شیخ بهایی


نام کامل	بهاءالدین محمدبن‌حسین عاملی
زادروز	953 قمری
زادگاه	بعلبك از توابع جبل عامل
وفات	12 شوال 1030 قمری


اساتید	شیخ عزالدین حسین عاملی، ملا عبدالله مدرس یزدی، ملاعبدالله بهابادی، ....
شاگردان	ملاصدرا و محمدتقی مجلسی، فیض كاشانی ،...
آثار	حبل المتین، حدائق الصالحین، عروة الوثقی،...

بهاءالدین محمدبن‌حسین عاملی (953 - 1030 یا 1031 ق) متولد جبل عامل، دانشمند و نظریه‌ پرداز شیعه و صاحب آثار متعدد در فنون مختلف است. هوش و استعداد منحصر به فرد یکی از ویژگی های بارز اوست. او مدتی در دربار صفوی در اصفهان منصب شیخ الاسلامی داشت. شیخ بهایی شاگردان زیادی تربیت كرده است ملاصدرای شیرازی و ملا محمدتقی مجلسی اول (پدر مجلسی دوم، صاحب كتاب بحارالانوار) از شاگردان اویند.

ولادت

بهاءالدین محمد بن عزالدین حسین بن عبدالصمد بن شمس الدین محمد بن علی بن حسین بن محمد بن صالح حارثی همدانی عاملی جبعی، معروف به شیخ ‌بهایی در سال 953 ه.ق در بعلبك از توابع جبل عامل در یك خاندان علم و دانش كه تبار و نسب خود را به حارث همدانی یكی از یاران مخلص امام علی علیه السلام می رسانند، پا به عرصه حیات نهاد پدر عالیقدر او، عالم بزرگوار، شیخ حسین فرزند عبدالصمد حارثی (متوفی 984 ه.ق)، یكی از شاگردان مبرز فقیه نامدار شیعه، مرحوم شهید ثانی (مستشهد 966 ه.ق) است.

زندگی نامه شیخ بهائی

او كه خود صاحب نظر بوده و كتبی در فقه و اصول و علوم متداول عصر خود داشته است، پس از شهادت شهید ثانی در ایام جوانی، در اثر سختگیری ها و كارشكنی هایی كه در امور شیعه در جبل عامل پیش آمده بود، به ایران منتقل گردید و در اصفهان ساکن شد. شیخ بهائی در این هنگام 13 سال سن داشت. بعداز سه سال اقامت در اصفهان ، شاه طهماسب به توصیه و تأکید شیخ علی منشار، عزّالدین حسین را به قزوین دعوت کرد و منصب شیخ الاسلامی این شهر را به او اعطا نمود و شیخ بهائی نیز همراه پدرش به قزوین آمد و برای مدتی در آنجا اقامت کرد، و به تحصیل علوم مختلف پرداخت. بعدها پدرش برای مدتی شیخ الاسلام هرات شد، اما وی در قزوین ماند

شیخ بهائی پس از مرگ پدرش در 984، در بحرین به امر شاه طهماسب به هرات رفت و به جای او به شیخ الاسلامی هرات منصوب شد؛ این اولین منصب رسمی وی بود. احتمالاً مدت شیخ الاسلامی وی در هرات بسیار کوتاه بوده است ، زیرا پس از وفات پدر همسرش ، شیخ علی منشار در همان سال شیخ الاسلام اصفهان شد. همچنین از آنجا که شاه عباس در 996 به حکومت رسید، شیخ الاسلامی او در اصفهان برخلاف مشهور به امر شاه عباس نبود، بلکه شاه اسماعیل ثانی (حک : 984ـ 985) یا سلطان محمد خدابنده (حک : 985ـ 995) او را منصوب کرده بودند. احتمال دارد که وی در زمان شاه عباس نیز شیخ الاسلام اصفهان شده باشد.

شیخ بهائی پس از مدتی، به شوق سفر حج، از شیخ الاسلامی کناره گرفت و مسافرت طولانی خود را آغاز کرد و در 1025 به اصفهان بازگشت و از آن پس تا آخر عمر ملازم شاه عباس بود. وی در این سفر، به عراق و حلب ، شام و مصر و سراندیب ، حجاز و بیت المقدّس رفته و در سیاحت خود به مصاحبت بسیاری از علما و اکابر صوفیه نائل شده است . بهائی در سفرهای خود،ناشناس و در کسوت فقر و درویشی سیر کرده و با ارباب ادیان و مذاهب اسلامی به بحث و احتجاج پرداخته و در بعضی موارد تقیّه می کرده است .

از سفرهای مهم و تاریخی بهائی ، سفر پیادة او به مشهد به همراه شاه عباس است. در 25 ذیحجة 1008، شاه عباس به شکرانة فتح خراسان ، پیاده از طوس به مشهد رفت . سه سال بعد در 1010 نیز به موجب نذری که داشت به همین کیفیّت از اصفهان به مشهد رفت و سه ماه در آنجا ماند. احتمالاً بهائی در هر دو سفر شاه عباس همراه او بوده است.

منزلت علمی

شیخ بهایی در اثر ذكاوت و استعداد فطری كه داشت، با بهره گیری از پدر و محیط علمی و فضیلتی اصفهان توانست در علوم و دانش های متداول عصر تبحری بدست آورد، تا آن جا كه برخی در توصیف او گفته اند: علامه جهان بشر و مجدد دین در قرن حادی العشر (قرن 11) كه ریاست مذهب و ملت به او منتهی گردید، در علوم و فنون اسلامی فنی وجود نداشته باشد كه او را در آن بهره ای نباشد.

شیخ بهائی محضر اساتید متعدد در رشته های مختلف را درك كرده، و به علاوه دارای استعداد و ذوقی سرشار بوده است، مردی جامع بوده و تالیفات متنوعی دارد. او هم ادیب بوده و هم شاعر و هم فیلسوف و هم ریاضی دان و هم فقیه و هم مفسر و از طب نیز بی بهره نبوده است.

او اولین كسی است كه یك دوره فقه غیراستدلالی به صورت رساله عملیه به زبان فارسی نوشت آن كتاب همان است كه به نام جامع عباسی معروف است. شیخ بهایی شاگردان زیادی تربیت كرده است ملاصدرای شیرازی و ملا محمدتقی مجلسی اول (پدر مجلسی دوم، صاحب كتاب بحارالانوار) فاضل جواد صاحب آیات الاحكام از شاگردان اویند.

شیخ بهایی در زمینه های مختلف اطلاعات و آگاهی دارد و همین آگاهی و وسعت معلومات، نوعی جاذبیت به آثار او بخشیده است كه از میان انبوه آثار گذشتگان، كتاب ها و تالیفات او را به صورت كتاب روز و مورد علاقه درآورده است فی المثل در كتاب اربعین كه یك كتاب حدیثی و فقهی است، از مسائل ریاضی و هیات نیز استفاده كرده است، و مسائل آن ها را به صورت روشن و ملموس در اختیار خواننده قرار داده است.

اساتید شیخ بهایی

شیخ بزرگوار ما به كشورهای مختلفی مسافرت كرده و محضر اساتید متعددی را در رشته های گوناگون درك كرده است و چون دارای ذوق سرشار و استعداد وافی و جامع بوده، موفق به آفرینش تالیفات متنوع و گوناگونی شده است او هم ادیب بوده و هم شاعر، فیلسوف و هم ریاضی دان و منجم و مهندس، و هم فقیه اصولی و هم مفسر، و از طب و پزشكی بی بهره نبوده است.

چنان كه گذشت، او از محضر بزرگان و دانشمندان متعددی كسب علم نموده است بنا به قول صاحب تاریخ عالم آرای عباسی، تفسیر و حدیث و ادبیات عرب را از پدر، حكمت و كلام و بعضی علوم معقول را از ملا عبدالله مدرس یزدی، صاحب حاشیه ملا عبدالله، و ریاضیات را از ملا علی مذهب و ملا افضل قاضی مدرس و ملا محمدباقر بن زین العابدین یزدی، صاحب كتاب مطالع الانوار، و طب را از حكیم عمادالدین محمود، و به قول صاحب روضات الجنات، صحیح بخاری را نزد محمد بن عبداللطیف مقدسی آموخته است.

شاگردان شیخ بهایی

برای پی بردن به مقام علمی و میزان دانش شیخ، كافی است بدانیم كه متجاوز از چهل تن از دانشمندان و بزرگان قرن یازدهم هجری قمری از وی علم آموخته و بهره برده اند و بعضی از آنان، اشخاص زیر هستند:

1- صدرالدین محمد ابراهیم شیرازی، معروف به ملاصدرا، فیلسوف معروف.

2- ملا محمدمحسن بن مرتضی بن محمود، معروف به فیض كاشانی، صاحب تفسیر صافی.

3- ملا عزالدین فراهانی مشهور به علینقی كمره ای، شاعر معروف قرن یازدهم.

4- ملا محمدباقر بن محمد مؤمن خراسانی، معروف به محقق شیخ الاسلام.

5- شیخ جواد بغدادی، مشهور به فاضل جواد، صاحب شرح خلاصه الحساب و زبده فی الاصول.

6- ملا محمدتقی بن مقصود علی مجلسی، صاحب روضه المتقین (م 1070).

7- سید عزالدین حسینی كركی عاملی، مشهور به مجتهد مفتی اصفهانی.

تالیفات شیخ بهایی

او یكی از پربركتترین علمای جهان اسلام از نظر تالیف و تنوع در آن بوده است برخی تعداد تالیفات او را با توجه به رساله ها و تحشیه ها و تعلیقه ها، به عدد 200 جلد رسانده اند، ولی تازه ترین تحقیق در این مورد، تلاش و كوشش دانشمند محترم، جناب آقای دكتر محمدباقر حجتی، از اساتید محترم دانشگاه تهران است كه به كنفرانس دمشق (در مورد شیخ بهایی) ارائه داده اند و نشریه الثقافه الاسلامیه در شماره پنجم آن را نشر داده است. ایشان بر حسب تتبع و تفحص كاملی كه داشته است، تعداد آن ها را 123 جلد اعلام می كند و بر حسب دسته بندی كه دارد، می نویسد:

الف) فقه (29 جلد):

اثنی عشریات: خمس، نماز، زكات، روزه، حج.

پاسخ سؤال شاه عباس.

پاسخ سؤالات شیخ صالح جابری.

اجوبه مسائل جزائریه.

احكام سجود و تلاوت.

جامع عباسی.

جواب مسائل شیخ جار.

حاشیه بر ارشاد الاذهان علامه حلی.

حاشیه بر قواعد علامه.

حاشیه بر قواعد شهید اول.

حاشیه بر احكام الشریعه علامه حلی.

الحبل المتین.

الحریریه.

الذبیحیه.

شرح فرائض نصیریه خواجه نصیرالدین طوسی.

فرائض بهائیه (بخش ارث).

قصر نماز در چهار مكان.

مسح بر قدمین.

مشرق الشمسین و اكسیر السعادتین.

رساله فی مباحث الكر.

رساله فی القصر والتخییر فی السفر.

شرح رساله فی الصوم.

شرح من لایحضره الفقیه.

رساله فی فقه الصلوه.

رساله فی معرفه القبله.

رساله فی فقه السجود.

ب) علوم قرآنی (9 جلد):

حاشیه انوار التنزیل قاضی بیضاوی.

حل الحروف القرآنیه.

حاشیه كشاف زمخشری.

اساله خواجه.

تفسیر عین الحیوه.

العروه الوثقی.

تفسیر آیه شریفه (فاغسلوا وجوهكم و ایدیكم الی الكعبین) كه در اربعین به تفصیل آمده است.

تاویل الایات.

اكسیر السعادتین (آیات الاحكام).

ج) حدیث (2 جلد):

حاشیه كتاب من لایحضره الفقیه.

اربعین (كه ترجمه آن توسط نگارنده انجام پذیرفته است).

د) ادعیه و مناجات (6 جلد):

حاشیه بر صحیفه سجادیه.

الحدیقه الهلالیه.

الحدیقه الاخلاقیه.

شرع دعای صباح.

مصباح العابدین.

مفتاح الفلاح فی عمل الیوم واللیله.

ه) اصول اعتقادات (5 جلد):

اثبات وجود القائم.

اجوبه سید زین الدین.

الاعتقادیه.

مقارنه بین امامیه و زیدیه.

وجوب شكر المنعم.

و) اصول فقه (5 جلد):

زبده الاصول.

شرح عضدی.

حاشیه زبده الاصول.

شرح حاشیه خطائی.

الوجیزه.

ز) رجال و اجازات (8 جلد):

اجازه او به میرداماد.

اجازه او به مجدالدین.

حاشیه خلاصه الاقوال علامه حلی.

حاشیه رجال نجاشی.

حاشیه معالم العلماء ابن شهر آشوب مازندرانی.

طبقات الرجال.

الفوائد الرجالیه.

الاجازات.

ح) ادبیات و علوم عربی (28 جلد):

اسرار البلاغه.

تخمیس غزل خیالی بخارایی.

تهذیب البیان.

تعزیت نامه.

حاشیه بر مطول تفتازانی.

دیوان اشعار فارسی و عربی.

ریاض الارواح.

شیر و شكر.

طوطی نامه (شامل 2500 بیت).

فوائد صمدیه.

قصیده در مدح پیامبر خدا صلی الله علیه و آله.

كافیه.

كشكول (5 جلد).

لغزالفوائد الصمدیه.

لغزالقانون.

لغز كافیه.

لغز كشاف.

محاسن شعر سیف الدوله.

المخلاه.

مكتوب او به سید میرزا ابراهیم همدانی.

سوانح سفر الحجاز، معروف به مثنوی نان و حلوا.

نان و پنیر.

وسیله الفوز والامان فی مدح صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه شریف.

پند اهل دانش به زبان گربه و موش.

ط) وقایع الایام (1 جلد):

توضیح المقاصد فی ما اتفق فی ایام السنه.

ی) ریاضیات (20 جلد):

اسطرلاب.

انوار الكواكب.

بحر الحساب.

التحفه (اوزان شرعی).

تحفه حاتمی.

تحقیق جهت قبله.

تشریح الافلاك.

حاشیه تشریح الافلاك.

حاشیه شرح التذكره خواجه نصیر الدین طوسی در هیات.

حاشیه شرح قاضی زاده روحی.

الحساب.

حل اشكال عطارد و قمر.

خلاصه الحساب والهندسه.

شرح صحیفه.

صحیفه در اسطرلاب.

استعلام.

تقویم شمس با اسطرلاب.

القبله، ماهیت و علامات آن.

معرفه التقویم.

جبر و مقابله.

ك) حكمت و فلسفه (3 جلد):

انكار جوهر الفرد.

الوجود الذهنی.

وحدت وجود.

ل) علوم غریبه (4 جلد):

احكام النظر الی كتف الشاه.

رساله جفر.

جفر.

فالنامه.

و چند جلد كتاب دیگر كه موضوعات آن ها مشخص نشده است، مانند: شرح حق المبین، الصراط المستقیم، القدسیه و...

وفات شیخ بهایی

در مورد تاریخ وفات شیخ بهایی اقوال گوناگون وجود دارد. به طور كلی آن چه از این اقوال برمی آید، وفات شیخ در دوازدهم شوال سال 1030 یا 1031 هجری قمری اتفاق افتاده است و چون صاحب تاریخ عالم آرای عباسی كه نظرش معتبرتر از دیگران است، و همچنین كتاب تنبیهات كه تالیف خود را چند ماه بعد از آن واقعه نوشته است، سال 1030 را ذكر كرده اند، از این رو گفته كسانی كه وفات شیخ را در این سال نوشته اند، صحیح تر به نظر می رسد. در این صورت وفات شیخ در دوازدهم ماه شوال سال 1030 ه.ق در شهر اصفهان روی داده است.

پیوندها