استخاره
استخاره، عنوانى عام براي آن گونه از آداب دينى كه با انجام دادن آنها، شخص انتخاب احسن را از خداوند مى‌طلبد.
محتویات
واژه شناسی
استخاره در لغت، طلب و خواستن بهترين در امري است اما در اصطلاح دينى، واگذاردن انتخاب به خداوند در كاري است كه انسان در انجام دادن آن درنگ و تأمل دارد. گاه در روايات، استخاره مشاوره‌اي با خداوند دانسته شده است در منابع دينى از ديرگاه درباره استخاره گفت‌گو شده و براي آن آدابى از دعا، نماز و ذكر بيان گرديده است.
استخاره
استخاره كردن در امري كه در شرع حكمى روشن دارد، روا نيست و تنها در كارهاي مباح يا در انتخاب ميان دو مستحب، نيكو و پسنديده است.
استخاره پیش از اسلام
از برخى روايات چنين برمى‌آيد كه در دوره پيش از اسلام، نوعى «استخاره از الله» در ميان عرب معمول بوده است ولى درباره چگونگى آن شرحى داده نشده است. از نخستين نمونه‌هاي عمل به استخاره در دوره اسلامى روايتى از حضرت امام علی علیه السلام است، مبنى بر اين كه چون پيامبر صلی الله علیه و آله وي را به يمن فرستاد، او را بر بكارگيري استخاره، آنگاه كه تصميم‌گيري دشوار گردد، ترغيب كرد.
همچنين به هنگام رحلت حضرت رسول صلی الله علیه و آله و بروز اختلاف نظر ميان صحابه در كيفيت دفن آن حضرت، به دنبال دو كس فرستادند كه يكى به شيوة مكيان زمين را مى‌شكافت و يكى به‌روش مدنيان لحد مى‌ساخت؛ آنگاه عبارت «اللهم خِرْلِرَسولِك» را بر زبان آوردند و امر را بر آن نهادند كه هر يك زودتر رسد، روش او را بکار بندند.
استخاره از نظر مذاهب مختلف اسلامی
استخاره و طلب كردن بهترين از خداوند نزد مذاهب گوناگون اسلامى امري پسنديده شمرده شده و در اين باره احاديثى چند از پيامبر اسلام صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام نقل شده است.
در حديثى نبوي به روايت جابر به چگونگى نماز استخاره پرداخته شده است. در اين حديث كه از منابع اساسى در مباحث فقهى مربوط به نماز استخاره به شمار مى‌آيد، دعاي ويژه‌اي نيز براي تعقيب اين نماز آمده است در منابع اماميه به علاوه، احاديث ديگري به نقل از ائمه علیهم السلام در آداب نماز استخاره آمده است. نماز استخاره نزد فقيهان از نمازهاي مستحب يا مسنون شمرده شده است.
به اتفاق مذاهب فقهى، نماز استخاره دو ركعت است و بنابر قول مشهور نزد مذاهب گوناگون، بهتر آن است كه در قرائت اين نماز پس از فاتحة الكتاب، در ركعت نخست سوره كافرون و در ركعت دوم سوره اخلاص خوانده شود در يك روايت امامى نيز قرائت سوره حشر و سوره الرحمن در ركعت نخست و سوره‌هاي معوذتين و سوره اخلاص در ركعت دوم توصيه شده است. افضل آن است كه نماز استخاره در اماكن مقدس چون مساجد و مشاهد گزارده شود در روايات اماميه، نمونه‌هايى از توصيه به اقامه اين نماز در مسجدالنبى صلی الله علیه و آله و نيز به‌جاي آوردن آداب استخاره در مشهد امام حسین علیه السلام وارد شده است.
علاوه بر استخاره با گزاردن نماز، استخاره به معنى دعا به درگاه خداوند و طلب بهترين در فرهنگ اسلامى جايگاه ويژه‌اي داشته است؛ گفتنى است كه ابن ادريس با ياد كردن اين نكته كه استخاره در زبان عرب اساساً به معناي دعاست، بر اين جايگاه تأكيدي ويژه داشته و بر لزوم پيراستن سنت استخاره از زوائد توصيه اكيد كرده است. دعاي 33 از صحيفه سجاديه نيايشى براي استخاره است و در آن از خداوند درخواست مى‌شود تا آنچه مشيت و خواسته حق است، الهام فرمايد.
در جوامع روايى به آداب و سنن استخاره پرداخته شده و رواياتى در اين باب به نقل از پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار گردآوري شده است. آثار مستقلى نيز به خصوص از سوي عالمان امامى در موضوع استخاره تأليف شده است كه از آن ميان مى توان به طور خاص كتاب فتح الابواب از ابن طاووس را ياد كرد.
گفتنى است كه در برخى منابع علاوه بر نماز استخاره و دعا به روش هاي خاصى نيز در اين مورد اشاره شده كه گاه سنديت آنها مورد بحث و تأمل بوده است:
استخاره به قرآن
نخست بايد به روايت اليسع قمى از امام صادق علیه السلام اشاره كرد كه به موجب آن شخص استخاره كننده به هنگام آماده شدن و قيام براي نماز، مصحف را مى‌گشايد و به نخستين امري كه در آن مى بيند، عمل مى‌كند. در شيوه‌اي ديگر كه طبرسى بدون ذكر مستند، آن را آورده است، شخص پس از به جاي آوردن نماز مخصوص و دعا، مصحف را مى گشايد و 7 برگ را شمرده، پاسخ خود را در برگ هفتم و سطر يازدهم مى جويد.
از اشارات جسته و گريخته در منابع برمى‌آيد كه چنين روشهايى نزد گروههايى از اهل سنت نيز تداول داشته است در حديثى از امام صادق علیه السلام از تفأل به قرآن كريم نهى شده است و گاه در بيان وجه آن چنين گفته‌اند كه مراد از تفأل‌ِ منهى، استفسار و پيش بينى حوادث آينده به قرآن است يا اين كه در نهى نظر به تشبه به مردم جاهليت در تفأل و تطيّر بوده است.
ملاك نهى هرچه باشد، برخى از علما سعى داشته‌اند تا فرق هايى را ميان تفأل به قرآن و استخاره به آن قائل شوند. گفتنى است كه برخى از عالمان اهل سنت نيز با پرداختن به مسألة تفأل به قرآن، آن را به دور از سنت دانسته و مورد نقد قرار داده‌اند.
استخاره با رقاع
در يكى از روشهاي استخاره با رقاع دو دستور «اِفْعَل» و «لاتَفْعَل» بر دو رقعه نوشته مى‌شود و استخاره كننده با به جاي آوردن آدابى خاص يكى از آن دو را برمى دارد و به مقتضاي آن عمل مى كند. در روشى ديگر 6 رقعه بكار مى‌رود و آنچه در 3 رقعه متفقاً دستور «افعل» آيد، بدان عمل مى‌شود.
روايت نخست بدون ضبط اسناد به يكى از ائمه علیهم السلام منسوب گرديده و روايت دوم از امام صادق علیه السلام نقل شده است. ابن ادريس و محقق حلى استخاره با رقاع را مورد انتقاد قرار داده و برگرفته از اخبار غيرمعتبر دانسته‌اند. شيخ مفيد نيز بر شذوذ اين اخبار و ضعف اسناد آن اشاره نموده است برخى نيز چون علامه حلى و شهيد اول (همانجا) اين انتقاد را وارد ندانسته اند.
استخاره با سبحه (تسبيح)
در اين نوع استخاره پس از خواندن دعايى مخصوص، به اندازه يك قبضه از تسبيح را جدا كرده، دانه ها را دو دو مى‌شمارند؛ در صورتى كه بازمانده يك باشد، امر مورد نظر را خوب مى‌انگارند. بر پايه آنچه شهيد اول (همانجا) يادآور شده، اين نوع «استخاره به عدد» در سده‌هاي نخستين اسلامى رواج نداشته است؛ تنها ابن طاووس بر پايه روايتى كه از امام غايب علیه السلام نقل كرده، استناد اين سنت را به ائمه علیهم السلام بازگردانيده است.
منابع
دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج 8، مدخل استخاره (با اندکی تلخیص) (9 اردیبهشت 1391).
