دعای ۲۶ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش اول)
دعا براى همسايگان و دوستان؛
وَ کانَ مِنْ دُعَائِهِ عليه‌السلام لِجِيرَانِهِ وَ أَوْلِيائِهِ إِذَا ذَکرَهُمْ:
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَي مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ تَوَلَّنِي فِي جِيرَانِي وَ مَوَالِي الْعَارِفِينَ بِحَقِّنَا، وَ الْمُنَابِذِينَ لِأَعْدَائِنَا بِأَفْضَلِ وَلَايتِک.
وَ وَفِّقْهُمْ لِإِقَامَةِ سُنَّتِک، وَ الْأَخْذِ بِمَحَاسِنِ أَدَبِک فِي إِرْفَاقِ ضَعِيفِهِمْ، وَ سَدِّ خَلَّتِهِمْ، وَ عِيادَةِ مَرِيضِهِمْ، وَ هِدَايةِ مُسْتَرْشِدِهِمْ، وَ مُنَاصَحَةِ مُسْتَشِيرِهِمْ، وَ تَعَهُّدِ قَادِمِهِمْ، وَ کتْمَانِ أَسْرَارِهِمْ، وَ سَتْرِ عَوْرَاتِهِمْ، وَ نُصْرَةِ مَظْلُومِهِمْ، وَ حُسْنِ مُوَاسَاتِهِمْ بِالْمَاعُونِ، وَ الْعَوْدِ عَلَيهِمْ بِالْجِدَةِ وَ الْإِفْضَالِ، وَ إِعْطَاءِ مَا يجِبُ لَهُمْ قَبْلَ السُّؤَالِ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاريان
دعا درباره همسايگان و دوستانش:
بارخدايا بر محمد و آلش درود فرست، و مرا در رابطه با رعايت حق همسايگان و دوستانم که به حق ما معرفت دارند، و با دشمنان ما در ستيزند به بهترين صورت ياري فرما،
و ايشان را براي بپاداشتن سنّت خود، و به‌کارگرفتن آداب نيکويت در ارفاق به ضعيفان، و برآوردن حاجت آنان و عيادت بيماران و هدايت راهجويان و خيرخواهي نسبت به مشورت‌کنندگان و ديدارنمودن از مسافران برگشته به وطن و پنهان‌داشتن راز مردم و پوشاندن عيوب خلق خدا و ياري‌دادن به ستمديدگان و حُسن مواسات در مايحتاج زندگي با آنان و دريغ‌نورزيدن از پيشکش و بخشش فراوان و عطاکردن پيش از درخواست موفق فرما.
ترجمه آيتي
دعاي آن حضرت است به هنگام ياد كردن از همسايگان و دوستانش:
بار خدايا، درود بفرست بر محمد و خاندانش و مرا يارى فرما كه حق آن گروه از همسايگان و دوستان خود را كه حق ما را مى شناسند و با دشمنان ما دشمنى مى ورزند به وجهى نيكوتر بگزارم.
بار خدايا، همسايگان و دوستان مرا يارى ده كه سنت تو برپاى دارند و رهنمودهاى نيكوى تو را فراگيرند: در يارى ناتوانانشان و رفع نياز از نيازمندانشان و عيادت بيمارانشان و راهنمايى رهجويانشان و اندرز به مشورت كنندگانشان و ديدار مسافرانشان به هنگامى كه باز مى گردند و نهان داشتن اسرارشان و پوشيدن عيبهايشان و يارى ستمديدگانشان و دستگيرى از ايشان به اطعام و سود رسانيدن به ايشان به عطايا و بخششها و برآوردن نيازهايشان زان پيش كه لب به سئوال بگشايند.
ترجمه ارفع
دعا در حق همسايگان و دوستان:
پروردگارا بر محمد و آل او درود فرست و مرا با بهترين نوع سرپرستى و ولايت درباره ى همسايگان و دوستانم كه حق ما را بشناسند و يا دشمنانمان سر ستيز داشته باشند كمك فرما
و به همسايگان و دوستانم بر پايى سنت هايت و كسب صفات پسنديده در سود رساندن به ضعيفان و جلوگيرى از فقر و نداريشان و عيادت بيمارانشان و هدايت ره جويانشان و نصيحت اهل مشورتشان و ديدار مسافرينشان و حفظ اسرارشان و پوشاندن عيبهايشان و يارى مظلومانشان و خوب كمك كردن در خانه و سود رساندن همراه با بخشش فراوان و دادن آنچه كه بر آنها واجب شده قبل از آنكه از ايشان مطالبه شود را توفيق ده.
ترجمه استادولي
از دعاهاى آن حضرت است درباره همسايگان و دوستان خود هنگامى كه از آنان ياد مى كرد:
خدايا، بر محمد و آل او درود فرست، و مرا در اداى حق همسايگان و دوستانم كه حق ما را مى شناسند، و با دشمنان ما در ستيزند به بهترين وجه يارى و سرپرستى نما.
و آنان را براى به پاداشتن سنت خود، و به كار بستن آداب نيكويت در ارفاق به ناتوانان و پركردن كم و كاست آنان، و عيادت بيماران، و هدايت راه جويان، و خيرخواهى مشورت كنندگان، و ديدار مسافران از سفر بازگشته، و پوشاندن رازهاى مردمان، و پوشاندن عيب هاى آنان، و يارى دادن ستمديدگان آنان، و هميارى نيكو در مايحتاج زندگى با آنان، و رسيدگى با مال و بخشش سرشار به آنان، و بخشش آنچه براى آنان ضرورى است پيش از درخواست آنان، موفق بدار.
ترجمه الهي قمشه‌اي
درباره همسايگان و دوستانش هنگامى كه متذكر حال آنها بود دعا مى كرد:
خدايا درود فرست بر محمد و آل پاكش و مرا حاكم كن بر ولايت و محافظت و يارى و مساعدت و رعايت همسايگان و شيعيان و دوستانم آنانكه عارف به حق ما و امامت ما اهل بيتند و محب ما و عدوى با دشمنان ما خاندان نبوتند به من بر آنها بهترين حكومت و فرمان را عطا فرما (تا آنكه بدين وسيله بتوانم به آنها نصرت و حمايت كنم و پريشانى امورشان را اصلاح كنم و از شر و ظلم دشمنانشان حفظ كنم و از تفرقه و اختلافشان نگاهدارم)
و آنها را موفق بدار كه سنت (عدل و احسان) تو را اقامه كنند و محاسن اخلاق دينت را با ارفاق و مساعدت با ضعفا اتخاذ كنند و در رفع حوائج آنها و عيادت بيمارانشان و راهنمائى و ارشادشان به راه صلاح كوشش كنند و حق خيرخواهى و صلاح انديشى را چون با هم مشورت كنند به جاى آرند و با واردين شرط تعهد و پذيرائى كامل به جاى آرند و اسرارشان را فاش نكنند و عيب و عوار آنها را مستور سازند و از مظلومانشان يارى كند و در معونه با آنها نيكو معاونت و مواسات كنند (يعنى همسايه و خويش و هر برادر دينى را در اساس منزل و قرض و ساير حوائج حاجت برآورد بلكه در هر چه از مال و قدرت و علم كه خدا به آنها عطا كرده برادران دينى را در آن سهيم كنند و بهره مند سازند) و به مال و فضيلتها (كه از حق يافته اند) به آنان منفعت و فايده رسانده و آنچه لازم است و ضرورى آنهاست پيش از سئوال به آنها اعطا كند (خلاصه مسلمان حقيقى و مومن واقعى بايد با همسايه و خويش و دوستانش همه گونه مساعدت و مواسات و خيرخواهى كند و به محض اينكه بر حاجتى از احتياجات آنها آگاه شد پيش از آنكه از او درخواست كنند حاجتشان را برآورد و نگذارد به سئوال از او شرمگين شوند و هر گونه احسانى چه به قرض و چه به عطا كه بتواند و در مال و حال و قدرت او ميسر باشد با همه خصوص با همسايه و دوستان حقيقى خود و اقارب و خويشان براى خدا كاملا مساعدت و مواسات كند).
ترجمه سجادي
و از دعاى امام عليه السلام بود، درباره همسايگانش و دوستان او، هنگامى كه آنان را ياد مى كرد:
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و مرا درباره همسايگانم و دوستانم كه دانا به حقّ ما و مخالف با دشمنان ما هستند، به بهترين وجه يارى فرما.
و آنان را براى به پا داشتن سنّتت و فراگيرى آداب نيكويت در ارفاق به ناتوانشان و پر كردن كم و كاست آنان و به عيادت بيمارشان و راهنمايىِ راه جويشان و پند دادن مشورت كننده شان و ديدار با از سفر بازگشته شان و كتمان اسرارشان و پوشاندن عيب هايشان و يارىِ ستم ديده شان و هميارى نيكو در مايحتاج زندگى يشان و رسيدگى با ثروت و بخشش فراوان به آنان و عطا كردن آنچه براى آنان ضرورى است پيش از درخواست آنان، توفيق ده.
ترجمه شعراني
و از دعاهاى آن حضرت عليه السلام است درباره همسايگان و بستگان خويش هرگاه ياد آنها مى كرد:
خدايا! درود بر محمد و آل او فرست. و به بهترين وجهى مرا در مراعات حق همسايگان و بستگان من يارى كن كه حق ما را شناختند و از دشمنان ما تبرى جستند.
و آنان را توفيق ده كه سنت تو را برپاى دارند و آداب نيكوى تو را فرا گيرند. ناتوانان خود را يارى كنند و حاجت ايشان را برآورند. بيماران را عيادت كنند. طالبان حق را راه نمايند، و مشورت جوى را خيرخواه باشند. و بازگشته از سفر را ديدن كنند، راز همكنان را پنهان دارند و عيب آنان را بپوشند و به يارى ستمديدگان برخيزند. و در رخت و كالا مواسات يكديگر نمايند. دارائى و احسان خود را از ديگران دريغ ندارند، و آنچه بايد ببخشند پيش از سئوال ببخشند.
ترجمه فولادوند
دعا به جان همسايگان و دوستان:
بار خدايا! درود بر محمد و خاندان وى، و مرا توفيق سرپرستى همسايگان و دوستانى كه به حق ما شناسايى دارند و با دشمنان ما مخالفت مى ورزند، با سرپرستى هر چه نيك تر عنايت فرما،
و آنها را در بر پا داشتن سنت خود و فرا گرفتن آداب پسنديده و رعايت كردن ناتوانان ايشان و رفع حاجت از نيازمندان آنها و بازديد بيماران و رهنمونى به هدايت طلبان و اندرز دادن به مشورت كنندگان و ديدار از تازه وارد آنها و سرپوشى رازهاى آنان و پوشاندن عيوب و يارى ستمديده ى آنها و يارى دو جانبه در دادن حاجات و لوازم خانه به همديگر و در عوض به طور مقابله دادن ارمغان و دهش و عطا به ايشان پيش از سئوال، توفيق عنايت فرما.
ترجمه فيض الاسلام
از دعاهاى امام عليه السلام است درباره ى همسايگان و دوستانش هنگامى كه از ايشان ياد مى نمود:
(رسول خدا- صلى الله عليه و آله- فرموده: هر كه همسايه ى خود را بيازارد خداوند بوى بهشت را بر او حرام گرداند و جاى او در دوزخ است، و دوزخ بدجائى است، و كسى كه حق همسايه اش را تباه سازد از ما نيست، و هميشه جبرئيل مرا درباره ى همسايه وصيت و سفارش مى نمود تا اينكه گمان كردم همسايه ارث خواهد برد، و بر اميرالمومنين- عليه السلام- فرموده: حريم مسجد چهل ذراع است و حريم همسايه چهل خانه از چهار سمت مى باشد، و حضرت صادق- عليه السلام- فرموده: به پيغمبر- صلى الله عليه و آله- گفته شد: اى پيغمبر خدا آيا در مال و دارائى جز زكوه حق و بهره ى ديگرى هست؟ فرمود: آرى نيكى كردن به خويشان هرگاه دورى گزيده اى و مهربانى به همسايه ى مسلمان، ايمان به من نياورده كسى كه شب سير بوده و همسايه ى مسلمانش گرسنه باشد، و نيز آن حضرت- عليه السلام- به اسحق ابن عمار فرمود: با منافق و دو رو به زبان مكر كن، و دوستيت را براى مومن خالص گردان، و اگر يهودى با تو نشست با او نيكو بنشين، روايت شده: مردى نزد پيغمبر- صلى الله عليه و آله- آمد و گفت: فلان همسايه مرا مى آزارد، حضرت فرمود: بر آزار او شكيبا باش و تو او را ميازار، پس از اندك زمانى آمد و گفت: اى پيغمبر خدا همسايه ام مرد، حضرت فرمود: «كفى بالدهر واعظا و كفى بالموت مفرقا» يعنى كافى است كه روزگار پنددهنده و مرگ جداكننده باشد، و هم آن حضرت- صلى الله عليه و آله- فرموده: نبوده و نيست مومنى تا روز قيامت جز آنكه او را همسايه اى است كه بيازاردش. و احاديث در اين باره بسيار است و بايد دانست كه نيكى با همسايه بس نيازردن او نيست بلكه تحمل و پذيرفتن آزار او نيز از جمله ى نيكى با همسايه مى باشد):
بار خدايا بر محمد و آل او درود فرست، و مرا به بهترين يارى نمودن درباره ى همسايگان و دوستانم كه به حق ما شناسا هستند (امامت ما را باور داشته حقوق ما را رعايت مى نمايند) و با دشمنان ما مخالفت مى كنند همراهى فرما
و آنان را توفيق ده براى برپا داشتن طريقه و روش (نگاهدارى احكام) و فراگرفتن اخلاق نيك خود (كه بندگان را به آن امر فرموده اى) در سود رساندن به ناتوانانشان، و جلوگيرى از فقر و نيازمنديشان، و رفتن نزد بيمارشان، و راهنمائى نمودن راه جويشان، و اندرز دادن مشورت كننده شان، و ديدار از سفر آمده شان، و پنهان كردن رازهاشان، و پوشاندن عيبهاشان، و يارى كردن ستمديده شان، و خوب كمك كردنشان در ابزار خانه (ديگ، تبر، نردبان و مانند آنها) و سود رساندنشان به بخشش فراوان، و دادن آنچه ايشان را واجب و لازم است پيش از درخواست (ابواسمعيل گفته: به حضرت باقر عليه السلام گفتم: شيعه «پيروان شما آل محمد عليهم السلام» نزد ما بسيار است، فرمود: آيا دارا به ندار مهربانى مى كند «چيزى مى دهد» و نيكوكار از بدكار مى گذرد و با يكديگر كمك مى نمايند؟ گفتم: نه، فرمود: آنان شيعه نيستند، شيعه كسى است كه اين كارها را بجا آورد).شرح‌ها
ديار عاشقان (انصاريان)
درباره همسايگان ودوستان:
«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ تَوَلَّنِي فِي جِيرَانِي وَ مَوَالِيَّ الْعَارِفِينَ بِحَقِّنَا وَ الْمُنَابِذِينَ لِأَعْدَائِنَا بِأَفْضَلِ وَلاَيَتِكَ»:
"بار الها بر محّمد و آل محمّد درود فرست،و مرا در رعايت حقّ همسايگان ودوستانم كه به حقّ ما عارفند(آنان كه ما را از جانب تو امام معصوم مى دانند و جز ما را پس از پيامبر اسلام واجب الاطاعة نمى دانند)،و با دشمنان ما مخالفند، به بهترين صورت يارى فرما".
در جملات ملكوتى بالا رعايت حق دو طايفه آن هم به بهترين صورت از حضرت حق درخواست شده:
1- همسايگان
2- شيعيان
در اين بخش از دعا با كمك و يارى حضرت محبوب تا جائى كه ارزش و اهميت اين دو طايفه معلوم شود به آيات و روايات متوسل مى شوم و از حضرت او درخواست مى نمايم كه همه ما را در نگاهداشت حرمت اين دو طايفه موفق بدارد.
1.ارزش و اهميت حق همسايه
در معارف عالى اسلامى مى خوانيم كه از هر طرف خانه انسان تا چهل خانه مصداق مفهوم همسايه اند، اين معنى در روايتى در جلد اول تفسير "نورالثقلين"صفحه 480 آمده است.
سلسله برنامه هائى از حضرت حق و انبيا و امامان نسبت به همسايگان به مردم مؤمن سفارش كرده اند، كه در صورت عمل به آن برنامه ها اولا ثواب عظيمى شامل حال انسان مى شود، كه در صورت عمل به آن برنامه ها اولا ثواب عظيمى شامل حال انسان مى شود، ثانياً محبت مردم نسبت به اسلام و مسلمانان جلب مى گردد، ثالثاً مشكلى يا مشكلاتى از همسايگان حل مى گردد و حل مشكل باعث خوشحالى يك خانواده را فراهم مى نمايد و از اين راه مشكل خود انسان در گردونه حل قرار گرفته و دعاى آدمى به علّت تأمين نياز همسايه و كمك به او به استجابت نزديك مى شود.
در آيه سى و ششم سوره نساء مى خوانيم:
«وَاعْبُدُوا اللّهَ وَلاَ تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمساكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنَّ اللّهَ لاَ يُحِبُّ مِن كَانَ مُخْتَالاً فَخُوراً»:
و خدا را بپرستيد، و هيچ چيز را شريك او قرار ندهيد، و به پدر و مادر نيكى كنيد و همچنين به خويشاوندان و يتيمان و مسكنينان و همسايه نزديك و همسايه دور و دوست و هم نشين و واماندگان در سفر، و آنهائى كه مالك آنانهستيد، زيرا خداوند كسى را كه متكبّر و فخر فروش است(و از اداى حقوق ديگران سرباز زند)دوست نمى دارد.
در اين آيه نسبت به حق خود كه عبادت و اطاعت است و حق بندگان و آداب معاشرت ده فرمان بسيار مهم صادر كرده، در قسمت ششم و هفتم و هشتم درباره همسايگان نزديك و همسايگان دور و معاشران و همنشينان سفارش فرموده كه لازم است حق همسايگى همسايه ودوستى دوستان از جانب شما رعايت شود كه اين فرمان واجب الهى است.
در تفسير"نمونه"در ذيل اين آمده است: جالب توجه اين كه قرآن در آيه فروق علاوه بر ذكر همسايگان نزديك تصريح به حق همسايگان دور كرده است، زيرا كلمه همسايه معمولا مفهوم محدودى دارد و تنها نزديك را در بر مى گيرد، لذا براى توجه دادن به وسعت مفهوم آن از نظر اسلام راهى جز اين نبوده كه نامى از همسايگان دور نيز صريحاً برده شود.
و نيز ممكن است منظور از همسايگان دور، همسايگان غير مسلمان باشد، زيرا حق همسايگى در اسلام منحصر به همسايگان مسلمان نيست و غير مسلمانان را نيز شامل مى شود، مگر آنهائى كه با مسلمانان سرجنگ داشته باشند.
سپس درباره كسانى كه با انسان دوستى و مصاحبت دارند توصيه مى كند. ولى بايد توجه داشت كه "صاحب بالجنبت"معنائى وسيع تر از دوست و رفيق دارد، و در واقع هر كسى را كه به نوعى با انسان نشست و برخاست داشده باشد در بر مى گيرد خواه دوست دائمى باشد يا يك دوست موقت، همانند كسى كه در اثناء سفر با انسان همنشين مى گردد. و اگر مى بينيم درپاهر اى از روايات "صاحب بالجنب" به رفيق سفر:
رَفيقُكَ فِى السَّفَرِ،
و يا كسى كه به اميد نفعى سراغ انسان مى آيد:
اَلْمُنَقَطِعُ اِلَيْكَ يَرْجُو نَفْعَكَ.
تفسير شده منظور اختصاص به آنها نيست، بلكه بيان توسعه مفهوم اين تعبير است كه همه اين موارد را نيز در بر مى گيرد، و به اين ترتيب آيه يك دستور جامع و كلى براى حسن معاشرت نسبت به تمام كسانى كه با انسان ارتباط دارند مى باشد. اعم از دوستان واقعى، و همكاران، و همسفران، و مراجعان، و شاگردان، و مشاوران، و خدمتگزاران.
درنصايح لقمان حكيم آمده:
يا بُنَىَّ الْجارُ ثُمَّ الدارُ،يا بُنَىَّ الرَّفيقُ ثُمَّ الطَّريقُ:(593)
اى پسرم اول همسايه سپس خانه، فرزندم ابتدا رفيق آن گاه طريق.
امام صادق عليه السلام مى فرمايد: در كتاب اميرالمؤمنين عليه السلام خواندم كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله نوشته اى بين مهاجر و انصار و هر كس از اهل مدينه كه ملحق به آنها مى شد نوشت، كه اين جمله در آن نامه است
وَ اِنَّ الْجارَ كَالنَّفْسِ غِيْرَ مُضارَّ وَ لا آثِم، وَ حُرْمَةُ الْجارِ عَلَى الْجارِ كَحُرْمَةِ اُمَّهِ وَ اَبيهِ:(594)
همسايه به منزله خود توست، به اندازه خودت لازم است رعايت شود و از وى حفاظت به عمل آيد، مگر همسايه اى كه براى همسايه ضرر داشته باشد،و در حقّ همسايه آلوده به جرم و جنايت و خيانت گردد، و احترام و ارزش همسايه همانند احترام مادر و پدر انسان است.
حضرت صادق عليه السلام از پدرانش از امير المؤمنين عليه السلام از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله روايت مى كند كه به رسول خدا گفته شد:
اَفِى الْمالِ حَقٌ سِوَى الزَّكاةِ؟ قالَ: نَعَمْ بِرُّ الرَّحِمِ اِذا اَدْبَرَتْ،وَصِلَةُ الْجار الْمُسْلِمِ،فَما آمَنَ بِى مَنْ باتَ شَبْعناً وَ جارُهُ الْمُسْلِمُ جايِعٌ:(595)
آيا در مال انسان غير از زكات حقّى هست؟ فرمود: آرى،نيكى به قوم و خويش به آن هنگام كه از انسان روى بر گرداند، و خوبى به همسايه مسلمان; به من ايمان نياورده كسى كه شب را سير بخوابد و همسايه مسلمانش گرسنه باشد.
قالَ النَّبِىُّ صَلّى اللّه عليه و آله: لا يُؤْمِنَ عَبْدٌ حَتّى يَأْمَنَ جارُهُ بَوائِقَهُ:(596)
رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرمود: عبد، مؤمن نيست مگر اينكه همسايه اش از مزاحمت او در امان باشد.
و نيز رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرمود:
مَنْ خانَ جارَهُ شِبْراً مِن الْارْضِ جَعَلَهَا اللّهُ طَوْقاً فِى عُنُقِهِ مِنْ تُخُوِم الْاَرْضينَ السَّابِعَةِ، يَلْقَى اللّهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ مُطَوَّقاً اِلَّا اَنْ يَتُوبَ وَ يَرْجِعُ:(597)
كسى كه به اندازه يك وجب زمين به همسايه اش خيانت ورزد، آن يك وجب از خداوند از پوسته هفتم زمين حلقه گردن او كند، و بدين صورت خدا را در قيامت ملاقات نمايد، مگر اينكه توبه كند و از ظلم به همسايه برگردد!
در قرآن مجيد در سوره مباركه واقعه از درختى نام مى برد به نام زقّوم،كه شيره آن را به اهل جهنّم مى خورانند و اين خوراك براى اهل جهنّم عذابى بسيار سخت است.
رسول خدا مى فرمايد: گروهى از مردم آويزه شاخه هاى اين درختند از جمله:
مَنْ كانَ جارُهُ مَريضاً فَتَرَكَ عِيادَتَهُ اسْتِخْفافاً بِحَقَّهِ فَقَدْ تَعَلَّقَ بِغُصْن مِنْهُ،وَ مَنْ ماتَ جارُهُ فَتَرَكَ تَشْييعَ جِنازَتِها تَهاوُناً فَقَدْ تَعَلَّقَ بِغُصْن مِنْهُ:(598)
كسى كه همسايه مريضش را محض سبك شمردن حقّ او عيادت نكند، و آن كه به خاطر سبك انگاشتن جنازه همسايه به تشييعش نرود، هر دو از آويزه هاى شاخه هاى درخت زقومند!
رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرمود:
مَنِ اطَّلَعَ فِى بَيْتِ جارِهِ فَنَظَرَ اِلى عَوْرَةِ رِجُل اَوِ امْرأَة اَوْ شَىْء مِنْ جدِها كانَ حَقّاً عَلَى اللّهِ اَنْ يُدْخِلَهُ النّارَ مَعَ الْمُنافِقينَ الَّذينَ كانُوا يَتَّبِعُونَ عَوْراتِ النّاسِ فِى الدُّنْيا، وَلا يَخْرُجُ مِنَ الدُّنْيا حَتّى يَفْضَحَهُ اللّهُ، وَ يُبْدى عَوْرَتَهُ لِلنّاسِ فِى الْآخِرَةِ:(599)
كسى كه در خانه همسايه اش ديد بيندازد، به عورت مرد يا زنى يا چيزى از بدن آنان بنگرد بر خدا لازم است او را با منافقينى كه دردنيا دنبال زشتى هاى مردم بودند وارد جهنّم كند، و از دنيا نمى رود مگر اينكه خدا او را رسوا كند، و زشتى هايش را در آخرت در برابر ديد مردم بگذارد.
از امير المؤمنين عليه السلام روايت شده:
حَريمُ الْمَسْجِدِ اَرْبَعُونَ ذِراعاً،وَ الْجارُ اَرْبَعُونَ داراً مِنْ اَرْبَعَةِ جَوانِبِها:(600)
حريم مسجد چهل ذرع، و حريم همسايه از چهار طرف چهل خانه است.
حضرت صادق عليه السلام به اسحاق بن عمّار فرمود:
صانِعِ الْمُنافِقَ بِلِسانِكَ، وَ اَخْلِصْ وَدَّكَ لِلْمُؤْمِنِ، وَ اِنْ جالكَ يَهُودِىُّ فَاَحْسِنْ مُجالستَهُ:(601)
با منافق با زبانت مدارا كن، براى مؤمن دوستى و محبّت را خالص گردان، و اگر يك يهودى با تو همنشين شد به خوبى با او همنشينى كن.
اَللّهَ اللّهَ فِى جيرانِكُمْ فَاِنَّهُ وَصِيةُ نَبِيَّكُمْ،ما زالَ يُوصِى بِهِمْ حَتيّى ظَنَنّا اَنَّهُ سَيُوَرَّثُهُمْ:(602)
خدا را، خدا را، نسبت به همسايگان، كه رعايت حقّ همسايه وصيت پيامبر شماست، آن قدر سفارش همسايه را فرمود كه تصور كرديم همسايه از همسايه ارث مى برد.
حضرت صادق عليه السلام فرمود:
حُسْنُ الْجِوارِ يَزيدُ فِى الرَّزْقِ:(603)
خوب همسايه دارى روزى را زياد مى كند.
در روايت است كه حضرت زهرا سلام اللّه عليها از بعض از امور نزد رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله شكايت برد، حضرت جزو ه اى به او مرحمت فرمود و به او گفت:آنچه در آن است به آن توجه كن.در آن اين سه جمله ثبت بود:
مَنْ كانَ يُؤْمِنَ بِاللّهِ وَ اليَوْمِ الْآخِرِ فَلا يُؤْذى جارَهُ،وَ مَنْ كانَ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَلْيُكْرِمْ ضَيْفَهُ،وَ مَنْ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ الْآخِرِ فَلْيَقُلْ خَيْراً اَوْ لِيَسْكُتْ:(604)
هر كس ايمان به خدا و روز قيامت دارد، همسايه اش را نيازارد، و هر كس ايمان به خدا و قيامت دارد مهمانش را گرامى بدارد، و هر كس ايمان به خدا و روز جزا دارد خير بگويد ورنه ساكت شود.
امام صادق از رسول الهى روايت مى كند:
حُسْنُ الْجِوارِ يَعْمُرُ الدَّيارَ،وَ يُنْسى فِى الْاعْمارِ:(605)
خوب همسايه دارى خانمان ها را آباد سازد، و عمرها را طولانى گرداند.
ربيع شامى مى گويد: خانه حضرت صادق عليه السلام از حاضران پر بود كه فرمود:
اِعْلَمُوا اَنَّهُ لَيْسَ مِنّا مَنْ لَمْ يُحْسِنْ مُجاوَرَةَ مَنْ جاوَرَهُ:(606)
همه بدانيد از ما نيست هر كه با همسايه اش به خوشى رفتار نكند.
امام صادق عليه السلام فرمود:
عَلَيْكُمْ بِحُسْنِ الْجِوارِ فَاِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ اَمَرَ بِذالِكَ:(607)
بر شما باد خوش همسايگى كه حضرت اللّه عزّوجّل به اين معنى او فرموده است.
امام صادق عليه السلام فرمود:
مَلْعُونٌ مَنْ آذى جارَهُ:(608)
از رحمت حق دور است، به لعنت الهى دچار است كسى كه همسايه اش را بيازارد.
على بن يقطين مى گويد: موسى بن جعفر عليه السلام به من فرمود: در بنى اسرائيل مردى مؤمن بود داراى همسايه اى كافر، اين همسايه كافر به همسايه مؤمن مهربان بود و نسبت به وى كار خير انجام مى داد، وقتى آن كافر از دنيا رفت، خداوند در جهنّم خانه اى از گل براى او بنا كرد كه او را از حرارت آتش حفظ كند، و به او از غير جهنّم روزى مى رسيد، او را گفتند: اين لطف بحق به خاطر مدارا و رفق و انجام كار خير توست نسبت به همسايه مؤمنت در دنيا.(609)
از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله روايت شده:
مَنْ مَنَعَ الْماعُونَ مِنْ جارِهِ اِنِ احْتاجَ اِلَيْهِ مَنَعَهُ اللّهُ فَضْلَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ،وَ وَكَلَهُ اِلى نَفْسِهِ، وَ مَنْ وَكَلَهُ اللّهُ اِلى نَفْسِهِ هَلَكَ،وَلا يَقبَلُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ عُذْراً:(610)
كسى كه مايحتاج زندگى را از همسايه، در صورتى كه به آن نياز دارد منع كند، خداوند در قيامت فضلش را از او دريغ نمايد، و وى را به خود واگذارد، و هر كس را خداوند به خود واگذارد هلاك مى شود، و حضرت حق از او عذرى را نمى پذيرد.
و نيز آنحضرت فرموده:
اَحْسِنْ مُجاوَرَة مَنْ جاوَرَكَ تَكُنْ مؤْمِناً:(611)
با همسايه نيكى كن تا مؤمن باشى.
امير المؤمنين عليه السلام درفرازهائى ملكوتى فرموده:
مِنْ عَلامَةِ اللُّؤْمِ سُوءُ الْجِوارِ:(612)
از نشانه هاى زشتى بد همسايگى است.
موسى بن جعفر عليه السلام مى فرمايند:
لَيْسَ حُسْنُ الْجِوارِ كَفُّ الْاَذى،وَلكِنْ حُسْنُ الْجِوارِ الصِّبْرُ عَلَى الْاَذى:
خوش همسايگى به خوددارى از اذيّت نيست، خوش همسايگى صبر بر آزار همسايه است.(613)
على عليه السلام مى فرمايد:
مِنْ حُسْنِ الْجارِ تَفَقُّدُ الْجارِ:(614)
دلجوئى از همسايه از خوش همسايگى است.
حضرت سجاد عليه السلام در باب حقّ همسايه در رساله حقوق مى فرمايد:
در وقتى كه غايب است حقوق او را از هر جهت حفظ كنى;وقتى كه حاضر است احترامش نمائى;اگر به او ظلم و ستمى شد به ياريش برخيزى;چه حاضر باشد چه غايب از كمك به او دريغ نورزى،در جستجوى عيب ها و بديهاى او نباشى.
اگر به چيزى از عيب هاى او بدون اينكه اراده داشته باشى و بخواهى بفهمى پى بردى، در مودر دانسته هاى خودت نسبت به معايب او بسيار راز نگهدار و پرده پوشى باشى.
از طريقى كه او بى خبر است مراقب گفته هى او در خانه اش مباش و به عبارت ديگر استراق سمع نسبت به او نداشته باش.
اگر به كارهاى زشتى از او آگاه شدى، رازش را بر ملا مساز و چنانكه مى دانى كه تذكر تو را خواهد پذيرفت، تنها ميانه خودتان مطالب لازم را از روى خيرخواهى با او در ميان بگذار.
هنگام سختى ها او را تنها نگذارى، در برابر نعمت هائى كه دارد بر او حسد نبرى، از لغزش هاى او درگذرى و با او سخت نگيرى، تقصير او را ناديده بگيرى و بدى او را ببخشى، وقتى مورد ستم قرار مى گيرد او را يارى دهى، اگر از روى نادانى رفتار نامناسبى هم از او ديدى از جا در نروى،و نيز زبان ملامتگران و ناسزاگويان را از او بازدارى، نقشه هاى مكارانه را بى اثر سازى و رفتارى بزرگورارانه با او داشته باشى، و در اين كارها بايستى از خدا كمك بگيرى.(615)
2.ارزش شيعيان
ارزش شيعيان به خاطر همرنگى او در عقايد و اخلاق و اعمال با امامان معصوم عليهم السلام است.
شيعه پس از از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله جز اهل بيت پيامبر و نوّاب عامّه آنان كه مراجع تقليد و عالمان واجد شرايطند كسى را واجب الاطاعه نمى داند.
توحيد شيعه توحيد قرآن است، شيعه به روز جزا پايبند است، فقه شيعه فقه اهل بيت است، شيعه با ستم و ستمگران به هيچ عنوان سازش ندارد، امر به معروف و نهى از منكر را واجب مى داند گرچه به قيمت جان او تمام شود.
هر روز براى شيعه عاشورا است، يعنى روز ستيز با ظالمان و ستمگران و طاغوت هاست، و هر سرزمين براى شيعه كربلاست.
تشيع همان اسلام قرآن و آئين ناب محمّدى است، شيعه رايه جز قرآن نمى شناسد، و رهبرانى پس از پيامبر جز رهبران معصوم را اعتقادندارد.
شيعه براى بقاى خود و حفظ متابعت از اهل بيت، و روشن نگاه داشتن چراغ هدايت، پس از مرگ رسول خدا تاكنون از لابلاى زندآنها تبعيدها، و خاك و خون و ايثار و شهادت گذشته، و اين روشن را تا ظهور امام دوازدهم و پهن شدن سفره عدل و عدالت ادامه مى دهد.
شيعه براى دفاع از هويت خود در برابر تهمت هاى ناروا و ناجوانمردانه اى كه در زمينه عقايد و اعمال از جانب علماى اهل سنتّ در طول قرون و اعصار به او زده شده بهترين كتابهاى علمى و فنى و استدلالى را نوشته، و از اين راه حجت خدا را بر تمام جهانيان تمام كرده است.
شيعه با نوشتن كتاب"الفين"،"احقاق الحق"،"شافى"،"عبقات"،"اصل الشيعة و اصولها"،"المراجعات"،و"النصّ و الاجتهاد"،"دلائل الصدق"،و كتاب جهانى"الغدير"،و"أعيان الشيعة"و"تأسيس العلوم"و"الذريعة"،كه برخى از آنها از چند هزار صفحه تجاوز مى كند، صحت و سلامت و استحكام و قدرت و نيرومندى معنوى راه خود را ثابت كرده، و باب هر شك و ترديد را به روى غير بسته و دست رد بر سينه نامحرم زده، و همچون خورشيد وسط روز از نظر علمى و درستى راه در ميان تمام مذاهب اسلامى درخشيده است.
شيعه اقتداگر به تمام انبيا و رنگ پذير از امامان معصوم، و بنده خدا، و تابع آيات قرآن، و تسليم فقه جعفرى است،فقهى كه سينه به سينه از رسول خدا گرفته شده، رسولى كه علم و دانشش را از حضرت حق دريافت كرده است.
شيعه فقط و فقط تابع عقايد حقّه است، عقايدى كه از چشمه زلال وحى گرفته شده، و عاشق عبادت و طاعت خداست، عبادت و طاعتى كه فرامين و دستوراتش درقرآن، و در گفتار پيامبر و اهل بيت اوست.
شيعه علاقمند به حسنات اخلاقى و متنفّر از رزاذيل نفسى، و دلباخته اولياء الهى، و دشمن دشمنان خداست.
شيعه بر خلاف اهل سنّت كه فقه خود را در چهارچوب فقه چهار نفر حبس كرده اند، باب اجتهاد را مفتوح مى داند، و از مجتهد زنده اعلم و فتاوى او كه زمان و مكان و مصالح امت در آن لحاظ شده پيروى مى كند.
من اگر بخواهم تاريخ شيعه، عقايد شيعه، مبارزات شيعه، قدرت علمى شيعه، خدمات فرهنيگ شيعه، اعمال و اخلاق و عبادات شيعه، فقه شيعه، و امور ديگران آن را براى شما بنويسم بايد اين شرح و تفسير را به چند صد جلد برسانم، و اين كار براى من ميسر نيست، علاوه براين كه گذشتگان بزرگوار ما با پديدآوردن هزاران كتاب در توضيح عناوين بالا و عناوين ديگر تكليف خود را نسبت به صراط مستقيم حق انجام داده اند.
شدّت و كثرت زحمات خالصانه شيعه باعث شده كه رسول الهى وائمه طاهرين عليهم السلام اعلام كنند شيعهان ما را بر ما حقوقى است لازم، چه در دنيا و چه در آخرت، بر ماست كه آن حقوق را ادا كنيم و بخصوص به هنگام مرگ و در برزخ و در آخرت به زيارت آنان آئيم و اين پاك باختگان را مشمول شفاعت خود قرار دهيم.
چند سطرى به صفات پاك شيعه كه از ائمه بزرگوار رسيده اشاره مى كنم، سپس بهره شيعه را زا شيعه بودنش در ضمن روايات بازگو مى نمايم.
امام صادق عليه السلام در تفسير آيه:
«اِنَّ اَوْلَى النّاسِ بِاِبْراهِيمَ لَلَّذينَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِىُّ وَ الذَّينَ آمَنُوا وَ اللّهُ وَلِىُّ الْمُؤْمِنينَ»:(616)
سزاوارترين مردم به ابراهيم آنها هستند كه از او پيروى كردند، و نيز اين پيغمبر اسلام و كسانى كه به او ايمان آورده اند و خدا سرپرست مؤمنان است.
فرمودند: هُمُ الْاَئِمَّةُ وَ اَتْباعُهُمْ.
منظور از جمله" وَ الَّذينَ آمَنُوا"امامان معصوم كه جانشينان بر حق پيامبرند و تابعان آنهايند.(617)
پس رسول خداوند، در طول اين پانزده قرن، جز شيعه كسى تابع دوازده امام معصوم نبوده است.
و نيز حضرت صادق در توضيح اين آيه فرمودند: على عليه السلام به خدا قسم بر دين ابراهيم و طريق اوست، و شما اى شيعيان ما سزاوارترين مردم به ابراهيم يا على هستيد.(618)
در جلد 68 "بحار"در باب صفات شيعه و موقعيت اين طايفه نزد حضرت حق و رسول اسلام و ائمه و نيز موقف اينان در بهشت از معتبرترين كتب تفسيرى و روائى رواياتى نقل مى كند كه به قسمتى از آن اشاره مى نمايم، و تفصيل مطلب را به آنجا ارجاع مى دهم.
حضرت حسين عليه السلام مى فرمودند: ما اَعْلَمُ اَحَداً عَلى مِلَّةِ اِبْراهِيمَ اِلَّا نَحْنُ وَ شيعَتُنا:
من يك نفر را در اين جهان بر آئين الهى ابراهيم جز خودمان دوازده امام و پيروانمان خبر ندارم.
حضرت صادق عليه السلام مى فرمود:
وَ اللّهِ اِنَّكُمْ لَعَلى دينِ اللّهِ وَ دينِ مَلائِكَتِهِ، فَاَعينُونى بِوَرَع وَ اجْتِهاد، فَوَاللهِ ما يَقبَلُ اللّهُ اِلّا مِنْكُمْ، فَاتَّقُوا اللّهَ وَ كُفُّوا اَلْسِنَتَكُمْ، صَلُّوا فِى مَساجِدِكُمْ فَاِذا تَمَيَّزَ الْقَوْمُ فَتَمَيَّزُوا:
به خدا قسم شما شيعيان ما بر آئين خدا و ملائكه هستيد، مرا به پاكدامنى و كوشش در عبادت و اطاعت كمك كنيد، به خدا قسم در اين جهان و آن جهان اعمال غير شما قبول نخواهد شد، پس تقواى الهى رادرتمام شئون حيات مراعات كنيد، و در مسأله زبان، مردم خوددارى باشيد، و در مساجد خود نماز بگزاريد،و چون مردم به يكسو شدند، شما هم به طرف ماآئيد.
عبّاد بن زياد مى گويد:حضرت صادق عليه السلام به من فرمود:
يا عَبّادُ ما عَلى مِلَّةِ اِبْراهِيمَ غَيرُكُمْ، وَ ما يَقْبَلُ اللّهُ اِلّا مِنْكُمْ، وَلا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ اِلّا لَكُمْ:
اى عبّاد، احدى جز شما شيعيان ما بر آئين ابراهيم نيست، خداوند از غير شما عمل قبلو نمى كند، و گناهان غير شما را نمى بخشد.
حضرت صادق پس از بيان اين حقيقت كه شيعه در راه خدا، و بر صراط ابراهيم و همه انبيا و پيرو امامان معصوم است، به خصوصيات اين طايفه اين چنين اشاره مى فرمايند:
اِمْتَحِنُوا شَيعَتَنا عِنْدَ مَواقيتِ الصَّلَواتِ كَيْفَ مُحافَظَتُهُمْ عَلَيْها، وَ اِلى اَسْرارِنا كَيْفَ حِفْظُهُمْ لَها عِنْدَ عَدُوَّنا، وَ اِلى اَمْوالِهِمْ كَيْفَ مُواساتُهُمْ لِاِخْوانِهِمْ فيِها؟:
شيعيان ما را به هنگام اوقات نماز امتحان كنيد كه محافظتشان بر نماز چگونه است و ببينيد در برابر دشمنان ما حفظ اسرار هستند يا نه، و مواسات با مال را نسبت به برادران دينى رعايت مى نمايند يا بخل مى ورزند؟
آرى توجه به اوقات نماز، و حفظ اسرار اهل بيت و مواسات در مال از نشانه هاى شيعه است. حضرت باقر درباره اوصاف شيعه خطابه به يكى از شيعيان فرمود:
"شيعيان على عليه السلام، از كثرت كوشش در راه خدا، رنگ پريده، لاغر،سرسبزى چهره و پوست از دست داده، خشك لب، شكم به پشت چسبيده، زرد رنگ هستند. چون شب رسد خواب را تبديل به عبادت كنند، صورت در پيشگاه حق بر زمين نهند، سجده و گريه و دعاى آنان زياد است، مردم دلخوش به زخارف دنيايند و آنان در بستر حزن و اندوهند".
امام ششم عليه السلام خطاب به عده اى از شيعه فرمودند:
مَعاشِرَ الشَّيعَةِ كُونُوا لَنا زَيْناً وَلا تَكُونُوا عَلَيْنا شَيْناً،قُولُوا لَلَّناسِ حُسْناً،وَاحْفَظُوا اَلْسِنَتَكُمْ،وَ كُفُّوها عَنِ الْفُضُولِ وَ قُبْحِ الْقَوْلِ:
اى جمعيت شيعه،با ورع و تقوا و عمل صالح زينت ما باشيد، كارى نكنيد كه باعث نفرت ديگران از ائمه طاهرين شويد، با مردم خوش بگوئيد، زبان از غيبت و تهمت و دروغ حفظ كنيد، از زيادى سخن و كلام بد بپرهيزيد.
امير المؤمنين عليه السلام فرمود:
"آنان كه مطيع ما هستند، خداوند مهربان گناهان آنان را مى آمرزد و اين منّتى است از حق بر خوبى آنان. به حضرت گفتند: آنان كه مطيع شمايند كيانند؟ فرمود: آن مردمى كه خداوند يكتا دانسته و شريكى براى او قائل نيستند، و او را آنچنان كه هست وصف مى كنند، و به محّمد صلّى اللّه عليه و اله پيامبرش ايمان دارند، و در انجام واجبات و ترك محرمات مطيع حقّند، اوقات خود را به ياد خدا و صلوات بر محّمد و آل محّمد زنده مى كنند، خود را از حصر و بخل حفظ مى نمايند، و آنچه را خداوند از زكات بر آنان واجب نموده ادا مى نمايند. و نسبت به حقوق مالى منعى ندارند".
حضرت صادق عليه السلام فرمود:
اِنَّما اَصْحابُ جَعْفَر مَنِ اشْتَدَّ وَرَعُهُ، وَ عَمِلَ لِخالِقِهِ:
ياران امام صادق آنانند كه داراى ورع شديد، و عمل براى خدايند.
و نيز آن حضرت فرمود: "شيعيان ما را اين نشانه هاست:
1- پاك دامنى 2- كوشش در راه حق 3- وفادارى 4- امانتدارى 5- زهد 6- عبادت 7- پنجاه و يك ركعت نماز 8- شب زنده دارى 9- روزه دارى 10- پرداخت زكات 11- انجام حج خانه حق 12- اجتناب از تمام محرمات".
از حضرت صادق درباره شيعه پرسيدند فرمود:
"شيعيان ما خوبى ها را بجا مى آورند. از قبايح پرهيز مى كنند، خوبى ها را آشكار مى نمايند، در اجراى اوامر حق براى رسيدن به حرمت الهى شتاب مى كنند، اينان از ما و به سوى ما و با ما هستند هر كجا كه ما باشيم".
حضرت صادق عليه السلام به مفضّل بن عمر فرمود:
فَاِنَّما شيعَةُ عَلِىَّ عليه السلام مَنْ عَفَّ بَطْنُهُ وَ فَرْجُهُ، وَ اشْتَدَّ جِهادُهُ، وَ عَمِلَ لِخالِقِهِ، وَ َجا ثَوابَهُ، وَ خافَ عِقابَهُ، فَاِذا رَأْيْتَ اُولئِكَ فَاُو لئِكَ شَيعَةُ جَعْفُر:
شيعه على عليه السلام حافظ و نگهدارنده شكم و شهوت از حرام است، داراى كوشش سخت، و مجرى برنامه هاى الهى است، به ثواب حق اميد دارد و از عذاب الهى بيمناك مى باشد، چون چنين مردمى را ديدى بدان كه اينان شيعه امام صادق هستند.
من فكر مى كنم همين مقدار از روايات براى شناخت اوصاف پاك شيعه بس باشد، چند روايتى هم در ارزش معنوى و قيامتى شيعه بازگو كرده، از خداوند بزرگ بخواهيم كه در دنيا و آخرت ما را از شيعيان واقعى امامان معصوم قرار دهد.
ابن عبّاس مى گويد:از رسول خدا از مفهوم آيات:
«وَالسّابِقُونَ السّابِقُونَ اُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ فِى جَنّاتِ النَّعِيمِ»:(619)
پرسيدم: فرمود: جبرئيل به من گفت: مقصود على عليه السلام و شيعيان اوست، اينان سبقت به بهشت دارند و مقرّبان درگاه حقّند به گراميداشتى كه خدا نسبت به آنان دارد.(620)
رسول خدا به على عليه السلام فرمود:
اَنْتَ يا عَلِىُّ وَ اَصْحابُكَ فِى الْجَنَّةِ، اَنْتَ يا عَلِىُّ وَ اتْباعُكَ فِى الْجَنَّةِ:(621)
يا على تو اصحاب تو در بهشت هستيد، اى على تو و پيروان تو در بهشت هستيد.
حضرت صادق به جمعى از شيعيان فرمودند:
اِنَّ النّاسَ اَخَذُوا يَميناً وَ شِمالا وَ اِنَّكُمْ لَزِمْتُمْ صاحِبَكُمْ، فَاِلَى اَيْنَ تَرَوْنَ يُريدُ بِكُمْ؟اِلَى الْجَنَّةِ وَ اللّهِ، اِلَى الْجَنَّةِ وَ اللّهِ،اِلَى الْجَنَّةِ وَ اللّهِ:(622)
مردم به راست و چپ گرايش پيدا كردند، شما متوسل به امام حق شديد، فكر مى كنيد عاقبت شما كجاست؟واللّه بهشت، و اللّه بهشت، و اللّه بهشت است.
رسول خدا به اميرا لمؤمنين فرمود:
يا على تو و شيعيانت از قبر بيرون مى آئيد در حالى كه چهره هاى شما همانند ماه شب چهارده نورانى و روشن است، از شدائد و سختى ها درآمده، غصه ها از شما برطرف شده. درسايه عرش هستيد، مردم مى ترسند ولى شما ترس نداريد مردم محزونند ولى شما شاد هستيد، مردم در حسابند و شما سرسفره حق.(623)
رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرمود:
"نماز و روزه و شب زنده دارى عاشق على عليه السلام قبول حق است، و دعايش در پيشگاه حضرت ربوبيت مستجاب بدانيد كه هر كس محبّ على باشد، برابر هر رگى كه در بدن دارد شهرى در بهشت از جانب خداوند به او عطا مى شود. بدانيد محب آل محمّد بميرد من با انبيا كفيل بهشت او هستم. بدانيد هر كس آل محمّد را دشمن بدارد، وارد قيامت مى گردد در حالى كه بين دو چشم او نوشته:مأيوس از رحمت خداست."(624)
رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله به على عليه السلام فرمود:
"شيعيان تو رستگارند روز قيامتند، هر كس به يكى از آنها اهانت كند به تو اهانت كرده، و هر كس به تو اهانت نمايد به من اهانت نموده، و هر كس به من اهانت كند خداوند او را وارد جهنّم مى كند و وى را در آنجا ابد ى مى نمايد و جهنّم بدجائى است..."(625)
سلمان فارسى مى گويد: "روزى خدمت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله بودم،به ناگاه على بن ابيطالب عليه السلام وارد شد، به او فرمود: يا على تو را بشارت ندهم؟ عرضه داش: چرا يا رسول اللّه. فرمود: اين حبيب من جبرئيل است از جانب خداوند خبر مى دهد. كه حضرت حق، تو و عاشقانت را هفت خصلت عنايت فرموده:
مدارا در وقت موت، انس در وحشت، نور به هنگام ظلمت، امنيت به وقت ناامنى، عدالت به وقت ميزان، اجازه عبور بر صراط، دخول در بهشت قبل از تمام مردم از تمام امت ها به هشتاد سال".(626)
فضائل شيعه و درجات او در قيامت، و عنايتى كه حضرت حق به آنان دارد، و لطفى كه از جانب پيامبر و امامان معصوم به اين طايفه به عنوان اداى حق شيعه مى شود، در معارف اسلامى و كتب معتبره همچون دريا موج مى زند، چه خوب است در اين زمينه به تفسير"برهان"،"بشارة المصطفى"،"بحار"68، "الغدير"علّامه امينى،تفسير"نورالثقلين"،و در ميان كتب اهل سنّت به "ينابيع المودّة"مراجعه كنيد.
حقوق برادر مؤمن:
احتمال دارد دعاى حضرت و درخواست آن امام همام از حضرت حق براى يافتن توفيق در جهت رعايت حقوق در جمله
وَ مَوالِىَّ الْعارِفينَ بِحَقَّنا...
و دوستانى كه عارف به حق ما هستند.
حقوقى باشد كه به مقتضاى ايمان هر مؤمنى بر مؤمن ديگر دارد.
اگر مراد حضرت در اين قسمت از دعا اين معنا باشد، لازم است در اين زمينه به چند روايت بسيار مهم اشاره كنم.
ابوون حارثى مى گويد:"به حضرت صادق عليه السلام عرضه داشتم حق مؤمن بر مؤمن چيست؟فرمود:
1- او را از دل و جان و صادقانه دوست بدارد.
2- با او در مال همراهى كند.
3- بجاى او از خانواده اش سرپرستى نمايد.
4- چون به او ستم شود اورا يارى دهد.
5- در زمان عدم حضور او بهره و غنيمتى كه حق اوست بستاند و به او تحويل دهد.
6- قبر او را پس ازمرگ زيارت نمايد.
7- به او ستم نكند.
8- او را گول نزند.
9- به او خيانت نورزد.
10- او را وانگذارد.
11- وى را دروغگو نشمارد.
12- به او افّ نگويد و اگر به او اف گويد ميان آنها رابطه معنوى بجا نماند.
13- به او نگويد:تو دشمن منى. اگر بگويد كافر شود.
14- او را متّهم ننمايد كه اگر او را متهم نمايد ايمان در دلش آب شود همچون نمك كه در آب مضمحل شود".(627)
معلّى بن خنيس مى گويد: به حضرت صادق عليه السلام گفتم حق مسلمان بر مسلمان چيست؟ فرمود: براى او وهفت حق واجب است، كه اگر يكى از آنها را ضايع گذارد از ولايت و اطاعت خدا بيرون است، و براى او نزد خدا هيچ بهره اى از بندگى نيست. به حضرت گفتم فدايت شوم آنها چيستند؟ فرمود:اى معلّى براستى كه من بر تو مهربانم و مى ترسم كه آنها را ضايع كنى و محافظت ننمائى و به كار نبندى. عرضه داشتم: «لا حَوْلَ وَلاقُوَّةَ اِلّا بِاللّهِ»
فرمود: آسان تر آنها اين است:
1- دوست دارى براى او آنچه را براى خود دوست دارى، و بد دارى براى او آنچه را براى خود بد دارى.
2- از خشم او كناره كنى و خشنودى او را پيروى نمائى و فرمان او را ببرى.
3- او را كمك كنى با خودت و دارائيت و زبانت و دستت و پايت.
4- چشم او و راهنماى او و آئينه او باشى.
5- سير نباشى و او گرسنه باشد، سيراب نباشى و او تشنه بماند، نپوشى و ا و بى لباس بگردد.
6- اگر تو را خدمتكارى است، و برادرت از آوردن خدمتكار به خاطر تنگدستى عاجز است، خدمتكار خود را بفرستى تا جامه او را بشويد و خوراك او را مهيّا سازد، و بستر او را پهن نمايد.
7- به سوگند او وفادارى كنى، دعوت او را بپذيرى، به وقت مرض به عيادتش بروى، در جننازه او حاضر شوى، و هر گاه بدانى براى او حاجتى است به انجام آن برايش پيشدستى كنى و او را واندارى تا از تو خواهش كند، با شتاب در آنجام آن بكوش. وهر گاه چنين كردى دوستى خود را به دوستى او پيوستى و دوستى او را به دوستى خود وصل كردى.(628)
من فكر مى كنم اين دو روايت بسيار مهم كه از معتبرترين كتاب حديث يعنى اصول شريف"كافى"نقل كردم، براى نشان دادن عظمت حق مؤمن بر مؤمن بس باشد، و امامان بزرگوار شيعه با آنهمه جلالت مقام و عظمت شأن، اين حقوق را در رابطه با مردم مؤمن رعايت مى كردند، و حتى اجراى آن را در سطح وسيع وافقى عالى در دعاهاى خود از حضرت حق درخواست مى كردند.
حضرت فيض آن بلبل گلزار عشق در زمينه دوستى و محبّت و اداى حقوقى كه دو يار بر هم دارند مى فرمايد:
بيا تا مونس هم يار هم غمخوار هم باشيم *** انيس جان غم فرسوده بيمار هم باشيم
شيب آيد شمع هم گرديم و بهر يكديگر سوزيم *** شود چون روز دست و پاى هم در كار هم باشيم
دواى هم شفاى هم براى هم فداى هم *** دل هم جان هم جانان هم دلدار هم باشيم
به هم يك تن شويم و يك دل و يك رنگ و يك پيشه *** سرى در كارهم اريم و دوش بارهم باشيم
جدائى را بنباشد زهره اى تا در ميان آيد *** به هم آريم سربر گرد هم پرگار هم باشيم
حيات يكديگر باشيم و بهر يكديگر ميريم *** گهى خندان زهم گه خسته و افگار هم باشيم
به وقت هشيارى عقل كل گرديم بهر هم *** چو وقت مستى آيد ساغر سرشار هم باشيم
شويم از نغمه سازى عندليب غم سراى هم *** به رنگ و بوى يكديگر شده گلزار هم باشيم
به جميعيت پناه آريم از باد پريشانى *** اگر غفلت كند آهنگ ما هشيار هم باشيم
براى ديده بانى خواب را بر خويشتن بنديم *** زبهر پاسبانى ديده بيدار هم باشيم
جمال يكديگر گرديم و عيب يكديگر پوشيم *** قبا و جبّه و پيراهن و دستار هم باشيم
غم هم شادى هم دين هم دنيا هم گرديم *** بلاى يكدگر را چاره و ناچار هم باشيم
بلا گردان هم گرديده گرد يكدگر گرديم *** شده قربان هم از جان ومنّت دار هم باشيم
يكى گرديم در گفتار و در كردار و در رفتار *** زبان و دست و پا يك كرده خدمتكار هم باشيم
نمى بينم بجز تو همدمى اى فيض در عالم *** بيا دمساز هم گنجينه اسرار هم باشيم
«وَ وَفِّقْهُمْ لِإِقَامَةِ سُنَّتِكَ وَ الْأَخْذِ بِمَحَاسِنِ أَدَبِكَ فِي إِرْفَاقِ ضَعِيفِهِمْ وَ سَدِّ خَلَّتِهِمْ وَ عِيَادَةِ مَرِيضِهِمْ وَ هِدَايَةِ مُسْتَرْشِدِهِمْ
وَ مُنَاصَحَةِ مُسْتَشِيرِهِمْ وَ تَعَهُّدِ قَادِمِهِمْ وَ كِتْمَانِ أَسْرَارِهِمْ وَ سَتْرِ عَوْرَاتِهِمْ
وَ نُصْرَةِ مَظْلُومِهِمْ وَ حُسْنِ مُوَاسَاتِهِمْ بِالْمَاعُونِ وَ الْعَوْدِ عَلَيْهِمْ بِالْجِدَةِ وَ الْإِفْضَالِ وَ إِعْطَاءِ مَا يَجِبُ لَهُمْ قَبْلَ السُّؤَالِ»:
"الهى همسايگان و عارفان به حق ما را موفق بدار كه طريقه و روش احكام دينت را برپا دارند، و به آداب نيك تو عمل كنند درارفاق به ناتوانان، و رفع گرفتارى آنان، و عيادت بيمارشان، و هدايت هدايت جويشان، و خيرخواهى مشورت كنندگانشان، و ديدار و زيارت از سفر آمده شان، و پنهان كردن رازشان، و پوشيدن عيبشان، و يارى و كمك مظلومشان7 و هميارى نيكو در ابزار خانه شان، و نفع رسانى با جود و بخشش فراوان، و بخشيدن آنچه ايشان را واجب و لازم است پيش از اينكه درخواست نمايند".
در مسئله ارفاق به ضعيف، و پيشگيرى از فقر و نيازمندى مردم مؤمن، در دعاهاى گذشته مطالب مهم و مفصّلى به رشته تحرير كشيده شد، و در باب عيادت مريض در دعاى پانزدهم آنچه لازم بود نگاشته شد، و در توضيح مسئله بسيار مهم هدايت و خيرخواهى در جلد دوم ديار عاشقان در پرتو توضيح رسالت و نبوت رسول الهى صلّى اللّه عليه و آله مسائل فوق العاده با اهميتى به ميان آمد.در اينجا درزمينه زيارت مؤمن و رازنگاهدارى و عيب پوشى و يارى مظلوم، به چند روايت بسيار مهم اشاره مى كنم:
عَنْ اَبى عَبْدِاللّهِ عليه السلام قالَ: مَنْ زارَ اَخاهُ لِلّهِ لا لِغَيْرِهِ الْتِماسَ مَوْعِدِ اللّهِ، وَ تَنَجُّما عِنْدَاللّهِ، وَكَّلَ اللّهُ بِهِ سَبْعينَ اَلْفَ مَلَك يُنادُونَهُ:اَلا طِبْتَ وَ طابَتْ لَكَ الْجَنةُ:(629)
امام صادق عليه السلام فرمود: هر كس برادر دينى خود را زيارت كند و اين زيارتش تنها و تنها براى خدا باشد، به خواهش نويد الهى و دريافت آنچه نزد خداوند است، حضرت حق هفتاد هزار فرشته برگمارد كه فرياد زنند:پاكيزه گشتى و خوش باد براى تو بهشت.
و نيز آن حضرت فرمود:
مَنْ زارَ اَخاهُ فِى اللّهِ قالَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ: اِيّاىَ زُرْتَ، وَ ثَوابُكَ عَلَىَّ، وَلَسْتُ اَرْضى لَكَ ثَواباً دُونَ الْجَنَّةِ:(630)
هر كه در راه خوشنودى حق برادرش را ديدن كند، خداى عزّوجّل فرمايد: مرا ديدم كردى، و اجر و ثوابت بر من است، و من براى تو ثوابى كمتر از بهشت نپسندم.
يعقوب بن شعيب مى گويد: از حضرت صادق عليه السلام شنيدم:
مَنْ زارَ اَخاهُ فِى جانِبِ الْمِصْرِ ابْتِغاءَ وَجْهِ اللّهِ فَهُوَ زَوْرُهُ، وَ حَقُّ عَلى اللّهِ اَنْ يُكْرِمُ زَرْرَهُ:(631)
هر كه بردار دينى خود را كه در يك سوى شهر است براى خدا ديدن كند پس او زائر خداست، و بر خداوند است كه زائر خود را ارجمند دارد.
رسول خدا صّلى اللّه عليه و آله فرمود:
مَنْ زارَ اَخاهُ فِى بَيْتِهِ قالَ اللّهُ عَزَّوَجلَّ لَهُ: اَنْتَ ضَيْفى وَ زائِرى، عَلَىّ قراركَ، وَ قَدْ اَوْجَبْتُ لَكَ الْجَنَّةَ بِحُبِّكَ اِيّاهُ:(632)
هر كه از برادر خود در خانه او ديدن كند خداوندعزّوجّل فرمايد:تو مهمان و زائر من هستى، پذيرائى از تو بر من است، و من بهشت را بر واجب كردم به خاطر اينكه برادر مؤمنت را دوست دارى.
حضرت باقر عليه السلام فرمود:
اِنَّ لِلّهِ عَزَّوَجَلَّ جَنَّةً لايَدْخُلُها اِلَّا ثَلاثٌ: رَجُلٌ حَكَمَ عَلى نَفْسِهِ بِالْحَقَّ، وَ رَجُلٌ زارَ اَخاهُ الْمُؤْمِنَ فِى اللّهِ، وَ رَجُلٌ آثَرَ اَخاهُ الْمُؤْمِنَ فِى اللّهِ:(633)
براى خداى عزّوجّل بهشتى است كه در آن در نيايد جز سه كس: مردى كه درباره خود به حق قضاوت كند، و مردى كه برادر مؤمن خود را براى خدا ديدن كند، و مردى كه در راه رضاى حق برادر دينى خود را در فع نيازمنديهايش بر خود مقدم بدارد.
مسئله رازدارى و سرّ پوشى آن اندازه مهم است كه حضرت زين العابدين عليه السلام مى فرمايد:
وَدِدْتُ وَ اللّهِ اِنَّى افْتَدَيْتُ خَصْلَتَيْنِ فِى الشَّيعَةِ لَنا بِبَعْضِ لَحْمِ ساعِدى: اَلنَّزْقِ وَ قِلَّةِ الْكِتْمانِ:(634)
من دوست دارم براى دو خصلت بد كه در شيعه ما هست گوشت استخوان دستم را عوض بدهم تا رفع شوند: كج خلقى، و كمى راز نگهدارى!
حضرت صادق عليه السلام مى فرمايد:
اُمِرَ النّاسُ بِخَصْلَتَيْنِ فَضَيَّعُوهُما فَصارُوا مِنْهُما عَلى غَيْرِ شَىْء: اَلصَّبْرِ وَ الْكِتْمانِ:(635)
مردم به دو خصلت فرمان يافتند و هر دو را ضايع كردند، و بخاطر ضايع كردن آنها بى همه چيز شدند:صبر و رازدارى.
رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرمود:
طُوبى لِعَبْد نُوْمَة، عَرَفَهُ اللّهُ وَ لَمْ يَعْرِفْهُ النّاسُ،اُولئِكَ مَصابيحُ الْهُدى، وَ يَنابيعُ الْعِلْمِ،يَنْجَلى عَنْهُمْ كُلُّ فِتْنَة مُظْلِمَة،لَيْسُوا بِالْمَذابيعِ الْبُذُرِ،وَلا بِالْجُفاةِ الْمُرائِينَ:(636)
خوشا بر بنده گمنام، خدا او را شناسد و مردم او را نشناسند، آنانند چراغهاى هدايت، و سرچشمه هاى دانش، به واسطه آنها هر فتنه تيره و تارى برطرف گردد، فاش كننده و پرده بردار از اسرار نمى باشند، و ناسپاس و رياكار و خودنما نيستند.
امام صادق عليه السلام در باب اسرار مذهب كه مخالفان و معاندان تحمل آن را ندارند، و فاش شدنش باعث زحمت شيعيان است فرمودند:
اِنَّ اَمْرَنا مَسْتُورٌ مَقَنَّعٌ بِالْميثاقِ، فَمَنْ هَتَكَ عَلَيْنا اَذَلَّهُ اللّهُ:(637)
راستى كه برنامه ما زير پرده است، و به وسيله پيمانى كه حضرت حق گرفته روپوش دارد، هر كه پرده آن را به زبان خود بدرد، خداوند خوار و ذليلش كند.
و نيز آن حضرت فرمود:
نَفَسُ الْمَهْمُومِ لَنا الْمُغْتَمَّ لِظُلْمِنا تَسبيحٌ، وَ هَمُّهُ لِاَمْرِنا عِبادَةٌ،وَ كِتْمانُهُ لِسِرَّنا جِهادٌ فِى سَبيلِ اللّهِ:(638)
نفس كسى كه براى ما مهموم است و از ستمى كه بر ما شده غمناك است تسبيح مى باشد، و توجه به امر ما عبادت، و رازنگهدارى او براى ما جهاد در راه خداست.
حضرت صادق عليه السلام در باب بدى فاش كردن راز مى فرمايد:
اِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ عَيَّرَ اَقْواماً بِالْاِذاعَةِ فِى قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ: "وَ اِذا جاءَهُمْ اَمْرٌ مِنَ الْاَ مْنِ اَوِالْخَوْفِ اَذاعُوا بِهِ. "فَاِيّاكُمْ وَالْاِذاعَةِ:(639)
راستى خداى عزّوجّل مردمى را براى فاش كردن اسرار سرزنش كرده و در سوره نساء آيه 83 فرموده است:
"و هرگاه به آنها مطلبى راجع به امنيت و نامنى برسد آن را فاش مى كنند."
پس بپرهيزيد از فاش كردن اسرار.
و نيز آن حضرت فرمود: منظور خداوند از آيه شريفه: «وَيَقْتُلُونَ الْاَنْبِياءَ بِغَيْرِ حَقِّ»:(640) اين است كه آنها را به خدا قسم با شمشير خود نكشتند، بلكه راز آنان را فاش كردند و شهرت دادند تا كشته شدند.(641)
درباب اهميت عيب پوشى و بدى جستجو كردن از عيوب مردم روايات بسيار مهمى وارد شده كه به دو روايت آن از باب نمونه اشاره مى كنم:
از حضرت باقر و حضرت صادق عليهما السلام روايت شده:
اَقْرَبُ ما يَكُونُ الْعَبْدُ اِلَى الْكُفْرِ اَنْ يُواخِىَ الرَّجُلَ عَلَى الدَّينِ فَيُحْصِىَ عَلَيْهِ عَثَراتِهِ وَ زَلّاتِهِ لِيُعَنَّفَهُ بِها يَوْماًما:(642)
نزديك ترين وضعى كه عبد به كفر دارد، اين است كه با مردى برادر دينى باشد، و لغزش ها و خطاهاى او را شماره كند تا يك روزى او را بدآنهاسرزنش نمايد.
رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرمود:
يا مَعْشَرَ مَنْ اَسْلَمَ بِلِسانِهِ وَ لَمْ يُخَلَّصِ الْايمانَ اِلى قَلْبِهِ، لاتَذُمُّوا الْمُسْلِمينَ،وَلا تَتَبَّعُوا عَوْراتِهِمْ،فَاِنَّهُ مَنْ تَتَبَّعَ عَوْراتِهِمْ تَتَبَّعَ اللّهُ عَوْرَتَهُ،وَ مَنْ تَتَبَّعَ اللّهُ تَعالى عَوْرَتَهُ يَفْضَحُهُ وَلَوْ فِى بَيْتِهِ:(643)
اى گروه كسانى كه به زبان اسلام آورده، و ايمان به دلهايتان راه نيافته، مسلمانان رانكوهش مكنيد، و عيب هاى آنان را دنبال ننمائيد، زيرا هر كه از عيوب آنها دنباله گيرى كند خدا از عيب او دنبال كند، و هر كه خداوند دنبال عيب او برآيد رسوايش سازد گرچه در خانه اش باشد.
در مسئله يارى مظلوم خلاصه آيات قرآن و فرمايشات انبيا را امير المؤمنين عليه السلام در شب بيست و يكم ماه مبارك لحظاتى قبل از مرگ به حضرت حسن و حسين در يك جمله فرمود:
كُونا لِلّظالِمِ خَصْمَاً،وَ لِلْمَظْلُومِ عَوْناً:(644)
حسن جان، حسين جان، دشمن ستمگر، و ياور ستمديده باشيد.
دشمنى با ظالم و شتافتن به يارى مظلوم از اهّم واجبات الهى است، كه سستى در اين واجب مورث عذاب ابدى است.
پي نوشت:
593 "مستدرك سفينة البحار"ج 2، ص148.
594 "بحار"ج 19،ص 167.
595 "مستدرك سفينة البحار"ج 2، ص149.
596 "مستدرك سفينة البحار"ج 2، ص149.
597 "مستدرك سفينة البحار"ج 2، ص149.
598 ـ"مستدرك سفينة البحار"ج 2، ص149.
599 "مستدرك سفينة البحار"ج 2، ص149.
600 "بحار"ج 74،ص 151 152.
601 "بحار"ج 74،ص 151 152.
602 "بحار"ج 74،ص 151 152.
603 "كافى"ج 4، ص 498 499.
604 "كافى"ج 4، ص 498 499.
605 "كافى"ج 4، ص 500.
606 "كافى"ج 4، ص 500.
607 "ميزان الحكمة"ج 2،ص 190.
608 "بحار"ج 74،ص 153.
609 "بحار" ج 8،ص 349.
610 "مستدرك سفينة"ج 2، ص 150.
611 "ميزان الحكمة"ج 2،ص 190.
612 "غرر الحكم"ص 728.
613 "بحار"ج 77،ص 320.
614 "بحار"ج 77،ص 233.
615 "راه و رسم زندگى از نظر امام سجاد"ص 144.
616 آل عمران،68.
617 "بحار"ج 68،ص 84.
618 "بحار"ج 68،ص 84.
619 واقعه،10.
620 "امالى طوسى"ج 1، ص 70.
621 "بحار"ج 68، ص 22.
622 "بحار"ج 68، ص 21.
623 "بحار"ج 68، ص 27.
624 "بحار"ج 68، ص 40.
625 "بحار"ج 68، ص 7.
626 "بحار"ج 68، ص 9.
627 "كافى" ج 3،ص 264.
628 "كافى"ج 3،ص 260.
629 "كافى"ج 3،ص 270.
630 "كافى"ج 3،ص 171.
631 "كافى"ج 3،ص 171.
632 "كافى"ج 3،ص 171.
633 "كافى"ج 3،ص 273.
634 "كافى"ج 3،ص 336.
635 "كافى"ج 3،ص 336.
636 "كافى"ج 3،ص 341.
637 "كافى"ج 3،ص 342 343.
638 "كافى"ج 3،ص 342 343.
639 "كافى"ج 4،ص 72.
640 آل عمران، 112.
641 "كافى"ج 4،ص 74.
642 "كافى"ج 4،ص 47.
643 "كافى"ج 4،ص 47.
644 "نهج البلاغه"نامه47.
شرح صحيفه (قهپايي)
و كان من دعائه عليه السلام لجيرانه و اوليائه اذا ذكرهم:
دعاى بيست و ششم از براى همسايگان و خويشان و دوستان.
«اللهم صل على محمد و آله. و تولنى فى جيرانى و موالى».
يقال: تولى العمل، اى: تقلد، او بمعنى حببنى.
و الموالى: جمع المولى، و هو يجىء بمعنى المعتق و المعتق و ابن العم و الناصر و الجار و الصهر و الحبيب. و الظاهر ان المراد هنا بنو الاعمام و الاحباء.
يعنى: بار خدايا، رحمت كن بر محمد و آل او. و متولى گردان و در گردن من انداز كار همسايگان مرا و بنى اعمام و دوستان مرا. يا: دوست گردان مرا در پيش همسايگان و بنى اعمام و دوستان.
«العارفين بحقنا، و المنابذين لاعدائنا، بافضل ولايتك».
اى: الذين رموا اعداءنا و رفضوهم. و منه: (فنبذوه وراء ظهورهم)، اى: رموا به. و نبذت الشىء: رميته.
و الولايه بكسر الواو و فتحها، كلاهما مرويان فى هذا المقام.
يعنى: اين چنين همسايگان و دوستان و بنى اعمام كه شناسندگانند حق ما را و انداخته اند دشمنان ما را از نظر خود و تارك ايشانند، به فاضلترين تصرف و تسلط تو- يا: امداد و اعانت تو.
«و وفقهم لاقامه سنتك و الاخذ بمحاسن ادبك».
الحسن: نقيض القبح. و الجمع: محاسن على غير قياس كانه جمع محسن.
(يعنى:) و توفيق ده ايشان را از براى برپاى داشتن سنت و طريقه ى تو را و فراگرفتن نيكوييهاى ادب تو- يعنى نگاه داشتن حد هر چيزى كه تو وضع كرده اى.
«فى ارفاق ضعيفهم، و سد خلتهم».
الرفق- بالكسر-: لين الجانب، ضد العنف. و الارفاق افعال منه بمعنى اللطف. يقال: رفقت به و ترفقت به و ارفقته، كلها بمعنى، اى: تلطفت به و نفعته. و قد اورد ابن الاثير فى نهايته هذه الروايه، حيث قال: و منه الحديث: «فى ارفاق ضعيفهم و سد خلتهم»، اى: ايصال الرفق اليهم و سد خلتهم- بفتح الخاء المعجمه-. هى و العيله و العسره و الفاقه و الحاجه و العدم- بالضم- و الفقر متضاهيات ان لم يكن مترادفات، و هى اجناس الفقر بيان محاسن آداب است.
يعنى: در فايده رسانيدن به ضعيفان ايشان و مسدود ساختن رخنه ى فقر و حاجت ايشان.
«و عياده مريضهم، و هدايه مسترشدهم».
عدت المريض اعوده عياده، اى: ذهبت اليه و سالت عن حاله.
و المسترشد، اى: الذى يطلب الرشد، و هو خلاف الغى.
(يعنى:) و رفتن و پرسيدن بيماران ايشان و راه نمودن كسانى كه طلب راه راست نمايند.
«و مناصحه مستشيرهم، و تعهد قادمهم».
القادم: من جاء من السفر.
(يعنى:) و نصيحت كردن كسى كه طلب مشورت و صلاح انديشد از ايشان و ديدار تازه كردن سفر آمدگان ايشان.
«و كتمان اسرارهم، و ستر عوراتهم».
العوره: سواه الانسان و كل ما يستحيى منه. و الجمع: عورات -بالتسكين-.
(يعنى:) و پنهان داشتن رازهاى ايشان، و پوشيدن عورتهاى ايشان. و مراد از عورت اينجا چيز چندى است كه شرم بايد داشتن از آن چيزها.
«و نصره مظلومهم، و حسن مواساتهم بالماعون».
المواساه: مصدر آسيته بمالى مواساه. و واسيته لغه ضعيفه. قال فى القاموس: آساه بماله مواساه: اناله منه.
و الباء فى الماعون بمعنى من التبعيضيه. و المعنى ان نيل كل واحد منهم الاخر من منافع ماعونه.
و الماعون، المراد به المعروف و هو ضد المنكر. و قيل: هو اسم جامع لمنافع البيت، كالقدر و الفاس و نحوهما.
(يعنى:) و يارى دادن ستم رسيده هاى ايشان را، و فروگذار كردن نيكو و رسانيدن ايشان را به ضرورياتى كه ايشان را احتياج افتد- مثل كاسه و كوزه و تبر و بيل و غير آن.
و بعضى گفته اند كه مراد از ماعون قرض است، و بعضى گفته اند مطلق اعانت به هر نحوى و جهتى كه بوده باشد اصل او معونه است و الف عوض است از ها. و بعضى گفته اند كه مراد از ماعون سه چيز است كه منع آن نشايد، آب و آتش و نمك.
«و العود عليهم بالجده و الافضال، و اعطاء ما يجب لهم قبل السوال».
الجده- بكسر الجيم و فتح الدال- هى السعه و الثروه.
يعنى: و بازگرديدن بر ايشان به توانگرى و بخشش كردن و نيكويى كردن و بخشيدن به ايشان آنچه ايشان را ضرورت و واجب باشد، پيش از آنكه طلب نمايند و سوال آن كنند.
شرح صحيفه (مدرسي)
و كان من دعائه (ع) لجيرانه و اوليائه اذا ذكرهم:
بود از دعاى آن بزرگوار فلك مقدار عليه سلام الله الملك الغفار از براى همسايگان خود و دوستان خود هر گاه ياد مى كرد آنها را.
بدان اى عزيز كه همسايگان را حقى است كه به وصف نيايد مروى است از جناب رسول خدا (ص) كه فرمود كه: جبرئيل هر وقت نزد من مى آمد مرا وصيت در حق همسايه مى نمود آن قدر كه من گمان نمودم كه همسايه ارث مى برد، و در حق اولياء خصايص و اوصاف وارد است و اين اولياء عبارت از شيعيانند مطلقا و لو فاسق باشند.
اللغه:
تولى: مباشر شدن در امر جيران همسايگان و آن يا محدود به عرف است يا تا چهل خانه،
موالى: جمع مولى به معنى دوست،
منابذين: از نبذ به معنى انداختن.
الاعراب:
العارفين و المنابذين صفت موالى، بافضل متعلق به تولى.
شرح:
يعنى مباشر نما تو مرا در امر همسايگان و دوستان من كه شناسايانند به حق ما و جنگ كنندگان اند با دشمنان ما به خوبترين ولايت تو.
اللغه:
ارفاق: از رفق به معنى همراهى و كمك.
سد: بستن.
خله: به فتح حاجت.
مواسات: معاونت.
عورات: جمع عوره چيزى كه خفايش راجح است مطلقا.
ماعون: مطلق ما يحتاج خانه است.
تعهد: وارسى نمودن.
عود: از عايده: نفع.
جده: غنا و توانگرى.
الاعراب:
فى ارفاق متعلق بوفقهم و تعلق بتولنى يا بافضل بعيد است و سد خله و ساير فقرات معطوفند.
شرح:
يعنى توفيق بده آنها را به بر پا نمودن طريقه ى تو و گرفتن خوبيهاى ادب تو در همراهى با ضعيف ايشان و اصلاح حاجت ايشان و ديدار بيمار ايشان و راه نمودن به طلب رشدكننده ى ايشان، و نصيحت كردن مشورت كننده ى ايشان، و ديدن آنكه از سفر آيد از ايشان، و پنهان نمودن راز ايشان و پوشيدن ناموس ايشان، و كمك نمودن مظلوم ايشان، و نيكوئى سلوك با ايشان به ماعون و نفع بغناء و افضال، و اعطاء نمودن چيزى كه واجب است از براى آنها پيش از طلب ايشان.
بدانكه آداب و سنن شرعى كه لازم است مردمان را مراعات او منحصر به اينها نيست بلكه زياده از اينها است به مراتب. بلى از اين خبر شريف استفاده شود كه خصوص ديدن و بازديد از آداب و سنن است.
ترجمه و شرح صحيفه (امامي و آشتياني)
دعا براى همسايگان و دوستان:
اين دعا كه درباره ى همسايگان و دوستان از لسان امام سجاد عليه السلام صادر شده بخش مهمى از حقوق همسايگان و دوستان را برشمرده است.
در نخستين فراز عرضه مى دارد: بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و مرا به بهترين وجه در رعايت حقوق همسايگان و دوستانم- كه به حق ما عارف و با دشمنان ما مخالفند- اعانت فرما) (اللهم صل على محمد و آله و تولنى فى جيرانى و موالى العارفين بحقنا، و المنابذين لاعدائنا بافضل ولايتك).
آنگاه اضافه مى كند: (آنان را در اقامه ى سنتت موفق دار) (و وفقهم لاقامه سنتك).
همچنين (در اخذ و فراگيرى آداب پسنديده ات توفيق عنايت فرما) (و الاخذ بمحاسن ادبك).
و به دنبال اين جمله موارد آداب پسنديده ى نزد پروردگار را چنين برمى شمارد: (در ارفاق به ضعيفشان، و جبران و از بين بردن فقر و نداريشان) (فى ارفاق ضعيفهم، و سد خلتهم).
همچنين: (عيادت بيمارانشان راهنمائى كسانى كه خواهان هدايتند، نصيحت و خيرخواهى به كسانى كه مشورت مى كنند) (و عياده مريضهم، و هدايه مسترشدهم، و مناصحه مستشيرهم).
و نيز (ديدار مسافرانشان و كتمان اسرار و پوشانيدن عيوب آنها) (و تعهد قادمهم، و كتمان اسرارهم، و ستر عوراتهم).
و از محاسن آداب و حقوق همسايگان دوستان اين است (يارى مظلومشان و حسن مواسات با آنان در مايحتاج و ضروريات زندگى) (و نصره مظلومهم، و حسن مواساتهم بالماعون).
(و رساندن سود و منافع از طريق عطاء و بخشش، همچنين اعطاء آنچه كه مورد نياز شديد آنها است پيش از درخواست و سوال) (و العود عليهم بالجده و الافضال، و اعطاء ما يجب لهم قبل السوال).
رياض السالكين (سيد عليخان)
رياض السالكين في شرح صحيفة سيد الساجدين، ج4، ص:161-150
وَ كانَ مِنْ دُعائِهِ عَلَيْهِ السَّلامُ لِجيرانِهِ وَ أَوْلِيائِهِ إِذا ذَكَرَهُم:
الحمد لله ذاكر جيرانه و اوليائه و المفيض عليهم سجال نعمائه و آلائه ، والصلاه والسلام على اشرف انبيائه و على اهل بيته و عترته و ابنائه. و بعد فهذه الروضه السادسه و العشرون من رياض السالكين، تتضمن شرح الدعاء، السادس و العشرين من صحيفه سيدالعابدين، سلام الله عليه و على آبائه و ابنائه الطاهرين، املاء العبد الفقير الى ربه الغنى على صدرالدين الحسينى الحسنى، كان الله له جارا و وليا و رفعه فى الدارين مكانا عليا.
الجيران: جمع جار، و هو لغه المجاور فى السكن.
حكى تغلب عن ابن الاعرابى: الجار: الذى يجاورك بيت بيت.
و قال الفيومى: جاوره مجاوره: اذا لاصقه فى السكن.
و شرعا قيل: من يلى الدار الى اربعين ذراعا من كل جانب، و هو مذهب جماعه من اصحابنا منهم الشهيد الاول فى كتاب اللمعه.
و قيل: الى اربعين دارا من كل جانب، و هو مذهب طائفه من اصحابنا.
و قال الشهيد الثانى فى شرح اللمعه: و الاولى و الاقوى الرجوع فى الجيران الى العرف، لان القول الاول و ان كان هو المشهور الا ان مستنده ضعيف، و القول الثانى مستند الى روايه عاميه روتها عائشه عن النبى صلى الله عليه و آله انه قال: الجار الى اربعين دارا.
و كانه رحمه الله غفل عما رواه ثقه الاسلام فى الكافى بسند حسن بل صحيح عن ابى جعفر عليه السلام، انه قال: حد الجوار اربعون دارا من كل جانب، من بين يديه و من خلفه و عن يمينه و عن شماله.
و عن ابى عبدالله عليه السلام قال: قال رسول الله صلى الله عليه و آله: كل اربعين دارا جيران، من بين يديه و من خلفه و عن يمينه و عن شماله.
فمستند القول الثانى هاتان الروايتان لا ماروته عائشه، فلا معدل عن القول به.
و يطلق الجار على الناصر و الحليف و هو المعاهد، يقال منه: و تحالفا اذا تعاهدا على ان يكون امرهما واحدا فى النصره و الحمايه، لان كلا منهما يحلف لصاحبه على التناصر، بينهما حلف و حلفه بالكسر: اى عهدا، و اراده هذين المعنيين هنا واضحه.
و الاولياء: جمع ولى فعيل بمعنى فاعل، و يطلق على معان كثيره، و الذى يقتضيه المقام منها هو المحب، و التابع، و المعين، و الناصر، و الصديق ذكرا كان او انثى، و العتيق، و كل من يتولى الانسان و ينضم اليه و يكون من جمله اتباعه و الناصرين له فهو وليه.
تولاه الله: كان له وليا، اى: معينا و كافلا لمصالحه و قائما باموره، و منه: تولاك الله بحفظه.
قال ابن الاثير فى النهايه: و كان الولايه تشعر بالتدبير و القدره و الفعل.
و فى: ظرفيه مجازيه، اى: اجعل ولايتك لى ساريه فى جيرانى و موالى راسخه فيهم، كقوله: «و اصلح لى فى ذريتى».
و الموالى جمع مولى، و المراد به هنا: المحب و التابع و الناصر و سائر ما تقدم فى معنى الولى.
و قوله «العارفين بحقنا» صفه مفادها التوضيح و هو رفع الاحتمال، او التبيين و التفسير، فتكون صفه كاشفه عن معنى الجيران و الموالى، الذين سال عليه السلام ان يتولاه الله فيهم بافضل ولايته.
و يحتمل ان يكون للمدح، و معرفه حقهم عليهم السلام عباره عن اعتقاد امامتهم و افتراض طاعتهم و وجوب اتباعهم و التسليم اليهم.
و المنابذه بالذال المعجمه: مفاعله من النبذ، و هو طرح الشىء و رميه، يقال: نبذ الشىء من يده: اذا طرحه و رمى به.
قال الزمخشرى فى الاساس: نبذ الى العدو: رمى اليه بالعهد و نقضه، و نابذه منابذه و تنابذوا.
و قال الفيومى فى المصباح: نابذتهم: خالفتهم، و نابذتهم الحرب: كاشفتهم اياها و جاهرتهم بها.
و فى شرح مسلم للنووى فى حديث: و ان ابيتم نابذنا كم على سواء، اى: كاشفناكم و قاتلناكم على طريق مستقيم مستو فى العلم بالمنابذه منا و منكم، و النبذ يكون بالفعل و القول فى الاجسام و المعانى، و منه نبذ العهد: اذا نقضه و القاه الى من كان بينه و بينه، انتهى.
و فى شرح جامع الاصول: فلا تنابذهم اى: تقاتلهم.
و فى النعتين المذكورين اشاره الى ان موالاتهم عليه السلام لا تكون الا بمعرفه حقهم و مخالفه اعدائهم و منابذتهم.
و الباء من قوله: «بافضل ولايتك»: اما للاستعانه فيكون الظرف لغوا متعلقا بتولنى، او للملابسه فيكون مستقرا متعلقا بمحذوف، و هو حال من فاعل تولنى، اى: ملتبسا بافضل ولايتك.
و الولايه بالفتح و الكسر: لغتان بمعنى النصره و الاعانه، و بالكسر فقط: بمعنى السلطان، حكاه الجوهرى عن ابن السكيت.
و قال سيبويه: الولايه بالفتح: المصدر، و بالكسر: الاسم، مثل الاماره و النقابه، لانه لما توليته، فاذا ارادوا المصدر فتحوا.
و الروايه وردت فى الدعاء بالوجهين، فتحتمل المصدريه و الاسميه.
قال بعضهم: لا يخفى ان المناسب للمقام ان يقال: و وفقنى، لكن اتفقت النسخ على هذا النحو، و يمكن ان يكون قوله عليه السلام: «فى ارفاق ضعيفهم» متعلقا بولايتك او بتولنى، و هو و ان كان بحسب الظاهر بعيدا لكنه بحسب المعنى احسن، انتهى.
و قال بعض المترجمين: و فى روايه «و وفقنى» و هو اولى، و العهده عليه.
و الذى اقول: ان المناسب لعنوان الدعاء هو ما عليه الروايه من لفظ، وفقهم، فيكون الغرض الدعاء لهم بالتوفيق باستعمال هذه الاداب و الاخذ بها فى معاشره بعضهم بعضا.
و السنه بالضم: فى الاصل الطريقه، و سنه الله تعالى: حكمه و ما شرعه من فرض او ندب.
و اقامتها عباره عن صيانتها و حفظها من ان يقع فيها شى ء من الزيغ، اخذا من اقام العود، اذا قومه و عدله، او عن المواظبه عليها، ماخوذ من قامت السوق، اذا نفقت، و اقمتها: اذا جعلتها نافقه، فانها اذا حوفظ عليها كانت كالنافق الذى يرغب فيه، او عباره عن التشمير للعمل بها من غير فتور و لا توان، من قولهم: قام بالامر و اقامه: اذا جد فيه و اجتهد.
و المحاسن: جمع الحسن الذى هو خلاف القبح، و هو كون الشى ء ملائما للطبع، او موجبا للمدح فى العاجل و الثواب فى الاجل.
قال الجوهرى: هو على خلاف القياس، كانه جمع محسن.
و الادب: رياضه النفس و محاسن الاخلاق.
قال ابوزيد الانصارى: الادب يقع على كل رياضه محموده يتحرج بها الانسان فى فضيله من الفضائل. و اضافته اليه تعالى لكونه امر به او ندب اليه.
و الاخذ: فى الاصل بمعنى التناول و الامساك باليد.
يقال: اخذ الخطام و بالخطام على الزياده اى: امسكه، ثم استعمل بمعنى السيره، يقال: اخذ اخذهم و باخذهم بفتح الهمزه و كسرها اى: سار بسيرتهم.
و منه الحديث: لا تقوم الساعه حتى تاخذ امتى باخذ القرون.
اى: تسير بسيرتهم، و هذا المعنى هو المراد هنا، اى: وفقهم للسيره بمحاسن ادبك.
و الظرف من قوله «فى ارفاق ضعيفهم»: متعلق به او بادبك. و يحتمل ان تكون «فى» بمعنى «من» البيانيه، فيكون ما بعدها بيانا لسنته تعالى و محاسن ادبه.
و الارفاق: افعال من الرفق بالكسر، و هو لين الجانب و لطافه الفعل.
يقال: رفق به- من باب قتل- رفقا و ارفقه ارفاقا اى: لطف به.
حكى ابوزيد: رفقت به و ارفقته و ترفقت بمعنى.
و قال الفارابى فى ديوان الادب: يقال: ارفقه و رفق به بمعنى.
و قال ابن الاثير فى النهايه: و منه الحديث فى ارفاق ضعيفهم و سد خلتهم اى: ايصال الرفق اليهم.
و ياتى الارفاق بمعنى النفع، يقال: ارفقه اى: نفعه.
قال فى الاساس: استرفقته فارفقنى بكذا: نفعنى.
و الخله بالفتح: الحاجه و الفقر و الخصاصه، و سدها جبرها و ازالتها.
قال فى النهايه: و فيه اللهم ساد الخله، الخله: الحاجه و الفقر و سادها اى: جابرها. و منه حديث الدعاء للميت: اللهم اسدد خلته و اصلها من التخلل بين الشيئين، و هى الفرجه و الثلمه التى تركها بعده من الخلل الذى ابقاه فى اموره.
و عدت المريض عياده: زرته.
قال الطيبى فى شرح المشكاه: العياده فى المرض، و الزياره فى الصحه.
و قال ابن الاثير: كل من اتاك مره بعد اخرى فهو عائد، و ان اشتهر فى عياده المريض حتى صار كانه مختص به.
و المسترشد: طالب الرشد اى: الهدى و اصابه الصواب.
و المناصحه: النصح.
قال الفارابى فى ديوان الادب: ناصحه اى: نصح له.
فهو من باب فاعل بمعنى فعل، كسافر و ضاعف.
و استشرته فى كذا: بمعنى شاورته اى: راجعته لارى رايه فيه، فاشار على بكذا: ارانى ما عنده من المصلحه.
و تعهدت الشى ء: تفقدته، وجددت العهد به اى: الالتقاء به، و منه: عهدى به قريب اى: لقائى.
و القادم: الاتى من السفر، يقال: قدم الرجل البلد يقدمه قدوما -من باب تعب- فهو قادم.
و كتم زيد الحديث كتما -من باب قتل- و كتمانا بالكسر: لم يطلع عليه احدا.
و الاسرار: جمع سر بالكسر، و هو ما تخفيه و تكتمه من غيرك. و منه: صدور الاحرار قبور الاسرار.
و العورات بسكون الواو للتخفيف و القياس الفتح و هو لغه هذيل: جمع عوره، و هى كل شىء يستره الانسان انفه او حياء.
و النصره بالضم: اسم من نصرته على عدوه اى: اعنته و قويته.
و المواساه: مصدر آسيته بالهمز و المد اى: سويته بها، و يجوز ابدال الهمزه واوا فى لغه اليمن فيقال: واسيته:
و فى النهايه: المواساه: المشاركه و المساهمه فى المعاش و الرزق، و اصلها الهمزه و قد تقلب، انتهى.
و قال الجوهرى: آسيته بمالى مواساه: جعلته اسوتى فيه، و واسيته لغه ضعيفه.
و فى القاموس: آساه بماله مواساه: اناله منه و جعله فيه اسوه، و لا يكون ذلك الا من كفاف، فان كان من فضله فليس مواساه، انتهى.
و اختلف فى معنى الماعون و فى اشتقاقه مم هو، فقيل: هو المعروف كله.
و قيل: هو اسم جامع لما لا يمنع فى العاده، و يساله الفقير و الغنى فى اغلب الاحوال، و لا ينسب سائله الى لوم، بل ينسب مانعه الى اللوم و البخل، كالفاس و القصعه و القدر و الدلو و الغربال و القدوم، و يدخل فيه الماء و الملح و النار، لما روى: ثلاثه لا يحل منعها: الماء و النار و الملح.
و من ذلك ان تلتمس من جارك الخبز فى تنوره، او ان تضع متاعك عنده يوما او بعض يوم.
قال العلماء: و من الفضائل ان يستكثر الرجل فى منزله مما يحتاج اليه الجيران فيعيرهم ذلك، و لا يقتصر على قدر الضروره، و قد يكون منع هذه الاشياء محظورا فى الشريعه اذا استعيرت عن اضطرار.
و قيل: هو كل ما انتفع به و مطلق المنفعه، و يويده ما رواه ابوبصير عن ابى عبدالله عليه السلام، قال: هو القرض تقرضه، و المعروف تصنعه، و متاع البيت تعيره، و منه الزكاه، قال: فقلت له: ان لنا جيرانا اذا اعرناهم متاعا كسروه و افسدوه، افعلينا جناح ان نمنعهم؟ فقال: لا، ليس عليك جناح ان تمنعهم اذا كانوا كذلك.
و اما اشتقاقه فهو فاعول، فقيل: من المعن بمعنى: العطاء.
و قيل: من معن الوادى: اذا جرت مياهه قليلا قليلا، و المعن: القليل، لان الماعون ما قلت قيمته و كثرت منفعته.
و قيل: من المعن بمعنى: السهل اليسير، فان الماعون باى معنى فسر كان سهلا يسيرا.
قال صاحب المحكم: الماعون: المعروف لتيسره و سهولته لدينا بافتراض الله تعالى اياه علينا، و الماعون: الزكاه، و هو من السهوله و القله، لانها جزء من كل، و الماعون: اسقاط البيت كالدلو و القدر، لانه لا يكرث معطيه و لا يعنى كاسبه، و الماعون فى الجاهليه: المنفعه و العطيه، و فى الاسلام: الطاعه و الزكاه و الصدقه، و كله من السهوله و التيسير، انتهى.
و عاد بمعروفه يعود عودا: عطف و تطول، و الاسم العائد.
قال الزمخشرى فى الاساس: تقول: عاد فلان علينا بمعروفه، و ما اكثر عائده فلان على قومه، و انه لكثير العوائد عليهم.
فقوله عليه السلام: «و العود عليهم بالجده» اى: التطول عليهم و الاحسان اليهم.
و الجده: الثروه و الغنى، من وجد فى المال وجدا بالضم و الكسر لغه وجده اى: استغنى.
و الافضال: الزياده و الاكثار، و منه حديث: من على فافضل اى: انعم على فاكثر.
و حديث: الم اعطك فافضل اى: فاكثر لك فى العطاء.
و هذا المعنى للافضال هو المناسب لعطفه على الجده، دون معنى الاحسان فانه مستفاد من العود عليهم.
و قوله عليه السلام: «و اعطاء ما يجب لهم قبل السوال» اما عطف على العود او على الافضال، و التقدير: و اعطائهم ما يجب لهم، فحذف المفعول الاول المضاف اليه لدلاله الكلام عليه، و اضاف المصدر الى المفعول الثانى.
و مدار هذا الفصل من الدعاء على سواله عليه السلام لجيرانه و مواليه ان يوفقهم سبحانه لقيام بعضهم بحقوق بعض، و الاخذ بما ينبغى ان يكون عليه الشيعه من الاخلاق الفاضله و الاداب الحميده فى معاشره بعضهم لبعض.
كما رواه ثقه الاسلام فى الكافى فى باب حق المومن على اخيه و اداء حقه، بسنده عن ابى اسماعيل قال: قلت لابى جعفر عليه السلام: ان الشيعه عندنا كثير، فقال: هل يعطف الغنى على الفقير و يتجاوز المحسن عن المسى ء و يتواسون؟ فقلت: لا، فقال: ليس هولاء شيعه، الشيعه من يفعل هذا.
و عن محمد بن عجلان قال: كنت عند ابى عبدالله عليه السلام فدخل رجل فسلم، فساله كيف من خلفت من اخوانك؟ قال: فاحسن الثناء و زكى و اطرى، فقال له: كيف عياده اغنيائهم على فقرائهم؟ فقال: قليله، فقال: كيف مشاهده اغنيائهم لفقرائهم؟ فقال: قليله، فقال: فكيف صله اغنيائهم لفقرائهم فى ذات ايديهم؟ فقال: انك لتذكر اخلاقا قلما هى فيمن عندنا، قال: فقال: فكيف يزعم هولاء انهم شيعه؟.
و الاخبار فى هذا المعنى كثيره جدا.
اذا عرفت ذلك، فمعنى قوله عليه السلام: «فى ارفاق ضعيفهم و سد خلتهم» الى آخره: فى ارفاق قويهم ضعيفهم، و سد غنيهم خله فقيرهم، و عياده صحيحهم مريضهم، و هدايه مرشدهم مسترشدهم، و مناصحه مستشارهم مستشيرهم، و تعهد حاضرهم قادمهم، و كتمان اسرارهم فيما بينهم و اسرار انفسهم، و ستر بعضهم عورات بعض، و نصرتهم مظلومهم، و حسن مواساه بعضهم بعضا بالماعون، و عود اغنيائهم على فقرائهم بالجده و الافضال، و اعطائهم ما يجب لمحتاجيهم قبل السوال.
كما روى عن ابى عبدالله عليه السلام فى حق المومن: و اذا علمت ان له حاجه تبادره الى قضائها، و لا تلجئه ان يسالكها و لكن تبادره مبادره.
و انما استغنى عن ذكر الفاعل فى جميع ذلك لانه غير ملتبس، و الله اعلم.
و لما بدا عليه السلام بالدعاء لجيرانه و مواليه بتوفيقهم للاخذ بمحاسن الادب فى معاشره بعضهم بعضا، شفع ذلك بالدعاء لنفسه بتوفيقه للاخذ بذلك فى معاشرته لهم، فقال: و اجعلنى اللهم اجزى ... .
