قبل از تمام مردم از تمام امت ها به هشتاد سال".(۶۲۶)
فضائل شیعه و درجات او در قیامت، و عنایتى که حضرت حق به آنان دارد، و لطفى که از جانب پیامبر و امامان معصوم به این طایفه به عنوان اداى حق شیعه مى شود، در معارف اسلامى و کتب معتبره همچون دریا موج مى زند، چه خوب است در این زمینه به تفسیر"برهان"،"بشارة المصطفى"،"بحار"۶۸، "الغدیر"علّامه امینى،تفسیر"نورالثقلین"،و در میان کتب اهل سنّت به "ینابیع المودّة"مراجعه کنید.
حقوق برادر مؤمن:
احتمال دارد دعاى حضرت و درخواست آن امام همام از حضرت حق براى یافتن توفیق در جهت رعایت حقوق در جمله
وَ مَوالِىَّ الْعارِفینَ بِحَقَّنا...
و دوستانى که عارف به حق ما هستند.
حقوقى باشد که به مقتضاى ایمان هر مؤمنى بر مؤمن دیگر دارد.
اگر مراد حضرت در این قسمت از دعا این معنا باشد، لازم است در این زمینه به چند روایت بسیار مهم اشاره کنم.
ابوون حارثى مى گوید:"به حضرت صادق علیه السلام عرضه داشتم حق مؤمن بر مؤمن چیست؟فرمود:
۱- او را از دل و جان و صادقانه دوست بدارد.
۲- با او در مال همراهى کند.
۳- بجاى او از خانواده اش سرپرستى نماید.
۴- چون به او ستم شود اورا یارى دهد.
۵- در زمان عدم حضور او بهره و غنیمتى که حق اوست بستاند و به او تحویل دهد.
۶- قبر او را پس ازمرگ زیارت نماید.
۷- به او ستم نکند.
۸- او را گول نزند.
۹- به او خیانت نورزد.
۱۰- او را وانگذارد.
۱۱- وى را دروغگو نشمارد.
۱۲- به او افّ نگوید و اگر به او اف گوید میان آنها رابطه معنوى بجا نماند.
۱۳- به او نگوید:تو دشمن منى. اگر بگوید کافر شود.
۱۴- او را متّهم ننماید که اگر او را متهم نماید ایمان در دلش آب شود همچون نمک که در آب مضمحل شود".(۶۲۷)
معلّى بن خنیس مى گوید: به حضرت صادق علیه السلام گفتم حق مسلمان بر مسلمان چیست؟ فرمود: براى او وهفت حق واجب است، که اگر یکى از آنها را ضایع گذارد از ولایت و اطاعت خدا بیرون است، و براى او نزد خدا هیچ بهره اى از بندگى نیست. به حضرت گفتم فدایت شوم آنها چیستند؟ فرمود:اى معلّى براستى که من بر تو مهربانم و مى ترسم که آنها را ضایع کنى و محافظت ننمائى و به کار نبندى. عرضه داشتم: «لا حَوْلَ وَلاقُوَّةَ اِلّا بِاللّهِ»
فرمود: آسان تر آنها این است:
۱- دوست دارى براى او آنچه را براى خود دوست دارى، و بد دارى براى او آنچه را براى خود بد دارى.
۲- از خشم او کناره کنى و خشنودى او را پیروى نمائى و فرمان او را ببرى.
۳- او را کمک کنى با خودت و دارائیت و زبانت و دستت و پایت.
۴- چشم او و راهنماى او و آئینه او باشى.
۵- سیر نباشى و او گرسنه باشد، سیراب نباشى و او تشنه بماند، نپوشى و ا و بى لباس بگردد.
۶- اگر تو را خدمتکارى است، و برادرت از آوردن خدمتکار به خاطر تنگدستى عاجز است، خدمتکار خود را بفرستى تا جامه او را بشوید و خوراک او را مهیا سازد، و بستر او را پهن نماید.
۷- به سوگند او وفادارى کنى، دعوت او را بپذیرى، به وقت مرض به عیادتش بروى، در جننازه او حاضر شوى، و هر گاه بدانى براى او حاجتى است به انجام آن برایش پیشدستى کنى و او را واندارى تا از تو خواهش کند، با شتاب در آنجام آن بکوش. وهر گاه چنین کردى دوستى خود را به دوستى او پیوستى و دوستى او را به دوستى خود وصل کردى.(۶۲۸)
من فکر مى کنم این دو روایت بسیار مهم که از معتبرترین کتاب حدیث یعنى اصول شریف"کافى"نقل کردم، براى نشان دادن عظمت حق مؤمن بر مؤمن بس باشد، و امامان بزرگوار شیعه با آنهمه جلالت مقام و عظمت شأن، این حقوق را در رابطه با مردم مؤمن رعایت مى کردند، و حتى اجراى آن را در سطح وسیع وافقى عالى در دعاهاى خود از حضرت حق درخواست مى کردند.
حضرت فیض آن بلبل گلزار عشق در زمینه دوستى و محبّت و اداى حقوقى که دو یار بر هم دارند مى فرماید:
بیا تا مونس هم یار هم غمخوار هم باشیم *** انیس جان غم فرسوده بیمار هم باشیم
شیب آید شمع هم گردیم و بهر یکدیگر سوزیم *** شود چون روز دست و پاى هم در کار هم باشیم
دواى هم شفاى هم براى هم فداى هم *** دل هم جان هم جانان هم دلدار هم باشیم
به هم یک تن شویم و یک دل و یک رنگ و یک پیشه *** سرى در کارهم اریم و دوش بارهم باشیم
جدائى را بنباشد زهره اى تا در میان آید *** به هم آریم سربر گرد هم پرگار هم باشیم
حیات یکدیگر باشیم و بهر یکدیگر میریم *** گهى خندان زهم گه خسته و افگار هم باشیم
به وقت هشیارى عقل کل گردیم بهر هم *** چو وقت مستى آید ساغر سرشار هم باشیم
شویم از نغمه سازى عندلیب غم سراى هم *** به رنگ و بوى یکدیگر شده گلزار هم باشیم
به جمیعیت پناه آریم از باد پریشانى *** اگر غفلت کند آهنگ ما هشیار هم باشیم
براى دیده بانى خواب را بر خویشتن بندیم *** زبهر پاسبانى دیده بیدار هم باشیم
جمال یکدیگر گردیم و عیب یکدیگر پوشیم *** قبا و جبّه و پیراهن و دستار هم باشیم
غم هم شادى هم دین هم دنیا هم گردیم *** بلاى یکدگر را چاره و ناچار هم باشیم
بلا گردان هم گردیده گرد یکدگر گردیم *** شده قربان هم از جان ومنّت دار هم باشیم
یکى گردیم در گفتار و در کردار و در رفتار *** زبان و دست و پا یک کرده خدمتکار هم باشیم
نمى بینم بجز تو همدمى اى فیض در عالم *** بیا دمساز هم گنجینه اسرار هم باشیم
«وَ وَفِّقْهُمْ لِإِقَامَةِ سُنَّتِک وَ الْأَخْذِ بِمَحَاسِنِ أَدَبِک فِی إِرْفَاقِ ضَعِیفِهِمْ وَ سَدِّ خَلَّتِهِمْ وَ عِیادَةِ مَرِیضِهِمْ وَ هِدَایةِ مُسْتَرْشِدِهِمْ
وَ مُنَاصَحَةِ مُسْتَشِیرِهِمْ وَ تَعَهُّدِ قَادِمِهِمْ وَ کتْمَانِ أَسْرَارِهِمْ وَ سَتْرِ عَوْرَاتِهِمْ
وَ نُصْرَةِ مَظْلُومِهِمْ وَ حُسْنِ مُوَاسَاتِهِمْ بِالْمَاعُونِ وَ الْعَوْدِ عَلَیهِمْ بِالْجِدَةِ وَ الْإِفْضَالِ وَ إِعْطَاءِ مَا یجِبُ لَهُمْ قَبْلَ السُّؤَالِ»:
"الهى همسایگان و عارفان به حق ما را موفق بدار که طریقه و روش احکام دینت را برپا دارند، و به آداب نیک تو عمل کنند درارفاق به ناتوانان، و رفع گرفتارى آنان، و عیادت بیمارشان، و هدایت هدایت جویشان، و خیرخواهى مشورت کنندگانشان، و دیدار و زیارت از سفر آمده شان، و پنهان کردن رازشان، و پوشیدن عیبشان، و یارى و کمک مظلومشان۷ و همیارى نیکو در ابزار خانه شان، و نفع رسانى با جود و بخشش فراوان، و بخشیدن آنچه ایشان را واجب و لازم است پیش از اینکه درخواست نمایند".
در مسئله ارفاق به ضعیف، و پیشگیرى از فقر و نیازمندى مردم مؤمن، در دعاهاى گذشته مطالب مهم و مفصّلى به رشته تحریر کشیده شد، و در باب عیادت مریض در دعاى پانزدهم آنچه لازم بود نگاشته شد، و در توضیح مسئله بسیار مهم هدایت و خیرخواهى در جلد دوم دیار عاشقان در پرتو توضیح رسالت و نبوت رسول الهى صلّى اللّه علیه و آله مسائل فوق العاده با اهمیتى به میان آمد.در اینجا درزمینه زیارت مؤمن و رازنگاهدارى و عیب پوشى و یارى مظلوم، به چند روایت بسیار مهم اشاره مى کنم:
عَنْ اَبى عَبْدِاللّهِ علیه السلام قالَ: مَنْ زارَ اَخاهُ لِلّهِ لا لِغَیرِهِ الْتِماسَ مَوْعِدِ اللّهِ، وَ تَنَجُّما عِنْدَاللّهِ، وَکلَ اللّهُ بِهِ سَبْعینَ اَلْفَ مَلَک ینادُونَهُ:اَلا طِبْتَ وَ طابَتْ لَک الْجَنةُ:(۶۲۹)
امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس برادر دینى خود را زیارت کند و این زیارتش تنها و تنها براى خدا باشد، به خواهش نوید الهى و دریافت آنچه نزد خداوند است، حضرت حق هفتاد هزار فرشته برگمارد که فریاد زنند:پاکیزه گشتى و خوش باد براى تو بهشت.
و نیز آن حضرت فرمود:
مَنْ زارَ اَخاهُ فِى اللّهِ قالَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ: اِیاىَ زُرْتَ، وَ ثَوابُک عَلَىَّ، وَلَسْتُ اَرْضى لَک ثَواباً دُونَ الْجَنَّةِ:(۶۳۰)
هر که در راه خوشنودى حق برادرش را دیدن کند، خداى عزّوجّل فرماید: مرا دیدم کردى، و اجر و ثوابت بر من است، و من براى تو ثوابى کمتر از بهشت نپسندم.
یعقوب بن شعیب مى گوید: از حضرت صادق علیه السلام شنیدم:
مَنْ زارَ اَخاهُ فِى جانِبِ الْمِصْرِ ابْتِغاءَ وَجْهِ اللّهِ فَهُوَ زَوْرُهُ، وَ حَقُّ عَلى اللّهِ اَنْ یکرِمُ زَرْرَهُ:(۶۳۱)
هر که بردار دینى خود را که در یک سوى شهر است براى خدا دیدن کند پس او زائر خداست، و بر خداوند است که زائر خود را ارجمند دارد.
رسول خدا صّلى اللّه علیه و آله فرمود:
مَنْ زارَ اَخاهُ فِى بَیتِهِ قالَ اللّهُ عَزَّوَجلَّ لَهُ: اَنْتَ ضَیفى وَ زائِرى، عَلَىّ قرارک، وَ قَدْ اَوْجَبْتُ لَک الْجَنَّةَ بِحُبِّک اِیاهُ:(۶۳۲)
هر که از برادر خود در خانه او دیدن کند خداوندعزّوجّل فرماید:تو مهمان و زائر من هستى، پذیرائى از تو بر من است، و من بهشت را بر واجب کردم به خاطر اینکه برادر مؤمنت را دوست دارى.
حضرت باقر علیه السلام فرمود:
اِنَّ لِلّهِ عَزَّوَجَلَّ جَنَّةً لایدْخُلُها اِلَّا ثَلاثٌ: رَجُلٌ حَکمَ عَلى نَفْسِهِ بِالْحَقَّ، وَ رَجُلٌ زارَ اَخاهُ الْمُؤْمِنَ فِى اللّهِ، وَ رَجُلٌ آثَرَ اَخاهُ الْمُؤْمِنَ فِى اللّهِ:(۶۳۳)
براى خداى عزّوجّل بهشتى است که در آن در نیاید جز سه کس: مردى که درباره خود به حق قضاوت کند، و مردى که برادر مؤمن خود را براى خدا دیدن کند، و مردى که در راه رضاى حق برادر دینى خود را در فع نیازمندیهایش بر خود مقدم بدارد.
مسئله رازدارى و سرّ پوشى آن اندازه مهم است که حضرت زین العابدین علیه السلام مى فرماید:
وَدِدْتُ وَ اللّهِ اِنَّى افْتَدَیتُ خَصْلَتَینِ فِى الشَّیعَةِ لَنا بِبَعْضِ لَحْمِ ساعِدى: اَلنَّزْقِ وَ قِلَّةِ الْکتْمانِ:(۶۳۴)
من دوست دارم براى دو خصلت بد که در شیعه ما هست گوشت استخوان دستم را عوض بدهم تا رفع شوند: کج خلقى، و کمى راز نگهدارى!
حضرت صادق علیه السلام مى فرماید:
اُمِرَ النّاسُ بِخَصْلَتَینِ فَضَیعُوهُما فَصارُوا مِنْهُما عَلى غَیرِ شَىْء: اَلصَّبْرِ وَ الْکتْمانِ:(۶۳۵)
مردم به دو خصلت فرمان یافتند و هر دو را ضایع کردند، و بخاطر ضایع کردن آنها بى همه چیز شدند:صبر و رازدارى.
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود:
طُوبى لِعَبْد نُوْمَة، عَرَفَهُ اللّهُ وَ لَمْ یعْرِفْهُ النّاسُ،اُولئِک مَصابیحُ الْهُدى، وَ ینابیعُ الْعِلْمِ،ینْجَلى عَنْهُمْ کلُّ فِتْنَة مُظْلِمَة،لَیسُوا بِالْمَذابیعِ الْبُذُرِ،وَلا بِالْجُفاةِ الْمُرائِینَ:(۶۳۶)
خوشا بر بنده گمنام، خدا او را شناسد و مردم او را نشناسند، آنانند چراغهاى هدایت، و سرچشمه هاى دانش، به واسطه آنها هر فتنه تیره و تارى برطرف گردد، فاش کننده و پرده بردار از اسرار نمى باشند، و ناسپاس و ریاکار و خودنما نیستند.
امام صادق علیه السلام در باب اسرار مذهب که مخالفان و معاندان تحمل آن را ندارند، و فاش شدنش باعث زحمت شیعیان است فرمودند:
اِنَّ اَمْرَنا مَسْتُورٌ مَقَنَّعٌ بِالْمیثاقِ، فَمَنْ هَتَک عَلَینا اَذَلَّهُ اللّهُ:(۶۳۷)
راستى که برنامه ما زیر پرده است، و به وسیله پیمانى که حضرت حق گرفته روپوش دارد، هر که پرده آن را به زبان خود بدرد، خداوند خوار و ذلیلش کند.
و نیز آن حضرت فرمود:
نَفَسُ الْمَهْمُومِ لَنا الْمُغْتَمَّ لِظُلْمِنا تَسبیحٌ، وَ هَمُّهُ لِاَمْرِنا عِبادَةٌ،وَ کتْمانُهُ لِسِرَّنا جِهادٌ فِى سَبیلِ اللّهِ:(۶۳۸)
نفس کسى که براى ما مهموم است و از ستمى که بر ما شده غمناک است تسبیح مى باشد، و توجه به امر ما عبادت، و رازنگهدارى او براى ما جهاد در راه خداست.
حضرت صادق علیه السلام در باب بدى فاش کردن راز مى فرماید:
اِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ عَیرَ اَقْواماً بِالْاِذاعَةِ فِى قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ: "وَ اِذا جاءَهُمْ اَمْرٌ مِنَ الْاَ مْنِ اَوِالْخَوْفِ اَذاعُوا بِهِ. "فَاِیاکمْ وَالْاِذاعَةِ:(۶۳۹)
راستى خداى عزّوجّل مردمى را براى فاش کردن اسرار سرزنش کرده و در سوره نساء آیه ۸۳ فرموده است:
"و هرگاه به آنها مطلبى راجع به امنیت و نامنى برسد آن را فاش مى کنند."
پس بپرهیزید از فاش کردن اسرار.
و نیز آن حضرت فرمود: منظور خداوند از آیه شریفه: «وَیقْتُلُونَ الْاَنْبِیاءَ بِغَیرِ حَقِّ»:(۶۴۰) این است که آنها را به خدا قسم با شمشیر خود نکشتند، بلکه راز آنان را فاش کردند و شهرت دادند تا کشته شدند.(۶۴۱)
درباب اهمیت عیب پوشى و بدى جستجو کردن از عیوب مردم روایات بسیار مهمى وارد شده که به دو روایت آن از باب نمونه اشاره مى کنم:
از حضرت باقر و حضرت صادق علیهما السلام روایت شده:
اَقْرَبُ ما یکونُ الْعَبْدُ اِلَى الْکفْرِ اَنْ یواخِىَ الرَّجُلَ عَلَى الدَّینِ فَیحْصِىَ عَلَیهِ عَثَراتِهِ وَ زَلّاتِهِ لِیعَنَّفَهُ بِها یوْماًما:(۶۴۲)
نزدیک ترین وضعى که عبد به کفر دارد، این است که با مردى برادر دینى باشد، و لغزش ها و خطاهاى او را شماره کند تا یک روزى او را بدآنهاسرزنش نماید.
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود:
یا مَعْشَرَ مَنْ اَسْلَمَ بِلِسانِهِ وَ لَمْ یخَلَّصِ الْایمانَ اِلى قَلْبِهِ، لاتَذُمُّوا الْمُسْلِمینَ،وَلا تَتَبَّعُوا عَوْراتِهِمْ،فَاِنَّهُ مَنْ تَتَبَّعَ عَوْراتِهِمْ تَتَبَّعَ اللّهُ عَوْرَتَهُ،وَ مَنْ تَتَبَّعَ اللّهُ تَعالى عَوْرَتَهُ یفْضَحُهُ وَلَوْ فِى بَیتِهِ:(۶۴۳)
اى گروه کسانى که به زبان اسلام آورده، و ایمان به دلهایتان راه نیافته، مسلمانان رانکوهش مکنید، و عیب هاى آنان را دنبال ننمائید، زیرا هر که از عیوب آنها دنباله گیرى کند خدا از عیب او دنبال کند، و هر که خداوند دنبال عیب او برآید رسوایش سازد گرچه در خانه اش باشد.
در مسئله یارى مظلوم خلاصه آیات قرآن و فرمایشات انبیا را امیر المؤمنین علیه السلام در شب بیست و یکم ماه مبارک لحظاتى قبل از مرگ به حضرت حسن و حسین در یک جمله فرمود:
کونا لِلّظالِمِ خَصْمَاً،وَ لِلْمَظْلُومِ عَوْناً:(۶۴۴)
حسن جان، حسین جان، دشمن ستمگر، و یاور ستمدیده باشید.
دشمنى با ظالم و شتافتن به یارى مظلوم از اهّم واجبات الهى است، که سستى در این واجب مورث عذاب ابدى است.
پی نوشت:
۵۹۳ "مستدرک سفینة البحار"ج ۲، ص۱۴۸.
۵۹۴ "بحار"ج ۱۹،ص ۱۶۷.
۵۹۵ "مستدرک سفینة البحار"ج ۲، ص۱۴۹.
۵۹۶ "مستدرک سفینة البحار"ج ۲، ص۱۴۹.
۵۹۷ "مستدرک سفینة البحار"ج ۲، ص۱۴۹.
۵۹۸ ـ"مستدرک سفینة البحار"ج ۲، ص۱۴۹.
۵۹۹ "مستدرک سفینة البحار"ج ۲، ص۱۴۹.
۶۰۰ "بحار"ج ۷۴،ص ۱۵۱ ۱۵۲.
۶۰۱ "بحار"ج ۷۴،ص ۱۵۱ ۱۵۲.
۶۰۲ "بحار"ج ۷۴،ص ۱۵۱ ۱۵۲.
۶۰۳ "کافى"ج ۴، ص ۴۹۸ ۴۹۹.
۶۰۴ "کافى"ج ۴، ص ۴۹۸ ۴۹۹.
۶۰۵ "کافى"ج ۴، ص ۵۰۰.
۶۰۶ "کافى"ج ۴، ص ۵۰۰.
۶۰۷ "میزان الحکمة"ج ۲،ص ۱۹۰.
۶۰۸ "بحار"ج ۷۴،ص ۱۵۳.
۶۰۹ "بحار" ج ۸،ص ۳۴۹.
۶۱۰ "مستدرک سفینة"ج ۲، ص ۱۵۰.
۶۱۱ "میزان الحکمة"ج ۲،ص ۱۹۰.
۶۱۲ "غرر الحکم"ص ۷۲۸.
۶۱۳ "بحار"ج ۷۷،ص ۳۲۰.
۶۱۴ "بحار"ج ۷۷،ص ۲۳۳.
۶۱۵ "راه و رسم زندگى از نظر امام سجاد"ص ۱۴۴.
۶۱۶ آل عمران،۶۸.
۶۱۷ "بحار"ج ۶۸،ص ۸۴.
۶۱۸ "بحار"ج ۶۸،ص ۸۴.
۶۱۹ واقعه،۱۰.
۶۲۰ "امالى طوسى"ج ۱، ص ۷۰.
۶۲۱ "بحار"ج ۶۸، ص ۲۲.
۶۲۲ "بحار"ج ۶۸، ص ۲۱.
۶۲۳ "بحار"ج ۶۸، ص ۲۷.
۶۲۴ "بحار"ج ۶۸، ص ۴۰.
۶۲۵ "بحار"ج ۶۸، ص ۷.
۶۲۶ "بحار"ج ۶۸، ص ۹.
۶۲۷ "کافى" ج ۳،ص ۲۶۴.
۶۲۸ "کافى"ج ۳،ص ۲۶۰.
۶۲۹ "کافى"ج ۳،ص ۲۷۰.
۶۳۰ "کافى"ج ۳،ص ۱۷۱.
۶۳۱ "کافى"ج ۳،ص ۱۷۱.
۶۳۲ "کافى"ج ۳،ص ۱۷۱.
۶۳۳ "کافى"ج ۳،ص ۲۷۳.
۶۳۴ "کافى"ج ۳،ص ۳۳۶.
۶۳۵ "کافى"ج ۳،ص ۳۳۶.
۶۳۶ "کافى"ج ۳،ص ۳۴۱.
۶۳۷ "کافى"ج ۳،ص ۳۴۲ ۳۴۳.
۶۳۸ "کافى"ج ۳،ص ۳۴۲ ۳۴۳.
۶۳۹ "کافى"ج ۴،ص ۷۲.
۶۴۰ آل عمران، ۱۱۲.
۶۴۱ "کافى"ج ۴،ص ۷۴.
۶۴۲ "کافى"ج ۴،ص ۴۷.
۶۴۳ "کافى"ج ۴،ص ۴۷.
۶۴۴ "نهج البلاغه"نامه۴۷.
شرح صحیفه (قهپایی)
و کان من دعائه علیه السلام لجیرانه و اولیائه اذا ذکرهم:
دعاى بیست و ششم از براى همسایگان و خویشان و دوستان.
«اللهم صل على محمد و آله. و تولنى فى جیرانى و موالى».
یقال: تولى العمل، اى: تقلد، او بمعنى حببنى.
و الموالى: جمع المولى، و هو یجىء بمعنى المعتق و المعتق و ابن العم و الناصر و الجار و الصهر و الحبیب. و الظاهر ان المراد هنا بنو الاعمام و الاحباء.
یعنى: بار خدایا، رحمت کن بر محمد و آل او. و متولى گردان و در گردن من انداز کار همسایگان مرا و بنى اعمام و دوستان مرا. یا: دوست گردان مرا در پیش همسایگان و بنى اعمام و دوستان.
«العارفین بحقنا، و المنابذین لاعدائنا، بافضل ولایتک».
اى: الذین رموا اعداءنا و رفضوهم. و منه: (فنبذوه وراء ظهورهم)، اى: رموا به. و نبذت الشىء: رمیته.
و الولایه بکسر الواو و فتحها، کلاهما مرویان فى هذا المقام.
یعنى: این چنین همسایگان و دوستان و بنى اعمام که شناسندگانند حق ما را و انداخته اند دشمنان ما را از نظر خود و تارک ایشانند، به فاضلترین تصرف و تسلط تو- یا: امداد و اعانت تو.
«و وفقهم لاقامه سنتک و الاخذ بمحاسن ادبک».
الحسن: نقیض القبح. و الجمع: محاسن على غیر قیاس کانه جمع محسن.
(یعنى:) و توفیق ده ایشان را از براى برپاى داشتن سنت و طریقه ى تو را و فراگرفتن نیکوییهاى ادب تو- یعنى نگاه داشتن حد هر چیزى که تو وضع کرده اى.
«فى ارفاق ضعیفهم، و سد خلتهم».
الرفق- بالکسر-: لین الجانب، ضد العنف. و الارفاق افعال منه بمعنى اللطف. یقال: رفقت به و ترفقت به و ارفقته، کلها بمعنى، اى: تلطفت به و نفعته. و قد اورد ابن الاثیر فى نهایته هذه الروایه، حیث قال: و منه الحدیث: «فى ارفاق ضعیفهم و سد خلتهم»، اى: ایصال الرفق الیهم و سد خلتهم- بفتح الخاء المعجمه-. هى و العیله و العسره و الفاقه و الحاجه و العدم- بالضم- و الفقر متضاهیات ان لم یکن مترادفات، و هى اجناس الفقر بیان محاسن آداب است.
یعنى: در فایده رسانیدن به ضعیفان ایشان و مسدود ساختن رخنه ى فقر و حاجت ایشان.
«و عیاده مریضهم، و هدایه مسترشدهم».
عدت المریض اعوده عیاده، اى: ذهبت الیه و سالت عن حاله.
و المسترشد، اى: الذى یطلب الرشد، و هو خلاف الغى.
(یعنى:) و رفتن و پرسیدن بیماران ایشان و راه نمودن کسانى که طلب راه راست نمایند.
«و مناصحه مستشیرهم، و تعهد قادمهم».
القادم: من جاء من السفر.
(یعنى:) و نصیحت کردن کسى که طلب مشورت و صلاح اندیشد از ایشان و دیدار تازه کردن سفر آمدگان ایشان.
«و کتمان اسرارهم، و ستر عوراتهم».
العوره: سواه الانسان و کل ما یستحیى منه. و الجمع: عورات -بالتسکین-.
(یعنى:) و پنهان داشتن رازهاى ایشان، و پوشیدن عورتهاى ایشان. و مراد از عورت اینجا چیز چندى است که شرم باید داشتن از آن چیزها.
«و نصره مظلومهم، و حسن مواساتهم بالماعون».
المواساه: مصدر آسیته بمالى مواساه. و واسیته لغه ضعیفه. قال فى القاموس: آساه بماله مواساه: اناله منه.
و الباء فى الماعون بمعنى من التبعیضیه. و المعنى ان نیل کل واحد منهم الاخر من منافع ماعونه.
و الماعون، المراد به المعروف و هو ضد المنکر. و قیل: هو اسم جامع لمنافع البیت، کالقدر و الفاس و نحوهما.
(یعنى:) و یارى دادن ستم رسیده هاى ایشان را، و فروگذار کردن نیکو و رسانیدن ایشان را به ضروریاتى که ایشان را احتیاج افتد- مثل کاسه و کوزه و تبر و بیل و غیر آن.
و بعضى گفته اند که مراد از ماعون قرض است، و بعضى گفته اند مطلق اعانت به هر نحوى و جهتى که بوده باشد اصل او معونه است و الف عوض است از ها. و بعضى گفته اند که مراد از ماعون سه چیز است که منع آن نشاید، آب و آتش و نمک.
«و العود علیهم بالجده و الافضال، و اعطاء ما یجب لهم قبل السوال».
الجده- بکسر الجیم و فتح الدال- هى السعه و الثروه.
یعنى: و بازگردیدن بر ایشان به توانگرى و بخشش کردن و نیکویى کردن و بخشیدن به ایشان آنچه ایشان را ضرورت و واجب باشد، پیش از آنکه طلب نمایند و سوال آن کنند.
شرح صحیفه (مدرسی)
و کان من دعائه (ع) لجیرانه و اولیائه اذا ذکرهم:
بود از دعاى آن بزرگوار فلک مقدار علیه سلام الله الملک الغفار از براى همسایگان خود و دوستان خود هر گاه یاد مى کرد آنها را.
بدان اى عزیز که همسایگان را حقى است که به وصف نیاید مروى است از جناب رسول خدا (ص) که فرمود که: جبرئیل هر وقت نزد من مى آمد مرا وصیت در حق همسایه مى نمود آن قدر که من گمان نمودم که همسایه ارث مى برد، و در حق اولیاء خصایص و اوصاف وارد است و این اولیاء عبارت از شیعیانند مطلقا و لو فاسق باشند.
اللغه:
تولى: مباشر شدن در امر جیران همسایگان و آن یا محدود به عرف است یا تا چهل خانه،
موالى: جمع مولى به معنى دوست،
منابذین: از نبذ به معنى انداختن.
الاعراب:
العارفین و المنابذین صفت موالى، بافضل متعلق به تولى.
شرح:
یعنى مباشر نما تو مرا در امر همسایگان و دوستان من که شناسایانند به حق ما و جنگ کنندگان اند با دشمنان ما به خوبترین ولایت تو.
اللغه:
ارفاق: از رفق به معنى همراهى و کمک.
سد: بستن.
خله: به فتح حاجت.
مواسات: معاونت.
عورات: جمع عوره چیزى که خفایش راجح است مطلقا.
ماعون: مطلق ما یحتاج خانه است.
تعهد: وارسى نمودن.
عود: از عایده: نفع.
جده: غنا و توانگرى.
الاعراب:
فى ارفاق متعلق بوفقهم و تعلق بتولنى یا بافضل بعید است و سد خله و سایر فقرات معطوفند.
شرح:
یعنى توفیق بده آنها را به بر پا نمودن طریقه ى تو و گرفتن خوبیهاى ادب تو در همراهى با ضعیف ایشان و اصلاح حاجت ایشان و دیدار بیمار ایشان و راه نمودن به طلب رشدکننده ى ایشان، و نصیحت کردن مشورت کننده ى ایشان، و دیدن آنکه از سفر آید از ایشان، و پنهان نمودن راز ایشان و پوشیدن ناموس ایشان، و کمک نمودن مظلوم ایشان، و نیکوئى سلوک با ایشان به ماعون و نفع بغناء و افضال، و اعطاء نمودن چیزى که واجب است از براى آنها پیش از طلب ایشان.
بدانکه آداب و سنن شرعى که لازم است مردمان را مراعات او منحصر به اینها نیست بلکه زیاده از اینها است به مراتب. بلى از این خبر شریف استفاده شود که خصوص دیدن و بازدید از آداب و سنن است.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
دعا براى همسایگان و دوستان:
این دعا که درباره ى همسایگان و دوستان از لسان امام سجاد علیه السلام صادر شده بخش مهمى از حقوق همسایگان و دوستان را برشمرده است.
در نخستین فراز عرضه مى دارد: بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و مرا به بهترین وجه در رعایت حقوق همسایگان و دوستانم- که به حق ما عارف و با دشمنان ما مخالفند- اعانت فرما) (اللهم صل على محمد و آله و تولنى فى جیرانى و موالى العارفین بحقنا، و المنابذین لاعدائنا بافضل ولایتک).
آنگاه اضافه مى کند: (آنان را در اقامه ى سنتت موفق دار) (و وفقهم لاقامه سنتک).
همچنین (در اخذ و فراگیرى آداب پسندیده ات توفیق عنایت فرما) (و الاخذ بمحاسن ادبک).
و به دنبال این جمله موارد آداب پسندیده ى نزد پروردگار را چنین برمى شمارد: (در ارفاق به ضعیفشان، و جبران و از بین بردن فقر و نداریشان) (فى ارفاق ضعیفهم، و سد خلتهم).
همچنین: (عیادت بیمارانشان راهنمائى کسانى که خواهان هدایتند، نصیحت و خیرخواهى به کسانى که مشورت مى کنند) (و عیاده مریضهم، و هدایه مسترشدهم، و مناصحه مستشیرهم).
و نیز (دیدار مسافرانشان و کتمان اسرار و پوشانیدن عیوب آنها) (و تعهد قادمهم، و کتمان اسرارهم، و ستر عوراتهم).
و از محاسن آداب و حقوق همسایگان دوستان این است (یارى مظلومشان و حسن مواسات با آنان در مایحتاج و ضروریات زندگى) (و نصره مظلومهم، و حسن مواساتهم بالماعون).
(و رساندن سود و منافع از طریق عطاء و بخشش، همچنین اعطاء آنچه که مورد نیاز شدید آنها است پیش از درخواست و سوال) (و العود علیهم بالجده و الافضال، و اعطاء ما یجب لهم قبل السوال).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۴، ص:۱۶۱-۱۵۰
وَ کانَ مِنْ دُعائِهِ عَلَیهِ السَّلامُ لِجیرانِهِ وَ أَوْلِیائِهِ إِذا ذَکرَهُم:
الحمد لله ذاکر جیرانه و اولیائه و المفیض علیهم سجال نعمائه و آلائه ، والصلاه والسلام على اشرف انبیائه و على اهل بیته و عترته و ابنائه. و بعد فهذه الروضه السادسه و العشرون من ریاض السالکین، تتضمن شرح الدعاء، السادس و العشرین من صحیفه سیدالعابدین، سلام الله علیه و على آبائه و ابنائه الطاهرین، املاء العبد الفقیر الى ربه الغنى على صدرالدین الحسینى الحسنى، کان الله له جارا و ولیا و رفعه فى الدارین مکانا علیا.
الجیران: جمع جار، و هو لغه المجاور فى السکن.
حکى تغلب عن ابن الاعرابى: الجار: الذى یجاورک بیت بیت.
و قال الفیومى: جاوره مجاوره: اذا لاصقه فى السکن.
و شرعا قیل: من یلى الدار الى اربعین ذراعا من کل جانب، و هو مذهب جماعه من اصحابنا منهم الشهید الاول فى کتاب اللمعه.
و قیل: الى اربعین دارا من کل جانب، و هو مذهب طائفه من اصحابنا.
و قال الشهید الثانى فى شرح اللمعه: و الاولى و الاقوى الرجوع فى الجیران الى العرف، لان القول الاول و ان کان هو المشهور الا ان مستنده ضعیف، و القول الثانى مستند الى روایه عامیه روتها عائشه عن النبى صلى الله علیه و آله انه قال: الجار الى اربعین دارا.
و کانه رحمه الله غفل عما رواه ثقه الاسلام فى الکافى بسند حسن بل صحیح عن ابى جعفر علیه السلام، انه قال: حد الجوار اربعون دارا من کل جانب، من بین یدیه و من خلفه و عن یمینه و عن شماله.
و عن ابى عبدالله علیه السلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: کل اربعین دارا جیران، من بین یدیه و من خلفه و عن یمینه و عن شماله.
فمستند القول الثانى هاتان الروایتان لا ماروته عائشه، فلا معدل عن القول به.
و یطلق الجار على الناصر و الحلیف و هو المعاهد، یقال منه: و تحالفا اذا تعاهدا على ان یکون امرهما واحدا فى النصره و الحمایه، لان کلا منهما یحلف لصاحبه على التناصر، بینهما حلف و حلفه بالکسر: اى عهدا، و اراده هذین المعنیین هنا واضحه.
و الاولیاء: جمع ولى فعیل بمعنى فاعل، و یطلق على معان کثیره، و الذى یقتضیه المقام منها هو المحب، و التابع، و المعین، و الناصر، و الصدیق ذکرا کان او انثى، و العتیق، و کل من یتولى الانسان و ینضم الیه و یکون من جمله اتباعه و الناصرین له فهو ولیه.
تولاه الله: کان له ولیا، اى: معینا و کافلا لمصالحه و قائما باموره، و منه: تولاک الله بحفظه.
قال ابن الاثیر فى النهایه: و کان الولایه تشعر بالتدبیر و القدره و الفعل.
و فى: ظرفیه مجازیه، اى: اجعل ولایتک لى ساریه فى جیرانى و موالى راسخه فیهم، کقوله: «و اصلح لى فى ذریتى».
و الموالى جمع مولى، و المراد به هنا: المحب و التابع و الناصر و سائر ما تقدم فى معنى الولى.
و قوله «العارفین بحقنا» صفه مفادها التوضیح و هو رفع الاحتمال، او التبیین و التفسیر، فتکون صفه کاشفه عن معنى الجیران و الموالى، الذین سال علیه السلام ان یتولاه الله فیهم بافضل ولایته.
و یحتمل ان یکون للمدح، و معرفه حقهم علیهم السلام عباره عن اعتقاد امامتهم و افتراض طاعتهم و وجوب اتباعهم و التسلیم الیهم.
و المنابذه بالذال المعجمه: مفاعله من النبذ، و هو طرح الشىء و رمیه، یقال: نبذ الشىء من یده: اذا طرحه و رمى به.
قال الزمخشرى فى الاساس: نبذ الى العدو: رمى الیه بالعهد و نقضه، و نابذه منابذه و تنابذوا.
و قال الفیومى فى المصباح: نابذتهم: خالفتهم، و نابذتهم الحرب: کاشفتهم ایاها و جاهرتهم بها.
و فى شرح مسلم للنووى فى حدیث: و ان ابیتم نابذنا کم على سواء، اى: کاشفناکم و قاتلناکم على طریق مستقیم مستو فى العلم بالمنابذه منا و منکم، و النبذ یکون بالفعل و القول فى الاجسام و المعانى، و منه نبذ العهد: اذا نقضه و القاه الى من کان بینه و بینه، انتهى.
و فى شرح جامع الاصول: فلا تنابذهم اى: تقاتلهم.
و فى النعتین المذکورین اشاره الى ان موالاتهم علیه السلام لا تکون الا بمعرفه حقهم و مخالفه اعدائهم و منابذتهم.
و الباء من قوله: «بافضل ولایتک»: اما للاستعانه فیکون الظرف لغوا متعلقا بتولنى، او للملابسه فیکون مستقرا متعلقا بمحذوف، و هو حال من فاعل تولنى، اى: ملتبسا بافضل ولایتک.
و الولایه بالفتح و الکسر: لغتان بمعنى النصره و الاعانه، و بالکسر فقط: بمعنى السلطان، حکاه الجوهرى عن ابن السکیت.
و قال سیبویه: الولایه بالفتح: المصدر، و بالکسر: الاسم، مثل الاماره و النقابه، لانه لما تولیته، فاذا ارادوا المصدر فتحوا.
و الروایه وردت فى الدعاء بالوجهین، فتحتمل المصدریه و الاسمیه.
قال بعضهم: لا یخفى ان المناسب للمقام ان یقال: و وفقنى، لکن اتفقت النسخ على هذا النحو، و یمکن ان یکون قوله علیه السلام: «فى ارفاق ضعیفهم» متعلقا بولایتک او بتولنى، و هو و ان کان بحسب الظاهر بعیدا لکنه بحسب المعنى احسن، انتهى.
و قال بعض المترجمین: و فى روایه «و وفقنى» و هو اولى، و العهده علیه.
و الذى اقول: ان المناسب لعنوان الدعاء هو ما علیه الروایه من لفظ، وفقهم، فیکون الغرض الدعاء لهم بالتوفیق باستعمال هذه الاداب و الاخذ بها فى معاشره بعضهم بعضا.
و السنه بالضم: فى الاصل الطریقه، و سنه الله تعالى: حکمه و ما شرعه من فرض او ندب.
و اقامتها عباره عن صیانتها و حفظها من ان یقع فیها شى ء من الزیغ، اخذا من اقام العود، اذا قومه و عدله، او عن المواظبه علیها، ماخوذ من قامت السوق، اذا نفقت، و اقمتها: اذا جعلتها نافقه، فانها اذا حوفظ علیها کانت کالنافق الذى یرغب فیه، او عباره عن التشمیر للعمل بها من غیر فتور و لا توان، من قولهم: قام بالامر و اقامه: اذا جد فیه و اجتهد.
و المحاسن: جمع الحسن الذى هو خلاف القبح، و هو کون الشى ء ملائما للطبع، او موجبا للمدح فى العاجل و الثواب فى الاجل.
قال الجوهرى: هو على خلاف القیاس، کانه جمع محسن.
و الادب: ریاضه النفس و محاسن الاخلاق.
قال ابوزید الانصارى: الادب یقع على کل ریاضه محموده یتحرج بها الانسان فى فضیله من الفضائل. و اضافته الیه تعالى لکونه امر به او ندب الیه.
و الاخذ: فى الاصل بمعنى التناول و الامساک بالید.
یقال: اخذ الخطام و بالخطام على الزیاده اى: امسکه، ثم استعمل بمعنى السیره، یقال: اخذ اخذهم و باخذهم بفتح الهمزه و کسرها اى: سار بسیرتهم.
و منه الحدیث: لا تقوم الساعه حتى تاخذ امتى باخذ القرون.
اى: تسیر بسیرتهم، و هذا المعنى هو المراد هنا، اى: وفقهم للسیره بمحاسن ادبک.
و الظرف من قوله «فى ارفاق ضعیفهم»: متعلق به او بادبک. و یحتمل ان تکون «فى» بمعنى «من» البیانیه، فیکون ما بعدها بیانا لسنته تعالى و محاسن ادبه.
و الارفاق: افعال من الرفق بالکسر، و هو لین الجانب و لطافه الفعل.
یقال: رفق به- من باب قتل- رفقا و ارفقه ارفاقا اى: لطف به.
حکى ابوزید: رفقت به و ارفقته و ترفقت بمعنى.
و قال الفارابى فى دیوان الادب: یقال: ارفقه و رفق به بمعنى.
و قال ابن الاثیر فى النهایه: و منه الحدیث فى ارفاق ضعیفهم و سد خلتهم اى: ایصال الرفق الیهم.
و یاتى الارفاق بمعنى النفع، یقال: ارفقه اى: نفعه.
قال فى الاساس: استرفقته فارفقنى بکذا: نفعنى.
و الخله بالفتح: الحاجه و الفقر و الخصاصه، و سدها جبرها و ازالتها.
قال فى النهایه: و فیه اللهم ساد الخله، الخله: الحاجه و الفقر و سادها اى: جابرها. و منه حدیث الدعاء للمیت: اللهم اسدد خلته و اصلها من التخلل بین الشیئین، و هى الفرجه و الثلمه التى ترکها بعده من الخلل الذى ابقاه فى اموره.
و عدت المریض عیاده: زرته.
قال الطیبى فى شرح المشکاه: العیاده فى المرض، و الزیاره فى الصحه.
و قال ابن الاثیر: کل من اتاک مره بعد اخرى فهو عائد، و ان اشتهر فى عیاده المریض حتى صار کانه مختص به.
و المسترشد: طالب الرشد اى: الهدى و اصابه الصواب.
و المناصحه: النصح.
قال الفارابى فى دیوان الادب: ناصحه اى: نصح له.
فهو من باب فاعل بمعنى فعل، کسافر و ضاعف.
و استشرته فى کذا: بمعنى شاورته اى: راجعته لارى رایه فیه، فاشار على بکذا: ارانى ما عنده من المصلحه.
و تعهدت الشى ء: تفقدته، وجددت العهد به اى: الالتقاء به، و منه: عهدى به قریب اى: لقائى.
و القادم: الاتى من السفر، یقال: قدم الرجل البلد یقدمه قدوما -من باب تعب- فهو قادم.
و کتم زید الحدیث کتما -من باب قتل- و کتمانا بالکسر: لم یطلع علیه احدا.
و الاسرار: جمع سر بالکسر، و هو ما تخفیه و تکتمه من غیرک. و منه: صدور الاحرار قبور الاسرار.
و العورات بسکون الواو للتخفیف و القیاس الفتح و هو لغه هذیل: جمع عوره، و هى کل شىء یستره الانسان انفه او حیاء.
و النصره بالضم: اسم من نصرته على عدوه اى: اعنته و قویته.
و المواساه: مصدر آسیته بالهمز و المد اى: سویته بها، و یجوز ابدال الهمزه واوا فى لغه الیمن فیقال: واسیته:
و فى النهایه: المواساه: المشارکه و المساهمه فى المعاش و الرزق، و اصلها الهمزه و قد تقلب، انتهى.
و قال الجوهرى: آسیته بمالى مواساه: جعلته اسوتى فیه، و واسیته لغه ضعیفه.
و فى القاموس: آساه بماله مواساه: اناله منه و جعله فیه اسوه، و لا یکون ذلک الا من کفاف، فان کان من فضله فلیس مواساه، انتهى.
و اختلف فى معنى الماعون و فى اشتقاقه مم هو، فقیل: هو المعروف کله.
و قیل: هو اسم جامع لما لا یمنع فى العاده، و یساله الفقیر و الغنى فى اغلب الاحوال، و لا ینسب سائله الى لوم، بل ینسب مانعه الى اللوم و البخل، کالفاس و القصعه و القدر و الدلو و الغربال و القدوم، و یدخل فیه الماء و الملح و النار، لما روى: ثلاثه لا یحل منعها: الماء و النار و الملح.
و من ذلک ان تلتمس من جارک الخبز فى تنوره، او ان تضع متاعک عنده یوما او بعض یوم.
قال العلماء: و من الفضائل ان یستکثر الرجل فى منزله مما یحتاج الیه الجیران فیعیرهم ذلک، و لا یقتصر على قدر الضروره، و قد یکون منع هذه الاشیاء محظورا فى الشریعه اذا استعیرت عن اضطرار.
و قیل: هو کل ما انتفع به و مطلق المنفعه، و یویده ما رواه ابوبصیر عن ابى عبدالله علیه السلام، قال: هو القرض تقرضه، و المعروف تصنعه، و متاع البیت تعیره، و منه الزکاه، قال: فقلت له: ان لنا جیرانا اذا اعرناهم متاعا کسروه و افسدوه، افعلینا جناح ان نمنعهم؟ فقال: لا، لیس علیک جناح ان تمنعهم اذا کانوا کذلک.
و اما اشتقاقه فهو فاعول، فقیل: من المعن بمعنى: العطاء.
و قیل: من معن الوادى: اذا جرت میاهه قلیلا قلیلا، و المعن: القلیل، لان الماعون ما قلت قیمته و کثرت منفعته.
و قیل: من المعن بمعنى: السهل الیسیر، فان الماعون باى معنى فسر کان سهلا یسیرا.
قال صاحب المحکم: الماعون: المعروف لتیسره و سهولته لدینا بافتراض الله تعالى ایاه علینا، و الماعون: الزکاه، و هو من السهوله و القله، لانها جزء من کل، و الماعون: اسقاط البیت کالدلو و القدر، لانه لا یکرث معطیه و لا یعنى کاسبه، و الماعون فى الجاهلیه: المنفعه و العطیه، و فى الاسلام: الطاعه و الزکاه و الصدقه، و کله من السهوله و التیسیر، انتهى.
و عاد بمعروفه یعود عودا: عطف و تطول، و الاسم العائد.
قال الزمخشرى فى الاساس: تقول: عاد فلان علینا بمعروفه، و ما اکثر عائده فلان على قومه، و انه لکثیر العوائد علیهم.
فقوله علیه السلام: «و العود علیهم بالجده» اى: التطول علیهم و الاحسان الیهم.
و الجده: الثروه و الغنى، من وجد فى المال وجدا بالضم و الکسر لغه وجده اى: استغنى.
و الافضال: الزیاده و الاکثار، و منه حدیث: من على فافضل اى: انعم على فاکثر.
و حدیث: الم اعطک فافضل اى: فاکثر لک فى العطاء.
و هذا المعنى للافضال هو المناسب لعطفه على الجده، دون معنى الاحسان فانه مستفاد من العود علیهم.
و قوله علیه السلام: «و اعطاء ما یجب لهم قبل السوال» اما عطف على العود او على الافضال، و التقدیر: و اعطائهم ما یجب لهم، فحذف المفعول الاول المضاف الیه لدلاله الکلام علیه، و اضاف المصدر الى المفعول الثانى.
و مدار هذا الفصل من الدعاء على سواله علیه السلام لجیرانه و موالیه ان یوفقهم سبحانه لقیام بعضهم بحقوق بعض، و الاخذ بما ینبغى ان یکون علیه الشیعه من الاخلاق الفاضله و الاداب الحمیده فى معاشره بعضهم لبعض.
کما رواه ثقه الاسلام فى الکافى فى باب حق المومن على اخیه و اداء حقه، بسنده عن ابى اسماعیل قال: قلت لابى جعفر علیه السلام: ان الشیعه عندنا کثیر، فقال: هل یعطف الغنى على الفقیر و یتجاوز المحسن عن المسى ء و یتواسون؟ فقلت: لا، فقال: لیس هولاء شیعه، الشیعه من یفعل هذا.
و عن محمد بن عجلان قال: کنت عند ابى عبدالله علیه السلام فدخل رجل فسلم، فساله کیف من خلفت من اخوانک؟ قال: فاحسن الثناء و زکى و اطرى، فقال له: کیف عیاده اغنیائهم على فقرائهم؟ فقال: قلیله، فقال: کیف مشاهده اغنیائهم لفقرائهم؟ فقال: قلیله، فقال: فکیف صله اغنیائهم لفقرائهم فى ذات ایدیهم؟ فقال: انک لتذکر اخلاقا قلما هى فیمن عندنا، قال: فقال: فکیف یزعم هولاء انهم شیعه؟.
و الاخبار فى هذا المعنى کثیره جدا.
اذا عرفت ذلک، فمعنى قوله علیه السلام: «فى ارفاق ضعیفهم و سد خلتهم» الى آخره: فى ارفاق قویهم ضعیفهم، و سد غنیهم خله فقیرهم، و عیاده صحیحهم مریضهم، و هدایه مرشدهم مسترشدهم، و مناصحه مستشارهم مستشیرهم، و تعهد حاضرهم قادمهم، و کتمان اسرارهم فیما بینهم و اسرار انفسهم، و ستر بعضهم عورات بعض، و نصرتهم مظلومهم، و حسن مواساه بعضهم بعضا بالماعون، و عود اغنیائهم على فقرائهم بالجده و الافضال، و اعطائهم ما یجب لمحتاجیهم قبل السوال.
کما روى عن ابى عبدالله علیه السلام فى حق المومن: و اذا علمت ان له حاجه تبادره الى قضائها، و لا تلجئه ان یسالکها و لکن تبادره مبادره.
و انما استغنى عن ذکر الفاعل فى جمیع ذلک لانه غیر ملتبس، و الله اعلم.
و لما بدا علیه السلام بالدعاء لجیرانه و موالیه بتوفیقهم للاخذ بمحاسن الادب فى معاشره بعضهم بعضا، شفع ذلک بالدعاء لنفسه بتوفیقه للاخذ بذلک فى معاشرته لهم، فقال: و اجعلنى اللهم اجزى ... .
