اعتکاف

معنای لغوی:

راغب لغت شناس مشهور در مورد معنای واژه می‌گويد: «اعتكاف به معناى روى آوردن و ملازمت با چيزى، همراه با تعظيم آن است».

معنای اصطلاحی:

در اصطلاح فقهی به توقف سه روز يا بيشتر در مسجد به قصد قربت و با شرايط مخصوص، اعتكاف و به شخص به جا آورنده اعتكاف، معتكف گويند.

اعتكاف در قرآن:

از آیات قرآن برمی‌آید که اعتکاف پيش از اين در ميان پيامبران و شرايع پيشين نيز وجود داشته است. چنانچه قرآن گزارش مي‌کند که خداوند به حضرت ابراهيم علیه‌السلام پس از بنيان‌گذاري کعبه دستور مي‌دهد تا آن را براي طواف کنندگان و معتکفين آماده سازد: «و عهدنا الي ابراهيم و اسماعيل ان طهرا بيتي للطائفين والعاکفين؛ از ابراهيم و اسماعيل پيمان گرفتيم تا خانه خدا (کعبه) را براي طواف کنندگان و معتکفين پاک و تطهير نمايند». (سوره بقره/125)

آيه دیگر در مورد اعتکاف آیه 187 سوره بقره است كه در آن حرمت نزدیکی با زنان در حال اعتکاف بیان شده است: «وَلاَ تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنتُمْ عَاكِفُونَ فِی الْمَسَاجِدِ؛ با زنان در زماني که در مساجد معتکف هستيد، مباشرت و نزديکي نکنيد».

اعتكاف در احادیث:

در کنزالعمال از پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله نقل گردیده است که: همه گناهان گذشته كسى كه از روى ايمان و براى رسيدن به ثواب الهى معتكف شود، آمرزيده مى شود.

و نیز از آن حضرت نقل شده است که: معتكف همه گناهان را در بند مى كند و مانند كسى كه همه خوبى ها را انجام داده است، به او پاداش داده مى شود.

و در کتاب سنن النبی نوشته علامه طباطبائی که به نقل سنت‌های رسول خدا صلی الله علیه و آله اختصاص دارد به نقل از كافى از امام صادق عليه‌السلام نقل شده كه فرمود: رسول خدا صلى اللَه عليه و آله چون دهه آخر ماه رمضان مى شد، در مسجد اعتكاف مى كرد و برايش خيمه اى موئى مى زدند. حضرت كمرش را براى عبادت مى بست و بستر خوابش را برمى چيد.

در پایان حدیث در کافی آمده است که وقتی حضرت این را فرمودند، کسی سوال کرد: آیا در این مدت از زنان عزلت می‌نمود؟ (و اعتزل النساء؟) حضرت جواب دادند: نه عزلت نمی‌نمود. (أمّا اعتزال النساء فلا)

علامه طباطبائی رحمه الله پس از نقل حدیث از کتاب کافی می‌گوید: گفته‌اند كه مقصود از «نفی اعتزال» تجویز معاشرت و مصاحبت كردن با آنان است نه جماع.(3 )

زمان اعتكاف:

اعتكاف از نظر زمان محدود به وقت خاص نیست؛ تنها از آن رو كه لازمه اعتكاف، روزه گرفتن است. باید در زمانى اعتكاف شود كه شرعاً بتوان روزه گرفت. پس هرگاه روزه گرفتن صحیح باشد، اعتكاف نیز صحیح است ولى بهترین زمان براى اعتكاف دهه آخر ماه مبارك رمضان و ایام البیض ماه رجب است.

اعتكاف در دهه آخر ماه رمضان، با آماده سازى انسان براى درك لیلة‌القدر و بهره‌بردارى از فیض این شب گرانقدر، بى ارتباط نیست. در كشور ما اكنون اعتكاف در سه روز از ماه رجب بیش از اعتكاف در دهه پایانى ماه رمضان رواج دارد و این سه روز از چند نظر حائز اهمیت است:

اول آن كه ماه رجب، ماه حرام است و از روایات استفاده مى شود كه اعتكاف در ماه هاى حرام، نسبت به دیگر ماه‌ها از فضیلت بیشترى برخوردار است.

ثانیا: روزه در ماه رجب داراى فضیلتى خاص است، مالك بن انس (پیشواى مذهب مالكى) گفته است: سوگند به خدا، چشمانم تاكنون كسى را كه از نظر وارستگى، فضیلت و عبادت و پرهیزگارى برتر از امام صادق علیه‌السلام باشد، ندیده است.

من به حضور ایشان مى آمدم و او مرا مورد توجه قرار مى داد و احترام مى نمود. روزى به ایشان عرض كردم: اى فرزند رسول خدا! پاداش كسى كه یك روز از ماه رجب را با ایمان و اخلاص روزه بگیرد، چیست؟ امام صادق علیه‌السلام فرمود: پدرم از پدرش و او از جدش و ایشان از رسول خدا صلی الله علیه و آله برایم روایت كرد كه هر كس یك روز از ماه رجب را از سر ایمان و اخلاص روزه بگیرد، گناهانش آمرزیده مى شود.

بر پایه حدیثى دیگر از پیامبر صلی الله علیه و آله هر كس سه روز از ماه رجب را روزه بگیرد، خداوند میان او و آتش جهنم به اندازه هفتاد سال راه فاصله مى اندازد. پروردگار مهربان به كسى كه سه روز از ماه رجب را روزه گرفته، خطاب مى كند كه حق تو بر من واجب شد و دوستى و ولایتم برایت حتمى شد. اى فرشتگان! در حضور شما شهادت مى دهم كه گناهان بنده ام را آمرزیده ام.

علاوه بر روایاتى كه به طور عام نسبت به فضیلت روزه ماه رجب تاكید مى نماید، درباره روزه گرفتن در روزهاى 13، 14 و 15 و انجام عمل «ام‌داود» نیز تاكید شده است.

احکام اعتكاف‌:

حكم تكليفى:

اعتكاف در اصل شرع، مستحب است، اما به وسيله نذر، عهد، قسم و شرط ضمن عقد لازم مانند اجاره و مانند آن واجب مى‌شود.. العروة الوثقى 2/246.</ref> بافضيلت‌ترين زمان براى اعتكاف، ماه مبارك رمضان به ويژه دهه آخر آن است.

شرايط:

عقل، اسلام، قصد قربت، سه روز يا بيشتر روزه گرفتن در مسجد به جا آوردن، باقى ماندن در مسجد و از آن خارج نشدن، اذن مولا براى مملوك و اذن شوهر براى زن و اذن پدر و مادر براى فرزند در صورت اذيت شدن پدر و مادر، شرايط صحت اعتكاف است.

در اين كه اعتكاف در هر مسجدى صحيح است يا تنها در مسجد جامع شهر و يا تنها در مساجد چهارگانه (مسجدالحرام، مسجدالنبى، مسجد كوفه و مسجد بصره) كه پيامبر يا امامان معصوم عليهم‌السلام در آن‌ها نماز جماعت يا جمعه اقامه كرده‌اند - اختلاف است؛ هر چند قول اخير به مشهور نسبت داده شده است. همچنين بر شرط بودن ايمان در صحت همه عبادت‌ها از جمله اعتكاف، ادعاى اجماع شده است.

احكام:

در روزه اعتكاف، قصد اعتكاف شرط نيست بلكه روزه ماه رمضان يا روزه نذرى و مانند آن نيز كفايت مى‌كند. در صورت صحيح نبودن روزه - به جهت زمان مانند اعياد قربان و فطر و يا به جهت شخص مانند حائض، نفساء، بيمار و مسافر - اعتكاف نيز صحيح نيست.

شب‌هاى دوم و سوم از سه روز اعتكاف، جزء مدت اعتكاف است و به قول مشهور، شب اول جزء آن نيست. از اين رو، مدت اعتكاف از طلوع فجر روز اول تا غروب روز سوم است.

ناتمام گذاشتن اعتكاف واجب در صورتى كه وقتش معين باشد، جايز نيست اما در اين كه ناتمام گذاشتن چنين اعتكافى در صورتى كه وقتش معين نباشد و نيز ناتمام گذاشتن اعتكاف مستحب به طور مطلق جايز است يا به طور مطلق جايز نيست و يا‌ در دو روز اول جايز است و پس از آن جايز نيست، اختلاف است؛ هر چند قول اخير، مشهور است.

خروج از مسجد به هنگام ضرورت - مانند تخلّى، غسل جنابت و استحاضه و ديگر غسل‌هاى واجب - و نيز انجام امورى مانند برطرف كردن حاجت مؤمنان، تشييع جنازه و عيادت بيمار جايز است. در صورت خروج از مسجد، نماز خواندن جز در مكه و نيز زير سايه نشستن جايز نيست.

محرّمات:

آميزش با همسر و به قول مشهور لمس كردن و بوسيدن او با شهوت، بوييدن عطر، گل و گياهان خوش‌بو به قول مشهور، مجادله با ديگران در امور دنيوى و دينى به قصد فضل‌فروشى و غلبه و خريد و فروش در شب و روز بر معتكف حرام است.‌

اسباب بطلان:

آنچه روزه را باطل مى‌كند، اعتكاف را نيز باطل مى‌كند. (روزه) همچنين آميزش در شب، موجب بطلان اعتكاف است و در بطلان آن به سبب ارتكاب ديگر محرّمات ياد شده، اختلاف است.

آثار بطلان:

اگر اعتكاف باطل شده، واجب معين باشد. قضاى آن و اگر غيرمعيّن باشد، اعاده آن واجب است. همچنين اگر اعتكاف مستحب باشد و پس از گذشت دو روز باطل شود، بنابر قول به وجوب اعتكاف مستحبى بعد از گذشت دو روز، قضاى آن واجب است.

باطل كردن اعتكاف واجب به وسيله آميزش حتى در شب، موجب ثبوت كفاره است و آن به قول مشهور، كفاره روزه ماه رمضان يعنى آزاد كردن برده يا دو ماه روزه گرفتن و يا اطعام شصت فقير است. در ثبوت كفاره به سبب ارتكاب ديگر محرمات ياد شده، اختلاف است.

اگر اعتكاف در روزه ماه رمضان يا قضاى روزه ماه رمضان پس از زوال به سبب جماع كردن باطل شود، دو كفاره ثابت مى‌گردد؛ يكى براى باطل كردن اعتكاف و ديگرى براى باطل كردن روزه.

پانویس

(3). سنن النبی، باب ما نورده من سننه صلى الله عليه و آله فى الاعتكاف.

منابع

• سنن النبی، علامه طباطبائی رحمه الله.

• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم‌السلام، جمعی از پژوهشگران زیر نظر سید محمود هاشمی شاهرودی، مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بيت عليهم‌السلام، قم-ايران، اول، 1426 ه‍ـ.ق.

• [اعتکاف در قرآن؛ سایت پرسمان قران]، تاریخ بازیابی: 4 خرداد 1391

• [اعتکاف، خلیل منصوری]، تاریخ بازیابی: 4 خرداد 1391

• [ریشه های تاریخی اعتکاف در قرآن؛راسخون]، تاریخ بازیابی: 4 خرداد 1391

• [اعتكاف؛ راهی برای انس با خدا؛ تبیان]، تاریخ بازیابی: 4 خرداد 1391