جزء (حدیث)
جزء (جمع آن: اجزاء) به گونه‌ای از كتابهای حدیثی گفته می‌شود كه غالباً حجم كمی دارد. این كتابها یا شامل روایاتی است كه از راوی واحدی (از صحابه، تابعین و غیر از آنان) نقل شده است[۱] یا اسناد مختلف یك حدیث در آن بررسی می‌شود.[۲] بر این اساس، می‌توان گفت كه بین اجزای حدیثی و كتابهای مُسنَد (مَسانید) رابطه عموم و خصوصِ مِن‌وجه وجود دارد[۳] زیرا بنا بر تعریف، مسانید كتابهایی هستند كه در آنها فقط روایات صحابه، به ترتیب الفبایی نامِ ایشان یا سابقه آنان در اسلام در بخشهایی مجزا آمده است، بنابراین هر كدام از این بخشها به تنهایی جزئی است كه از روایات یك صحابی فراهم آمده و هر مسند نیز شامل مجموعه‌ای از این اجزاست.
برخی از جزءهای حدیثی شامل روایاتی هستند كه از راویان مختلف، درباره موضوع خاصی نقل شده‌اند[۴]، مانند جزءٌ فی اتباع السنّة و اجتناب البِدَع تألیف محمدبن عبدالواحد مَقدسی[۵]، جزءٌ فی صلاة الضُحی تألیف عبدالرحمان‌بن ابی‌بكر سیوطی (كویت 1407) و جزءُ القراءة خلف الامام تألیف احمد بن حسین بیهقی.[۶]
برخی مجموعه‌های حدیثی نیز به سبب ویژگیهایی در سند یا متن یا تعداد روایاتشان، عناوین خاصی دارند و در شمار كتب اجزا قرار می‌گیرند، همچون «اربعونیات» (شامل چهل حدیث به همراه شرح آنها)، «ثلاثیات» (كه در سند روایاتشان بین مؤلف تا معصوم سه راوی فاصله است)، «فوائد» (مشتمل بر احادیث مختلفی در ابواب متنوع همراه با رعایت برخی نكات سندی و متنی) و «احادیث عددیه».[۷]
با توجه به این تعاریف، به نظر می‌رسد كه این‌گونه كتابها را از آن رو جزء نامیده‌اند كه در واقع جزئی (بخشی) از كتابهای جامع حدیث هستند زیرا كتبِ جامع، احادیث بسیاری دارند كه به حسب موضوع دسته‌بندی شده‌اند و در هر باب از آنها نیز طرق مختلف یك روایت، دست كم بر اساس طرق روایی مؤلف جامع آمده است. از این گذشته در روایات این كتب ویژگیهای سندی و متنی یاد شده نیز هست كه پس از استخراج از كتاب جامع با نام دیگری می‌توان از آنها یاد كرد.
آقا بزرگ تهرانی، بنا بر تتبعی كه در كتب اصلی رجال شیعه نموده، آثار حدیثی راویان شیعی را ــ كه از آنها با عناوینی چون «اصل»، «كتاب» و «كتاب النوادر» یاد شده نیز از اجزای حدیثی دانسته است.[۸]، گرچه نام برخی دیگر از آثار حدیثی مؤلفان شیعی را كه با عنوان «جزء» در منابع قدیم فهرست شده‌اند، نیز آورده است.[۹]
بنا بر نظر عتر (همانجا)، تألیف جزءِ حدیثی توانایی علمی مؤلف را نشان می‌دهد زیرا پرداختن به موضوعی جزئی به احاطه و ژرف‌نگری همه جانبه نیاز دارد.
پانویس
- ↑ كتانی، ص72؛ عِتر، ص209.
- ↑ عتر، همانجا.
- ↑ رجوع کنید به مامقانی، ج6، ص255.
- ↑ كتانی؛ عتر، همانجاها؛ طحان، ص121؛ صباغ، ص287.
- ↑ متوفی643؛ دمام1409.
- ↑ متوفی 458؛ بیروت 1405؛ رجوع کنید به عطیه و دیگران، همانجا؛ برای مثالهایی دیگر رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج2، ستون1274، 1276، 1608.
- ↑ رجوع کنید به كتانی؛ عتر، همانجاها؛ مدیرشانه‌چی، ص221.
- ↑ رجوع کنید به ج5، ص99، ج6، ص301ـ302.
- ↑ برای دیدن فهرست این آثار رجوع کنید به همان، ج2، ص135ـ167، ج5، ص99ـ103، ج6، ص303ـ378، ج24، ص318ـ342.
منابع
- دانشنامه جهان اسلام، جلد 10، ذیل مدخل جزء از حمیدرضا مستفید و ابوالفضل والازاده، در دسترس در پایگاه دانشنامه جهان اسلام.
