حاجی خلیفه
حاجی خلیفه دانشمند، تاریخ‌نگار و کتابنامه‌نویس سرشناس ترک در قرن یازدهم، نامش مصطفی و نام پدرش عبدالله بود. او میان علما به کاتب چَلَبی و بین "اهل دیوان" (دربار و دولت) به حاجی خلیفه شهرت داشت. سبب نامیده شدنش به کاتب، اشتغالش به نوشتن دفاتر دولتی و علت پیدا کردن عنوان چلبی، درجه فضل و معلوماتش بود؛ زیرا که در قرن نهم هجری، این عنوان به معنای سرور به علما و فضلا اطلاق می‌شد.
محتویات
زندگی‌نامه
مصطفی در ۱۰۱۷ ق. در استانبول به دنیا آمد و از پنج شش سالگی به تحصیل پرداخت. پدرش ابتدا در "سرای" (دربار) خدمت می‌کرد و سپس وارد فوج سِلَی‌دار (سلاحدار) سپاه عثمانی شد. مصطفی در چهارده سالگی به یاری پدرش وارد فوج سِلَی‌دار شده و در اداره "محاسبه آناطولی" (به سمت منشی) مشغول به کار شد و در آنجا قواعد حساب و خط سیاق را فراگرفت.
به گفته خودش (در فذلکه) از عیسی قریمی (اهل شبه جزیره کریمه[۱]) قرآن و تجوید آموخت و نزد الیاس خوجه کتاب‌های تصریف و عوامل را خواند و از بوگری[۲] احمد چلبی خوشنویسی یاد گرفت. مصطفی در فاصله سال‌های ۱۰۳۳-۱۰۴۵ ق، تقریباً پیوسته، همراه لشکریان عثمانی در جنگ‌های مرزهای شرقی آناطولی بود که از آن جمله است: جنگ‌های عثمانی با ایران، لشکرکشی عثمانی‌ها به همدان در ۱۰۳۸ ق، محاصره بغداد در ۱۰۴۰ ق. و جنگ سال‌های ۱۰۴۳-۱۰۴۵ ق. به فرماندهی سلطان مراد [چهارم].
در اثنای این لشکرکشی‌ها در سال ۱۰۳۵ ق، در راه بازگشت از بغداد، پدرش در موصل درگذشت و مصطفی همراه یکی از بستگان پدرش به دیار بکر رفت و به خدمت اداره "مقابله سواری" آنجا درآمد. در سال ۱۰۳۸ ق، در استانبول در جلسات درس قاضی‌زاده شرکت جست و سخت تحت تأثیر او قرار گرفت.
سایر استادان او اعرج مصطفی، کرد عبدالله، [کچی] محمد و ولی افندی از مشاهیر آن عصر بودند که مصطفی نزد آنان ادبیات السنه ثلاثه (ترکی، فارسی، و عربی)، فقه، حدیث، تفسیر و منطق آموخت و نزد دانشمندی فِلِمِنâکی (هلندی‌تبار) ریاضیات، جغرافیا و سایر فنون را فراگرفت. در سال ۱۰۴۳ ق.، هنگامی که سپاه عثمانی در حلب مشغول گذراندن زمستان بود به زیارت حج رفت و در بازگشت، در دیار بکر با علما و فضلای آنجا مصاحبت و مباحثه کرد.
وی در سال ۱۰۴۷ ق. به استانبول بازگشت. در این هنگام، از خویشاوندی ارثیه زیادی به او رسید که همه را صرف خرید کتاب کرد و در همان زمان ازدواج کرد. حاجی خلیفه تدریس نیز می‌کرد، از جمله به فرزند خود و مولانا محمد فرزند احمد رومی کتاب شرح‌الکشّاف را در هندسه و [الطریقه] المحمدیه را در هیئت، درس می‌داد و قواعد استخراج تقویم را از زیج می‌آموخت. در ۱۰۵۸ ق، به سبب تألیف تقویم‌التواریخ به سمت خلیفه دومی (معاون دومی) ترفیع داده شد. او بیشتر آثارش را پس از این تاریخ تألیف کرد، از جمله ترجمه‌هایی از متون لاتینی به ترکی که به یاری شیخ محمد اخلاصی ـ مهتدی (مسیحی اسلام‌آورده) فرانسوی ـ انجام داد.
آثار و تألیفات
بعضی از آثار مهم حاجی خلیفه به شرح ذیل است:
- فذلکه اقوال‌الاخیار فی علم‌التاریخ و الاخبار یا فذلکه‌التواریخ، در تاریخ عمومی تا ۱۰۴۹ ق.، به زبان عربی
- فذلکه، سلسله وقایع تاریخ عثمانی از سال ۱۰۰۰ تا ۱۰۶۵، به ترکی. یغما در تاریخ خود از این اثر بسیار استفاده کرده است.
- تحفه‌الکبار فی اسفارالبحار، تاریخچه نبردهای دریایی عثمانیان تا ۱۰۶۷ ق. به ترکی. این کتاب را جیمز میچل[۳] در ۱۸۳۱ به انگلیسی برگردانده است.
- تقویم‌التواریخ، جدول وقایع تاریخی از خلقت آدم علیه السلام تا ۱۰۵۸. در سال ۱۶۹۷، رینالدو کارلی[۴] آن را به ایتالیایی ترجمه کرده است و ترجمه فارسی آن نیز اخیراً (تهران، ۱۳۷۶) منتشر شده است.
- رونق‌السلطنه، برگزیده‌هایی از تاریخ قسطنطنیه که از لاتینی به ترکی برگردانده شده است.
- تاریخ فرنگی، اثر یوهان کاریون[۵]، ترجمه ترکی کرونیکل[۶]
- ارشادالخیارا الی تاریخ‌الیونان و الروم والنصارا، تألیف مختصری بر اساس اطلس مینور.[۷]
- سُلَّم‌الوصول الی طبقات‌الفحول، گزیده‌ای از زندگینامه‌ها به عربی به ترتیب الفبایی.
- جهان‌نما، در کیهان‌شناسی[۸]، ناتمام.
- لوامع‌النور فی ظلمه اطلس مینور، ترجمه ترکی اطلس مینور.
- الهام‌المقدس فی فیض‌الاقدس، به ترکی [در شرایط نماز در قطبین].
- کشف‌الظنون عن اسامی‌الکتب والفنون به عربی با مقدمه‌ای در اهمیت طبقه‌بندی علوم، مشتمل بر ۱۴۵۰۰ عنوان به ترتیب الفبایی. فلوگل[۹] آن را به زبان لاتینی ترجمه و در هفت جلد چاپ کرده است. (۱۸۳۵-۱۸۵۸، لایپزیک و لندن) این کتاب را شرف‌الدین یالتقایا و کلیسلی رفعت بیلگه در دو جلد به چاپ رسانده‌اند (استانبول،۱۹۴۱-۱۹۴۳). این اثر یک بار در قم با مقدمه شهاب‌الدین مرعشی نجفی (۱۳۸۶ ق.) و بار دیگر در بیروت (۱۴۰۳ ق./ ۱۹۸۲ م.) به چاپ افست رسیده است.
- تحفه‌الاخیار فی الحکم والامثال و الاشعار، گزیده‌ای از مطالب ادبی و فلسفی که بیشترین بخش آن عربی و مقداری نیز به فارسی و ترکی است.
- دُرَرٌ منتثره و غُرَرٌ منتشره، مجموعه‌ای برگزیده از تراجم احوال
- دستورالعمل فی اصلاح‌الخلل، رساله‌ای در علل مشکلات مالی دولت و راه‌های رفع آن
- رجم‌الرجیم بالسین والجیم، مجموعه‌ای از مسائل غریبه فقهی و فتاوای نادر
- شرح بر تفسیر بیضاوی
- حسن‌الهدایه، شرحی بر محمدیه علی قوشچی
- جامع‌المتون مِن جلّالفنون، مجموعه علمی از متون متداول روز
- مختصر جامع‌المتون
- میزان‌الحق فی اختیارالاحق به ترکی، [در حل اختلافات مسالک].
وفات
حاجی خلیفه در سال ۱۰۶۷ ق. به مرگ ناگهانی درگذشت و در محله زیرک استانبول، در حظیره‌ای کوچک دفن شد. در سال ۱۳۳۲ ش./ ۱۹۵۲ م. مقبره‌اش را مرمت و سنگ قبر جدیدی برایش تهیه کردند.
پانویس
منبع
- دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "حاجی خليفه، مصطفی بن عبدالله" از علی كاتبی، بازیابی: 9 مرداد 1392.
