شرح نهج البلاغه ابن میثم (مصباح السالکین) (کتاب)

مصباح السالکین یا شرح کبیر نهج البلاغه اثر محدث، فقیه و متکلم برجسته شیعی، کمال الدین میثم بن علی بن میثم بحرانی، معروف ترین شرح نهج البلاغه در سده هفتم قمری(تالیف 677ه.ق)است،این شرح جنبه فلسفى- عرفانى دارد كه در پنج جلد و با مقدمه‌اى مفصل تنظيم گشته است. لازم به تذکر است که وی پس از نگارش این شرح، آن را تلخیص نموده و آن را اختیار مصباح السالکین نامیده است.

معرفی نویسنده

كمال‌الدين ميثم بن على بن ميثم بحرانى، محدث، فقيه و متكلم مشهور شيعى سدۀ 7 قمری و 13 میلادی است .برخى لقب او را مفيدالدين آورده‌اند. وی در 636ق زاده شد. این عالم فرزانه، معاصر خواجه نصیرالدین طوسی بوده و ظاهرا میان آن دو رابطه استادی و شاگردی دوجانبه برقرار بوده است . بدین گونه که خواجه نزد وی به آموزش فقه و او نزد خواجه به آموزش کلام پرداخته است . هرچند گفته اند مقام فقهی او بسان مقام کلامی خواجه بوده است، با این همه مهمترین اثر وی که همین شرح نهج البلاغه است، بیش از همه شرحی به روش کلامی و فلسفی استایشان مردی زاهد و عارف بوده و مدتی از عمر خویش را در عزلت گذرانده است او هم چنین دارای فضائل نفسانی و کرامات بوده است صاحب کتاب انوار البدرین نمونه ای از کرامات او را ذکر می کند .

حیات علمی

ویژگی و برجستگی علمی ابن میثم از سه جهت قابل توجه است: الف) او اولین فیلسوف و متکلم معروف شیعی است که شرح مفصل بر نهج البلاغه نوشته است اهمیت این شرح از این جهت مورد توجه است که در بیشتر زمینه های علمی علمای پس از او به شرح ابن میثم استناد کرده اند. ب) از ابن میثم به عنوان هم مسلک و هم مشرب خواجه نصیر الدین طوسی یاد می شود و خواجه و هم مسلکان او به عنوان پایه گذاران کلام نظام یافته شیعی شناخته می شوند بنابراین مجاهدت و تلاش ابن میثم در راه رشد کلام شیعی به وسیله تالیف کتابهای کلامی و تربیت شاگردانی چون علامه حلی ، بعد دیگر شخصیت علمی اوست. ج) ابن میثم را مظهر آمیختگی تشیع و تصوف دانسته اند. در عرصه فلسفه، شخصیت او در میان متکلمان از همه برجسته تر بود تا آنجا که او را "فیلسوف محقق" و " حکیم مدقق" نامیده اند قاضی نور الله شوشتری گفته است شرح او مشتمل بر حکمت و کلام و تصوف است.

تالیفات

از ابن ميثم بحرانى تأليفات فراوانى ذكر كرده‏اند،

آثار چاپی

• 1-مصباح السالكين یا شرح کبیر نهج البلاغه
• 2-اختيار مصباح السالكين،
• 3-شرح المائة کلمة که نام دیگر آن "منهاج العارفين" است
• 4-اصول البلاغه
• 5-قواعد المرام : نام های دیگر آن عبارتند از: القواعد الالهیة، مقاصد الکلام یا القواعدات‏

آثار خطی

• 1-آداب البحث.
• 2-استقصاء النظر فى امامة الأئمّة الاثنى عشر.
• 3-البحر الخِضمّ.
• 4-تجريد البلاغه، روايت شده است كه اين كتاب را براى نظام الدين ابى منصور محمّد جوينى تأليف كرده است.
• 5-شرح الإشارات ،كه اصل آن نوشته استادش على بن سليمان بحرانى است.
• 6-النّجاة فى القيامة فى تحقيق أمر الإمامة، استاد بزرگوارش علىّ بن محمّد بن حسن بن شهيد در كتاب خود درّ المنثور از آن نام برده و مطالبى از آن را در كتاب خود نقل كرده است.
• 7-رساله ای در وحی و الهام
• 8-جواب رساله خواجه نصیر الدین طوسی
• 9- شرح حدیث منزلت
• 10-المعراج السماوی
• 11-غایة النظر، در علم کلام

در ميان كتابهاى ياد شده، شرح كبير نهج البلاغه از اهميّت خاصّى برخوردار است و چنان كه از مقدّمه خود شارح صفحه چهار استفاده مى‏شود تشويق علاء الدّين عطاملك جوينى حاكم بغداد و عراق سبب شده است تا او شرح كبير نهج البلاغه را بنويسد و سپس بخاطر فرزندان عطاملك ابو منصور محمد، و مظفر الدّين ابو العباس شرح كبير را دو بار خلاصه كرده و آن را شرح متوسّط و صغير ناميده است. برخى شرح كلمات قصار ابن ميثم را شرح سوّم او شمرده‏اند.

زادگاه و محلّ وفات

آنچه مسلّم است اين است كه ابن ميثم در مجمع الجزائر بحرين به دنيا آمده و پس از وفات در مقبره جدّش «المعلى» در قريه «هلتا» از قراء بحرين، به خاك سپرده شده است. در تاريخ فوت ابن ميثم اختلاف نظر است، بعضى وفات او را در 699 ه. ق. دانسته‏اند و ديگران كه قول بيشترين است 679 ثبت كرده‏اند وبعضی گفته اندابن ميثم بعد از 681 ه. ق. وفات يافته باشد.

ساختار کتاب

اين شرح به طور كلى از دو بخش تشكيل شده است: الف- مقدمه‌اى مفصل كه از سه مبحث كلى تشكيل شده كه در متن عربى از آن‌ها به قواعد ثلاث تعبير شده است. ب- متن كه شرح كامل نهج‌البلاغه به صورت ترتيبى است مهمترین ویژگی شرح ابن میثم، صبغه کلامی و فلسفی آن است . ابن میثم به علت مطالعات گسترده حکمی و کلامی، با نگاه یک متکلم شیعی کوشیده است تا به بررسی و شرح نهج البلاغه بپردازد . این ویژگی ضمن آنکه یک امتیاز برای این شرح تلقی گردیده اما به علت تحت الشعاع قرار گرفتن سایر مسائل، مورد نقد برخی از شارحان دیگر قرار گرفته است .

گزارش محتوا

ابن میثم در آغاز جلد نخست، مقدمه ای در حدود هفتاد صفحه پیرامون مباحث ادبی نگاشته، موضوعاتی نظیر دلالت الفاظ، اقسام لفظ، مباحث اشتقاق الفاظ، ترادف و توکید، مشترک لفظی، بلاغت و فصاحت، محاسن کلام، حقیقت و مجاز، تشبیه، استعاره، حقیقت نظم، اقسام نظم، حقیقت خطابه، مبادی و اقسام خطابه، امور مختلف در زیبایی خطابه را توضیح داده است . وى نگارش چنين مقدمه‌اى را ضرورى مى‌ديده، چرا كه خواننده، اگر بدون پيش زمينه بلاغى به مطالعه اين شرح كه آكنده از اصول، قواعد، اصطلاحات و توضيحات بلاغى است- بپردازد سرگردان و حيران مى‌شود. در ادامه همین مقدمه بحثی جالب پیرامون شخصیت و فضائل انسانی امام امیرالمؤمنین علیه السلام وجود دارد . او در این بحث که طی چند فصل ذکر شده، از ابعاد مختلف به بررسی شخصیت امام علیه السلام می پردازد: فضیلت های بیرونی امام علیه السلام (ص 75) فضیلتهای نفسانی امام علیه السلام در ابعاد نظری و عملی (ص 79)، کرامات امیرالمؤمنین (ص 82). مؤلف، بعد از اتمام مقدمه به ذكر نسب سيد رضى پرداخته و توضيح مختصرى درباره وى، محل تولد، وفات و مدفنش به دست داده و در پى آن، مقدمۀ سيد رضى بر نهج‌البلاغه را آورده و شرح كرده است. پس از اين شرح تقريبا مفصل بر مقدمه سيد رضى، شرح خطبه‌ها آغاز مى‌شود كه به ترتيب آمده و شرح شده‌اند. مؤلف، پس از شرح آخرين خطبه در جلد چهارم، به شرح نامه‌ها، عهدنامه‌ها، و وصيت‌نامه‌ها، كه بخش دوم نهج‌البلاغه را تشكيل مى‌دهند، پرداخته است و پس از شرح آخرين نامه در اواسط جلد پنجم، شرح همه كلمات قصار را در نيمه دوم اين جلد جاى داده و شرح خود را به پايان رسانده است.شرح نهج‌البلاغه ابن ميثم بحرانى آكنده از معانى رفيع عرفانى است

شیوه ابن میثم درشرح نهج‌البلاغه

در مطالعه شرح نهج‌البلاغه ابن ميثم مى‌توان شيوه‌اى را به شرح ذيل ملاحظه نمود:

• 1-ابتدا به نقل خطبه پرداخته مى‌شود، اگر خطبه بلند باشد، به چند پاره منقسم مى‌گردد.
• 2-شيخ شرح خود را با لفظ «اقول» شروع مى‌كند.
• 3-در ابتداى شرح، مفردات توضيح داده مى‌شوند و براى اين منظور گاه به آيات قرآنى و زمانى نيز به شعر و حديث استشهاد مى‌شود.
• 4-شارح، علاوه بر معانى مفردات، جنبه‌هاى بلاغى كلام امام را نيز برمى‌شمارد.
• 5-شارح، بحث خود را با بررسى كامل مفاهيم و حقايق فلسفى و بعضا عرفانى غنا مى‌بخشد.
• 6-شيخ مباحث خود را به زير بخش‌هاى زيادى تقسيم مى‌كند و هر قسمت را يك فصل مى‌نامد و براى برخى از قسمت‌ها نيز نامى مى‌نهد.
• 7-در برخى موارد، پيش از پرداختن به شرح، سبب ورود كلام بيان شده است، ذكر سبب ورود، بيش از همه، در نامه‌ها و كمتر از همه، در كلمات قصار به چشم مى‌خورد.
• 8-در شرح نامه‌ها اگر نامه امام على(ع) در جواب به نامه كسى نوشته شده باشد، شارح، گاه متن كامل نامه آن شخص و گاه بخشى از آن را آورده است.
• 9-تاريخ صدور كلام را در مواردى كه دست يافته يا لازم بداند، ذكر كرده است.
• 10-مخاطب نامه در مواردى به اجمال معرفى شده است.
• 11-شارح، در مواردى كه درباره اصل خطبه بحثى نياز بوده، پيش از شرح متن، آن را مطرح كرده است. چنان كه در مورد خطبه شقشقيه، شُبه ساختگى بودن اين خطبه و شك در صدور آن را از امام على(ع) از سوى اهل سنت مطرح شده و مؤلف، پس از ذكر اين شبهات و آوردن دلايل انكار اين خطبه از سوى آنان، براهين كافى و وافى در رد اين پندار، ارائه كرده است.
• 12-در مواردى كه كلام، گزيده‌اى از خطبه‌اى كامل و طولانى باشد، پيش از شرح، به اين مطلب اشاره شده است.
• 13-ضبط و تلفظ صحيح نام‌ها را بیان کرده است.

ویژگی های این شرح

از مؤلفه‌هاى موجود در این شرح مى‌توان به بخش بندى متن در صورت طولانى بودن آن، شرح تكه تكه هر بخش، بخش بندى موضوعى متن، استفاده های بجا و شایسته از قرآن کریم در توضیح و تفسیر کلام مولی علیه السلام، نظر به سایر شرح های قبل از خود و گاه با نقل کلمات شارحان پیشین به تایید یا تضعیف اقوال آنان می پردازد ،اشاره به اقوال ادیبان گذشته در فهم کلمات نهج البلاغه ، استفاده از احاديث اهل بيت و صحابه، به كارگيرى مباحث كلام، فلسفى منطقى، استفاده از گفته‌هاى تاريخى، استفاده از اشعار عرب، تكميل شعر به كار رفته در كلام حضرت امير، به كارگيرى علوم ادبى چون صرف، نحو و بلاغت، شرح ندادن قسمت‌هايى از متن، بيان معاريض و اشارت موجود در كلام حضرت على(ع)، بيان اشتراكات و تشابهات، شرح مفصل بخش‌هايى مربوط به توحيد و خداشناسى، ذكر خاستگاه كنايات و ضرب‌المثل‌ها، مشخص نكردن منبع و گوينده برخى اقوال، كاربرد واژه "السيد" برای سيد رضى و با "و بالله التوفيق" و گاه "بالله التوفيق و العصمة" يا "بالله العصمة و التوفيق" يا تعابيرى از اين دست، شرح را به پايان مى‌برد.

نظر دیگران درباره شرح ابن میثم

شرح ابن میثم از بهترین شرح هاست. عده ای معتقدند که منزلت شرح ابن میثم در بین بقیه شروح مثل منزلت کشاف است در بین بقیه تفاسیر، همچنین کفته اند: اگر وجوه استعارات رنگارنگ و نکات عبارات شریف آن حضرت به وسیله اندیشه عمیق و نظر دقیق ابن میثم کشف و ظاهر نمی شد«زینهار کس به غور آن رسیدی»( نامه دانشوران ، ج3، ص 287-288)عده ای دیگر در اهمیت این شرح گفته اند:سزاوار است این شرح با نور بر حدقه چشمها نوشته شود نه با جوهر بر روی ورق ها.(السلافة، ج1،ص45.)هم چنین گفته اند: شرح او یکی از بهترین شرح هاست که از حشو و زوائد خالی است و مزین به فواید و فراید فراوانی است(هاشمی خوئی ، منهاج البراعة،ج1، ص5-6) عیوبی نیز برای این شرح بر شمرده اند از جمله اینکه در این شرح بعضی اشتباهات تاریخی وجود دارد که ابن میثم از شارح قبلی، قطب الدین راوندی گرفته است(قاموس الرجال، ج9، ص164). دیگر اینکه ابن میثم در شرح خوداز روایات کمتر استفاده کرده و بیشتر به معقولات پرداخته است و هم چنین در بیان لغات تنها به شرح مواد لغات پرداخته ولی درباره هیئت آن بحث نکرده است( منهاج البراعة، ج1، ص5-6) از جمله اشکالات دیگر اینکه او بسیار به تأویل ظواهر پرداخته است حتی در مواردی که مجالی برای تأویل نیست (روضات ، ج5،ص21)(محمد رصافی، ابن میثم و شرح نهج البلاغه، ،میثاق امین فصلنامه پژوهشی اقوام و مذاهب، ص154. نقد دیگری که بر این شرح مطرح گردیده کثرت استناد به روایات غیرشیعی و ضعف استفاده از منابع روایی و نقلی شیعی است . هم چنین در مباحث ادبی و لغوی نیز نقدهایی به این شرح وارد شده است برای نمونه بنگرید به: منهاج البراعة، ج 1 ص 6 .

نسخه های خطی

يكي ديگر از امتيازات شرح ابن ميثم بحراني آن است كه نسخه دستنويس مؤلف، پـس از گذشت ٧٥٠ سال هم اكنون موجود است و در كتابخانه ها از آن نگهداري مـيشـود. اهل تحقيق ميدانند كه نسخه دستخط مؤلف علاوه بر آنكه بهترين ياور مصححان در بازنويسي عرضه عاري از غلـط كتـاب اسـت خـود، سـندي اسـتوار در اصـالت انتساب آن نسخه نيز به شمار ميآيد، يعني به جرأت ميتوان گفت كه ايـن همـان اثـر مؤلف است و از تغييرات تصحيفات ناسخان كم مايه در آن اثري نيست. مجلدي از اين نسخه نفيس كه به نسخه چستربيتي شناخته ميشود بـه شـماره ٣٧٧٩ ثبت است توسط آربري در فهرست خطـي عربـي (4/ 9) معرفـي شـده تـاريخ كتابت مؤلف بر روي آن ٦٧٤ ثبت است. مجلد ديگر آن بـا شناسـه چـستربيتي ٣١٦٩ معرفـي مـيشـود در سـال ٦٧٧ توسط مؤلف كتابت گرديده حاج ميرزاحسين نـوري طبرسـي بـر روي بـرگ اول آن نوشته است: «الجزء السادس من شرح الفاضل ابن ميثم البحراني بخط مصنفه اعلـي الله مقامه» (آربري فهرست خطي عربي , 1/٦٩.( عكـس نـسخ ياد شـده در كتابخانـه آيـت االله مرعـشي تحـت شـماره هـاي ٣٢٨و ٣٢٩ نيز موجود است (نكـ : فهرست نـسخه هـاي عكـسي كتابخانـه آيـت الله مرعـشي 1/٢٩١ ( و نسخه ا ي كه تنها يك سال پس از فوت مؤلف نوشـته شـده اسـت ، يعنـي در سال ٦٨٠ و در استان فارس از آن نگهداري ميشود. علاوه بر نسخه هاي فوق، نسخه هاي گرانقدر ديگري نيز از شرح ابن ميـثم بحرانـي در كتابخانه ها موجود است كه به عنوان نمونه ميتوان به نُه نسخة كامل اين شـرح در كتابخانة مركزي آستان قدس رضوي اشاره كرد (نكـ : فهرسـت الفبـايي كتـب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی،368)

ترجمه کتاب

شرح نهج البلاغه ابن میثم به شرح زیر بر اساس متن عربی به فارسی ترجمه شده است: جلد اول شامل خطبه 1 تا 21 توسط قربانعلی محمدی مقدم و علی اصغر نوائی یحیی زاده و جلد دوم شامل خطبه 22 تا 95 توسط قربانعلی محمدی مقدم و جلد سوم شامل خطبه 96 تا 192 توسط سید محمد صادق عارف و جلد چهارم شامل خطبه 193 تا نامه 30 توسط حبیب الله روحانی و جلد پنجم شامل نامه 31 تا پایان کلمات قصار توسط محمد رضا عطائی .این ترجمه در سال 1362 توسط دفتر نشر الکتاب در 5 جلد به چاپ رسیده است.

آثار دیگر بر اساس این شرح

اولين كار درباره كتاب توسط خود ابن ميثم انجام گرفته، به نام اختيار مصباح السالكين كه خلاصه اين شرح است. مختصر كردن اين شرح توسط علامه حلى متوفاى 726 ه.ق كه امروز موجود نيست. مختصر كردن اين شرح توسط نظام‌الدين على بن الحسن گيلانى از علماى قرن يازدهم هجرى كه آن را در انوار الفصاحه و اسرار البلاغه فى شرح نهج‌البلاغه خلاصه كرده است

منابع

• شرح نهج البلاغه(ابن میثم)، ویکی نور، بازیابی:5خرداد97
• علی بن میثم ، ویکی نور در دسترس در:ویکی نور، بازیابی:5خرداد97
• مصطفی بروجردی، نگاهی به شرح های نهج البلاغه، مجله قبسات، شماره 19،در دسترس در: سایت حوزه، بازیابی:18 فروردین 97.
• منصور پهلوان،ويژگيهاي شرح ابن ميثم بحراني بر نهج البلاغه، مجله مقالات و بررسيها، دفتر ۸۴، تابستان ۸۶ از صفحه ۳۳تا46،در دسترس در:، پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشکاهی ،بازیابی: 29 اردیبهشت 97
• محمد رصافی، ابن میثم و شرح نهج البلاغه، ،میثاق امین فصلنامه پژوهشی اقوام و مذاهب، پائیز86، شماره4، ازصفحه 129 تا 163،در دسترس در :،پرتال جامع علوم انسانی:، بازیابی: 30 اردیبهشت 97
• کمال الدین میثم بحرانی، شرح نهج البلاغه، بحرین ،نشر مکتبة فخراوی،چاپ دوم،1428ه.ق.
• قربانعلی مقدم - علی اصغر نوائی یحیی زاده،ترجمه شرح ابن میثم، نرم افزار منهج النور