حرم حضرت معصومه علیها السلام
حرم حضرت فاطمه معصومه علیها السلام (183-201 هـ) (دختر امام موسى بن جعفر علیه السلام و خواهر امام رضا علیه السلام) در شهر قم واقع شده است. اولین گنبد در سال 256 هـ بر فراز مرقد آن بانو نصب گردید و در سالهای مختلف حرم آن حضرت توسعه پیدا نموده است. در حال حاضر كل فضاي حرم مطهر شامل فضاي مسقف و باز در مجموع 7 هكتار شامل چندین صحن و ایوان می باشد.
| |
|
کشور |
ایران |
|
شهر |
قم |
| |
| |
| مشاهده در نقشه | |
محتویات
- ۱ موقعيت جغرافيايى حرم
- ۲ تاريخ تأسيس
- ۳ توسعه و بازسازى
- ۴ تاثير دفن حضرت فاطمه معصومه عليها السلام در وضع قم
- ۵ دورنماى بارگاه حضرت معصومه سلام الله علیها
- ۶ گنبد
- ۷ ضريح
- ۸ ايوان‌‌هاى حرم مطهر
- ۹ صحن‌‌هاى حرم مطهر
- ۱۰ درهاى حرم مطهر
- ۱۱ بناهاى الحاقى به حرم مطهر
- ۱۲ طرح توسعه حرم حضرت معصومه (س)
- ۱۳ پانویس
- ۱۴ منابع
موقعيت جغرافيايى حرم
مرقد شريف حضرت معصومه سلام الله علیها در مركز شهر قم واقع شده است و از طرف شمال به ميدان آستانه، از شرق به خيابان آيت الله مرعشى نجفى و از جنوب به مسجد اعظم و خيابان موزه و از طرف غرب به مدرسه فيضيه منتهى مى‌شود.
تاريخ تأسيس
پس از وفات حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام آن بزرگوار توسط موسى بن خزرج بن سعد اشعرى قمى به خاك سپرده شد. موسى بن خزرج سايبانى از حصير و بوريا بر قبر شريف آن بزرگوار برافراشت. محل اين مقبره در قديم به «بابلان» معروف بود. از اين تاريخ به بعد شهرت و آوازه قم آغاز شد. ساختمان‌‌سازى و سازندگى اين شهر رو به افزايش نهاد و تاكنون ادامه دارد.
توسعه و بازسازى
در سال 256 هـ اولين گنبدى كه بر فراز تربت پاك فاطمه معصومه سلام الله علیها بنا شد، گنبدى برجى شكل با آجر و سنگ بود كه به همت حضرت زينب دختر امام جواد علیه السلام ساخته شد؛ و آن زمانى بود كه آن حضرت براى زيارت عمه‌اش حضرت معصومه سلام الله علیها به قم آمده بود.
در سال 350 هـ به همت زيد بن احمد بن بحر اصفهانى بارگاه مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها تجديدبنا شد و دَرَ كوچك آن را با در بزرگترى تعويض كرد.
در سال 429ـ465 هـ و در زمان طغرل سلجوقى اَمير اَبوالفضل عراقى گنبد كوچك مرقد را به گنبد بزرگى تبديل و آن را از نو بنا كرد.
در سال 529 هـ به همت زن نيكوكارى به نام شادبيگم دختر عمادبيگ گنبدى بر قبر شريف آن حضرت بنا شد.
در سال 925 هـ مرقد شريف به همت شاه اسماعيل صفوى تجديدبنا شد. او ايوان شمالى و زيربناى ساختمان صحن عتيق (قديم) را بنا نهاد.
در سال 950 هـ شاه تهماسب صفوى ضريحى از كاشى روى قبر بنا نمود.
در سال 1077 هـ، شاه سليمان صفوى صحن موزه را در سمت جنوبى حرم بنا نمود.
در سال‌هاى 1210 تا 1214 هـ به دستور نظام السلطنه در ضلع غربى حرم مطّهر دو دَرَنقره‌اى نصب گرديد.
در سال 1213 هـ به دستور فتح‌على شاه قاجار قبر و گنبد و دَرَ مرقد شريف با پوشش طلايى آراسته شد.
در سال 1215 هـ جداره‌ى داخل گنبد با نقش و نگارهاى برجسته آينهكارى و كتيبههاى زيباى معرق آراسته گرديد.
در سال 1218 هـ قلى‌خان يكى از رجال حكومتى دولت صفوى ايوان حرم را تجديدبنا نمود و به جاى كاشى‌هاى گنبد خشت‌‌هايى با پوشش طلا در آن به كار برد.
در سال 1221 زمين و ديوار حرم با سنگ مرمر پوشانده شد و ضريح حرم با پوششى از طلا آراسته گرديد و در ضلع شمالى رواق متصل به ايوان طلا يك دَرَ طلايى نصب گرديد.
در سال 1266 هـ شاه اسماعيل ايوان‌‌ها را تجديدبنا نمود، و صحن قديم را گسترش داد و در قسمت شمالى صحن قديم مناره‌أى را ساخت.
در سال 1303 هـ وزير اعظم، اتابك پسر اَمين‌السلطان آنچه را كه پدرش بنا نموده بود تكميل كرد. او زيربناى صحن نو معروف به «صحن اتابكى» را بنا كرد و تزيين و بناى اتاق‌‌هاى اطراف آن را كه بر مقبره‌هاى «اعيان» معروف است، به پايان رساند.
در سال 1354 هـ موزه‌ى آستانه احداث شد و همه هداياى ارزشمند و گران‌بها در آن موزه نگهدارى شد.
در سال 1375 هـ ضريح فولادى با نقره پوشانده شد و با نقش و نگارها و كتيبههاى زيباى معرق آراسته گرديد.
سپس شهاب الملك گلدسته‌هاى ايوان شمالى را ساخت و آن‌‌ها را با كاشى مزين كرده، كامران ميرزا بر فراز مأذن‌‌هاى ذكر شده ميله‌‌هايى از طلا نصب نمود.
تاثير دفن حضرت فاطمه معصومه عليها السلام در وضع قم
به دليل موقعيت ممتاز حضرت فاطمه معصومه عليها السلام در ميان ديگر امامزادگان ، مدفون شدن وى در قم وضع اين شهر را به كلى تغيير داد. برخى از اين تغييرات عبارتند از :
1 - شهر قم به تدريج از شمال شرقى ، به جنوب غربى كه محل دفن آن حضرت بود كشيده شد؛ به طورى كه حرم حضرت فاطمه معصومه عليها السلام كه در فاصله اى از شهر قرار داشت ، امروزه در مركز شهر قرار گرفته است .
2 - توجه پادشاهان و امرا و نيز گروه هاى مختلف مردم به اين شهر بيشتر شد و عده بسيارى از مردم به قم مهاجرت كردند؛ به طورى كه هم اكنون شهر قم يكى از مهاجر پذيرترين شهرهايى مى باشد كه از اقصى نقاط كشور و حتى از ديگر كشورها، به اين شهر روى مى آورند.
3 - قم ، موقعيت مذهبى خاصى به خود گرفت و در واقع مركز روحانيت شيعه شد؛ به طورى كه عده اى از بزرگترين علماى شيعه در آن اقامت داشته و يا از آن برخاسته اند.
4 - در هر سال هزاران نفر از مردم داخل و يا خارج كشور جهت زيارت به اين شهر مقدس سفر مى كنند و حتى عده اى از توريست ها نيز جهت بازديد از شهر و حرم حضرت معصومه عليها السلام و مناظر زيباى آن (ايوان هاى طلا، آينه كارى و كاشى كارى ) به اين شهر روى مى آورند.
دورنماى بارگاه حضرت معصومه سلام الله علیها
حرم مطهر و سه صحن آن همراه با مسجد بالاسر مساحتى بالغ بر 13527 مترمربع به خود اختصاص داده است. حدود 1914 مترمربع مساحت زير بناى حرم مطهر است، و مابقى آن عبارت است از دو صحن جديد و قديم. مرقد مستطيلى شكل است كه گنبد آن با صفحات طلا پوشيده شده است. حرم همچنين داراى چهار مناره است هر كدام داراى حوض و يك تاج مقرنس مى‌باشد كه دو مناره از منارهاى چهارگانه بزرگ و دوتاى ديگر كوچك است.
گنبد
مرقد شريف حضرت معصومه سلام الله علیها گنبدى برجى شكل دارد كه محيط آن از داخل 66/28 و ازخارج 35/560 متر مى‌باشد. قاعده آن داراى هشت ضلع است كه طول هر ضلع آن 3/58 و فاصله بين دو ضلع 7/52 متر مى‌باشد. بر هر يك از اضلاع روزنه‌اى از طلا يا نقره قرار دارد. در گلوگاه ساق گنبد كتيبه‌‌ها و اشعار زيبايى به زبان فارسى نوشته شده است. بر داخل آن با نقش‌‌ها و آينهكارى زيبا آراسته شده است.
ضريح
زير گنبد ضريحى از نقره قرار دارد كه در قسمت بالاى آن و در تمام جهات به مقدار يك متر با طلا آراسته شده است، هم‌چنان كه با كتيبه‌‌ها و نقش و نگارهاى زيبا مزين شده است. ارتفاع آن 4 متر و طول آن 25/5 و عرضش 73/4 متر مى‌باشد.
ايوان‌‌هاى حرم مطهر
ايوان طلا: اين ايوان در شمال روضة مقدسه واقع شده و به صحن قديم متصل است. ايوان طلا از داخل با خشت‌‌هاى زرفام پوشيده شده است و در آن نقش و نگارهاى برجسته‌اى وجود دارد كه با طلا آراسته شده است. در بالاى آن دو مناره وجود دارد كه ارتفاع هر كدام 20/32 و قطر هر يك متر است، و برفراز اين دو مناره كلاهك‌‌هايى طلايى وجود دارد.
ايوان شرقى: اين ايوان در سمت شرقى روضه مقدسه واقع شده است. و به واسطه يك رواق آينهكارى شده به حرم و صحن جديد متصل مى‌شود. ايوان نيم هرمى است كه با نقش و نگارهاى و آينهكارى آراسته شده است. در بالاى اين ايوان دو مناره وجود دارد كه ارتفاع هر كدام 28 متر مى‌باشد.
صحن‌‌هاى حرم مطهر
صحن عتيق (قديم): صحن قديم در شمال روضة مباركه واقع است؛ طول آن 7/35 متر و عرض آن 78/34 متر است. غرفه‌‌ها سه سمت آن را احاطه كرده، و سمت چهارم آن به ايوان طلا متصل شده است.
صحن نو: اين صحن به «صحن اتابكى» نيز معروف است. اين صحن بزرگ‌تر از صحن قديم است و در سمت شرقى حرم مطهر واقع شده است. اين صحن داراى هشت ايوان است كه طول ضلع شرقى و غربى آن 78 متر و طول ضلع شمالى و جنوبى آن 46 متر مى‌باشد. اما طول چهار ايوان ديگر به 4 متر مى‌رسد. ورودى اين صحن از سمت شرق به خيابان ارم باز مى‌شود. پس از اين ورودى ايوانى به ارتفاع 6/13 متر قرار دارد كه با نقش و نگارهاى برجسته و زيبا آراسته شده است.
در بالاى بناى اين ايوان يك ساعت بزرگ و دو مناره‌ى كوچك كه ارتفاع هر كدام 5/13 مترمى‌باشد قرار دارد. اين صحن ورودى ديگرى در سمت شمالى دارد كه از طريق ايوانى به ارتفاع 13 متر به خيابان آستانه منتهى مى‌شود. در سمت جنوبى صحن ورودى سومى وجود دارد كه از لحاظ ارتفاع و وجود مأذنه‌‌هاى بالاى ايوانش به قسمت شمالى شباهت دارد. دور تا دور صحن نمونه‌هايى وجود دارد كه هر كدام داراى ايوانى خاص است.
صحن موزه: اين صحن به «صحن موزه» معروف و در سمت جنوبى حرم مطهر واقع شده است طول آن 24 و عرض آن 5/19 متر است، و در بالاى آن گنبدى به ارتفاع و محيط 17 م وجود دارد. اين گنبد بر ستون‌هاى مزين با سنگ مرمر و نقش و نگارهاى زيبا قرار گرفته است.
صحن صاحب الزمان: این صحن با بیوتات متعلق به آن در مساحتی حدود 8 هزار متر مربع با چهار جهت ورودی، در سال 1381 شروع و در سال 1384 افتتاح گردید. (ورودی شرقی "شبستان امام خمینی" ، ورودی غربی "پل آهنچی" ، ورودی شمالی "بست مسجد اعظم" ، ورودی جنوبی "خیابان جدیدالاحداث". دیواره های اطراف این صحن منقوش به کتیبه های قرآنی با خطوط بنائی و کوفی در ساختار و طرح جدید با ترکیبی از سیمان سفید و آجر است.[۱]
درهاى حرم مطهر
مرقد مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها داراى هشت دَر است. چهار تاى آن در صحن نو و دوتاى آن در سمت غربى مرقد واقع شده‌اند. و يك در آن به خيابان موزه و در ديگر به ورودى مدرسه فيضيه باز مى‌شود.
بناهاى الحاقى به حرم مطهر
در اطراف مرقد مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها بناها و ساختمان‌‌هاى ديگرى وجود دارد، از جمله: مسجد بالاسر، مسجد اعظم، مسجد طباطبائى و مسجد امام خمينى. در مرقد كتابخانه‌اى است كه به «كتابخانه آستانه» معروف است. همچنين در حرم موزه‌اى قرار دارد كه ورودى آن از صحن موزه است و هداياى باارزش و گران‌بها كه در مرور زمان به مرقد شريف اهدا شده است در آن نگهدارى مى‌شود.
طرح توسعه حرم حضرت معصومه (س)
محمدجواد جهانگيرزاده معاون اجرايي آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه(س) در سال 1394 اعلام نموده است: در حال حاضر كل فضاي حرم مطهر شامل فضاي مسقف و باز در مجموع 7 هكتار است و ما در افق سال 1420 بايد 10 هكتار ديگر به فضاهاي حرم اضافه كنيم كه اين مساله شامل مكان‌هاي زيارتي، فرهنگي، خدماتي و پشتيباني مي‌شود.[۲]
پانویس
منابع
- حرم حضرت معصومه (س)، پایگاه بینات (دفتر آیت الله سید محمد حسین فضل الله)، بازیابی :20 دیماه 1391
نوشته شده با بهره گیری از منابع زیر:
- جولة فى الاماكن المقدسه، سيد ابراهيم زنجانى، ص 177، ص 1، سال 1985 م.
- حضرت معصومه فاطمه دوم، محمد محمدى اشتهارى، ص 205، 250، 1375 هـ
- مزارات اهل البيت و تاريخ‌ها، محمدحسين حسينى جلالى، ص 200، ط 3، سال 1995 م.
- محمدرضا كوچك زاده، تاريخچه قم و مساجد تاريخي آن، بازیابی :20 دیماه 1391
