تخت فولاد
تخت فولاد گورستانی بسیار مشهور و مورد احترام در اصفهان است. این گورستان از زمان متروک شدن گورستانهای داخل شهر تا 1363 ش ــ که گورستان شهر در باغ رضوان ایجاد شد ــ تنها گورستان اصفهان بود [۱] اما امروزه فقط شهدا را در آن به خاک می سپارند.
تخت فولاد از دورة الجایتو (703ـ716) گورستان بوده است[۲] و تا اواخر دوره صفوی، مزار بابا رکن الدین نیز خوانده می شد.[۳]
در سبب نامگذاری این گورستان به تخت فولاد، اقوال گوناگونی هست از جمله آنکه امام حسن علیه السلام تختی از فولاد برای بی اثر کردن جادوی یهودیان در آن ساخت، این قول مورد مناقشه قرار گرفته است؛[۴] قول دیگر آنکه در اوایل قرن پنجم در ری پسر پولاد از اتباع بُوَیهیان (آل بویه) یاغی شد و تولیت اصفهان را به او دادند و تخت فولاد منسوب به پدر اوست که تخته سنگی ساخته بود و بر روی آن می نشست.[۵] محل این سنگ و قبر فولاد در غرب غسالخانه ای قرار داشت که در 1366ش به منظور ایجاد میدان میوه ویران شد.[۶] به گفته جمشید مظاهری، تخته سنگ مذکور منسوب به استاد فولادِ حلوایی است که سنگ گور وی با تاریخ محرم 959 هم اکنون در حیاط مرکز تلفن تخت فولاد واقع است. استاد فولاد ظاهراً از فِتیان روزگار خود بوده است و مردم او را از اولیاء می دانند و از کرامات او حکایت می کنند.[۷]
وجه نامگذاری تخت فولاد به مزار بابا رکن الدین، وجود مدفن این عارف و صوفی سدة هشتم در غرب این گورستان است. [۸] اگرچه آغاز تاریخ تخت فولاد را دورة الجایتو دانسته اند، شهرت وجود مقبره ای به نام لسان الارض در شمال شرقی آن، تاریخش را به گذشته های بسیار دور پیوند می زند. لسان الارض را متعلق به یوشع، از پیامبران بنی اسرائیل دانسته اند [۹] و از قدیم مردم در شبهای جمعه برای عبادت و دعا در آنجا گرد می آمده اند.[۱۰]
برخی، تاریخ بنای مقبرة لسان الارض را به دوره دیالمه بازمی گردانند. این ناحیه در روزگار دیلمیان و آل زیار محل رخدادهای مهمی بوده است، از جمله آتش بازی معروف مرداویچ پسر زیار در جشن سدة 323 که به کشته شدن وی انجامید.[۱۱]
عارفان و زاهدان سده های پنجم تا نهم در این ناحیه زوایا و عبادتگاههایی ساخته بودند؛[۱۲] چنانکه کمال الدین اسماعیل اصفهانی (متوفی 635)، شاعر معروف در یکی از همین تکایای تخت فولاد بدست مغولان کشته شد.[۱۳] در سده های هفتم و هشتم شماری از عرفای بزرگ ــ که در آن عصر معمولاً به «بابا» یا «عمو» شهرت داشتند ــ در تخت فولاد ساکن شدند که مشهورترین آنان بابا رکن الدین بود. در مجاورت قبر بابا رکن الدین اتاقهایی متصل به هم وجود داشته است که در یکی از آنها، معروف به چله خانه سابقاً مرتاضان چله نشینی می کرده اند.[۱۴]
تخت فولاد در زمان صفویه از قبرستانهای دوازده گانه اصفهان بود و در آن چهارصد تکیه و بقعه ساخته شده بود، که از آن جمله است: تکیة بابا رکن الدین، تکیة میرفندرسکی، تکیة میرزا رفیعا و تکیة خاتون آبادی.[۱۵] در همین دوره خیابانی به موازات چهارباغ بالا (چهارباغ علیای عباسی) به سوی شیراز احداث شد که از بین تکایای تخت فولاد می گذشت.[۱۶] چهارباغِ اطرافِ این خیابان و آبشارها و حوضهای جلو آن به همراه بسیاری از آثار صفوی در این منطقه در فتنة افغان و نیز در اوایل سلطنت مظفرالدین شاه قاجار (1313ـ1324) یکسره ویران شد. در زمان قاجار، محمدحسین خان امین الدوله از جنوب پل خواجو تا دروازه تخت فولاد خیابانی ساخت که به «چهارباغ امین آباد» معروف شد.[۱۷] امروزه این خیابان به نام «فیض» نامیده می شود.
در 1294 تخت فولاد یکی از دو گورستان شهر اصفهان با محیطی تقریباً بیش از ربع فرسنگ بود.[۱۸] از 1300 تا 1308 آبادی و دیه مختصری داشت و باغ سعادت آباد حد شمالی آن را تشکیل می داد. قبرستانی وسیع و تکیة میرفندرسکی و بقعة لسان الارض در شمال شرقی و مسجد مصلاّ در غرب آن قرار داشت. مصلاّی تخت فولاد که بعد از 1300 ساخته شده است، حدود بیست جریب مساحت دارد.[۱۹] در 1318 در مغرب دروازه تخت فولاد ــ که سابقاً معبر کاروان فارس بوده ــ مسجد و مدرسه رکن الملک ساخته شده است.[۲۰]
از حدود 1335 تا 1350 ش بخشهای بیشتری از شهر به سوی منطقه تخت فولاد توسعه یافت.[۲۱] در نیم قرن اخیر در این منطقه تحولاتی روی داده است که از مهمترین آنهاست: تغییر بافت معماری و شهرسازی؛ در محدوده شهری قرارگرفتن تخت فولاد، به ویژه سکونت جمع کثیری از حاشیه نشینان شهر در جوار مقابر و تکایای آن؛ ایجاد بناها و بقاع جدید در آنجا.
در طی سالها، تعداد زیادی از تکیه ها و قبرهای تخت فولاد تخریب شده است از جمله تکیه نواب، قبر فاضل اردستانی از علمای عهد صفوی، قبر ضیاء شاعر و خطاط، قبر دامی شاعر، سردابِ اعقاب میرمحمدصادق موسوی خواجویی در جنوب تکیه خاتون آبادیها و قبر ملاعبدالقادر عاشق آبادی، عارف مشهور اواخر عهد صفوی. اراضی این مکانها یا به خانه و مغازه تبدیل شده یا به سبب تعریض خیابان و تسطیح جاده از میان رفته است.[۲۲]
انتقال آثار مقبرة ملامحمد صادق پلوی اردستانی از کنار پل خواجو به تکیة کازرونی و ساختن مرکز مخابرات روبروی تکیة آغاباشی در چند سال گذشته از مهمترین تغییرات در این گورستان است.[۲۳]
تخت فولادِ کنونی از جنوب به خیابانهای سعادت آباد و خیابان سجاد، از غرب به خیابان جهانگیرخان قشقایی، از شمال به کوچه تکیه میر و کوچه شهید مصطفی کیانی و از شرق و جنوب شرقی به بخش دیگری از خیابان سجاد محدود است و برخی تکیه ها و مقابر از این محدوده بیرون اند. بین تکایا و مقابر محدوده تخت فولاد، منازل مسکونی متعددی به صورت حاشیه نشین وجود دارد. در سالهای اخیر نمازهای اعیاد به امامت آیت اللّه شیخ عباسعلی ادیب در مکان مصلای این منطقه اقامه شده است. پیشینة معنوی، رخدادهای عبادی و آیینی، وجود مساجد و زیارتگاهها و مصلایِ وسیعِ در حال ساخت با بنایی بسیار عظیم و معماری ویژه و مأذنه های بسیار بلند، گواه توجه خاص به منطقه در دوران کنونی است.
در دوره معاصر در تخت فولاد برای برخی از بزرگان و اندیشمندان، بقعه و بنای یادبود احداث کرده اند، از جمله: بنای یادبود بهاءالدین محمد اصفهانی (فاضل هندی)، آیت اللّه حاج آقارحیم ارباب، حکیم جهانگیرخان قشقایی، ملااسماعیل خواجویی، استاد جلال تاج اصفهانی، آیت اللّه شمس آبادی، بانو نصرت الحاجیه امین.
تخت فولاد گنجینه ای است از آثار مختلف هنری از جمله معماری، گچ بری، کاشی کاری، خوش نویسی، حجاری، شعر و مادّه تاریخ، نگارگری، طراحی و نقاشی از دوره های مختلف در اصفهان. از جمله آثار هنری در رشتة معماری و کاشی کاری: بقعة آقا حسین خوانساری، آرامگاه محمدکاظم واله، آرامگاه میرزا رفیعای نائینی، مسجد و مدرسة رکن الملک و تکایای حاج محمدجعفر آباده ای، بابا رکن الدین، میرفندرسکی در خور ذکر است.
در خوش نویسی: سنگ مزار واله، شاعر و خطاط به خط تعلیق خودش، سنگ نوشتة قبر مادر شاهزاده به خط محمدباقر اصفهانی (سمسوری)، کتیبه خط میرعماد حسنی در تکیه میرفندرسکی، سنگ نوشته مادّه تاریخ مسجد مصلا به خط میرزاعبدالرحیم افسر، کتیبه سردرِ تکیه حاج محمدجعفر آباده ای به خط میرزافتح اللّه خان جلالی و کتیبه های بقاع و تکایای بابا رکن الدین، میرزا رفیعا، شهشهانی و مسجد رکن الملک را می توان نام برد. اشعار شعرایی نظیر واله، محمدطلعت اصفهانی، سلیمان خان شیرازی (رکن الملک)، طغرل، مانی، ملامحمدحسین ضیاء اصفهانی از جمله آثار هنری موجود در تخت فولاد است.[۲۴]
از جمله آثار نقاشی قدیمی در این گورستان: تصویری از شیخ بهایی و میرفندرسکی اثر سیدحسین، در حجرة آرامگاه سران بختیاری و دو تصویر از رکن الملک بر کاشی مجاور آرامگاه وی در مسجد رکن الملک است. از نمونه های کم نظیر هنر سنگ تراشی در تخت فولاد: سنگ قبر آقامحمد بیدآبادی از استاد محمدعلی و سنگ قبر شیخ محمدتقی نجفی اصفهانی، صاحب هدایة المسترشدین از استاد محمدرضا پسر استاد محمدعلی و سنگ قبر حسینقلی خان ایلخان بختیاری در تکیة میر و کتیبة حجاری شدة سردرِ مسجد مصلای تخت فولاد است.[۲۵] مقصورة کوچک مسجد مصلا که متعلق به دوره آق قوینلو و شاید یکی دو قرن قبل از آن بوده، متأسفانه در نوسازی اخیر مسجد تخریب شده است.[۲۶]
نگارگری، طراحی و نقش اندازی قبور بزرگان و دیگر قبور گورستان ــ که برخی نشان دهنده شغلِ متوفی است ــ و نیز خطوط نوشته شده بر صدها سنگ قبر، از آثار ارزشمند این گورستان در دوره های مختلف است.
پانویس
- ↑ جابری انصاری، 1378ش، ج2، ص170؛ مهدوی، ص14.
- ↑ جابری انصاری، همانجا.
- ↑ هنرفر، ص493؛ نیز رجوع کنید به بابا رکن الدین شیرازی.
- ↑ گزی برخواری، ص34ـ35.
- ↑ جابری انصاری، 1378ش، ج2، ص122.
- ↑ مهدوی، ص21.
- ↑ جابری انصاری، 1378 ش، ج2، یادداشت های مظاهری، ص211ـ212.
- ↑ هنرفر، همانجا؛ نیز رجوع کنید به شاردن، ص69ـ70؛ بهشتیان، ص44.
- ↑ جابری انصاری، 1378ش، ج2، ص173، ج4، ص444؛ خوانساری، ج1، ص19 آن را متعلق به اشعیا می داند.
- ↑ ارباب اصفهانی،محمدمهدی بن محمدرضا، نصف جهان فی تعریف الاصفهان ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1340ش ص47.
- ↑ مهدوی ، ص29؛ جابری انصاری ، 1321ش، ص77؛ بزرگزاد، ص106ـ108.
- ↑ مهدوی، ص24؛ نیز رجوع کنید به ادامة مقاله.
- ↑ ظل السلطان، ج1، ص380ـ381.
- ↑ هنرفر، ص500.
- ↑ شاردن، ص121؛ بهشتیان، ص44ـ46، 49، 58ـ59.
- ↑ بهشتیان، ص40، 42؛ جابری انصاری، 1378ش، ج2، ص160ـ161.
- ↑ ارباب اصفهانی، ص43ـ44.
- ↑ تحویلدار، ص33ـ34.
- ↑ جابری انصاری، 1378ش، ج2، ص143.
- ↑ همانجا؛ نیز رجوع کنید به هنرفر، ص805ـ806.
- ↑ شفقی، نقشة ش15.
- ↑ مهدوی، ص222، 224.
- ↑ رفیعی مهرآبادی، ص21؛ جابری انصاری، 1378ش، ج2، یادداشت های مظاهری، همانجا.
- ↑ رجوع کنید به قدسی، جاهای متعدد.
- ↑ همائی، ص356ـ357.
- ↑ مهدوی، ص33.
مشخصات منابع مورد استفاده دانشنامه جهان اسلام: محمدمهدی بن محمدرضا ارباب اصفهانی ، نصف جهان فی تعریف الاصفهان ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1340ش ؛ حبیب اللّه بزرگزاد، جشن ها و اعیاد ملی و مذهبی در ایران قبل از اسلام ، اصفهان 1350 ش ؛ عباس بهشتیان ، بخشی از گنجینة آثار ملی ایران ، اصفهان 1343 ش ؛ حسین بن محمدابراهیم تحویلدار، جغرافیای اصفهان ، چاپ منوچهر ستوده ، اصفهان 1342 ش ؛ محمدحسن جابری انصاری ، تاریخ اصفهان ، چاپ جمشید مظاهری ، اصفهان 1378ش ؛ همو، تاریخ اصفهان وری و همة جهان ، ] اصفهان [ 1321ش ؛ خوانساری ؛ ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی ، آثار ملی اصفهان ، تهران 1352 ش ؛ ژان شاردن ، سیاحتنامة شاردن : سازمان نظامی و سیاسی و مدنی ایران ، ترجمة محمدعباسی ، ج 8، تهران 1345ش ؛ سیروس شفقی ، جغرافیای اصفهان ، اصفهان 1353ش ؛ مسعودمیرزا بن ناصر ظلّالسلطان ، خاطرات ظل السلطان ، چاپ حسین خدیوجم ، تهران 1368 ش ؛ منوچهر قدسی ، خوشنویسی در کتیبه های اصفهان ، اصفهان 1378ش ؛ انگلبرت کمپفر، سفرنامة کمپفر ، ترجمة کیکاووس جهانداری ، تهران 1360ش ؛ عبدالکریم بن مهدی گزی برخواری ، تذکرة القبور ، چاپ ناصر باقری بیدهندی ، قم 1371ش ؛ مصلح الدین مهدوی ، لسان الارض ، یا، تاریخ تخت فولاد ، اصفهان 1370ش ؛ جلال الدین همائی ، تاریخ اصفهان ، ج 1: هنر و هنرمندان ، چاپ ماهدخت بانو همایی ، تهران 1375 ش ، لطف اللّه هنرفر، گنجینة آثار تاریخی اصفهان ، اصفهان 1344 ش .
منابع
- دانشنامه جهان اسلام، جلد 6، ذیل مدخل تخت فولاد از سید علی اصغر میرخلف، در دسترس در پایگاه دانشنامه جهان اسلام.
