مشارق أنوارالیقین (کتاب)

« مشارق أنوار اليقين فى حقائق اسرار امير المؤمنين( ع)»، كتابى است به زبان عربى، نوشته رَجَب بن محمّد بن رَجَب بُرسى، در شرح و تفسير مناقب و فضايل اهل بيت، به‌ ويژه امام على( ع).

محتویات

۱ مولف
۲ ساختار کتاب
۳ گزارش محتوا
۴ وضعيت كتاب‌
۵ منابع

مولف

عارف و عالم شيعى, رضى الدين حافظ, رَجَب بن محمّد بن رَجَب بُرسى(حدود ۷۴۳ ـ ۸۱۳ق), از زندگانى او اطلاع چندانى در دست نيست; ولى آثار ارزشمند او نشانگر شخصيت ممتاز و مقام والاى او در حديث, تفسير, عرفان, ادب و علوم غريبه است.

ساختار کتاب

كتاب، مشتمل بر شرح حال مؤلف به قلم محقق اثر، علامه سيد على عاشور، مقدمه مؤلف، خطبه كتاب، يك‌صد و چهار فصل و يك خاتمه است. در پايان، نمونه‌اى از اشعار برسى توسط محقق به كتاب افزوده شده است.

گزارش محتوا

اين كتاب، مهم‌ترين و معروف‌ترين اثر برسى است كه با شيوه‌اى بديع و ابتكارى و با استفاده از مبانى عرفان نظرى به شرح و تفسير مناقب و فضايل اهل بيت( ع)، خصوصاً حضرت على( ع) پرداخته است. بُرسى در اين اثر، روايات خاصى را كه مربوط به فضايل حضرات معصومان( ع) بوده، نقل نموده كه پيش از او كم‌تر مورد توجّه قرار مى‌گرفته و براى افرادى كه بعد از او آمدند، منبع و مرجع مهمّى شده است.

هانرى كربن، در باره آثار بُرسى و« مشارق الانوار» مى‌نويسد:

آثار رجب بُرسى براى فلسفه شيعى داراى اهمّيت بسيارى است. در ميان آثار وى،« مشارق الانوار» را كه مهم‌ترين خطبه‌هاى عرفانى منسوب به امام اوّل را شامل مى‌شود، مى‌توان ديباچه‌اى بسيار عالى بر حكمت شيعى تلقّى كرد. اين اثر، شرحى مبسوط در باره حقيقت محمّديّه دارد كه همه كلمات كتاب هستى را شامل مى‌شود. اين حقيقت، مرآت خداست؛ نور واحدى است كه دو ساحت دارد: ساحت ظاهرى كه همان رسالت نبوى است و ساحت باطنى كه ولايت؛ يعنى محبّت الهى متجلّى در امام است.

بُرسى در اظهار انديشه‌هايش بى‌پروا بوده، محبّت شديد او به اهل بيت( ع) او را واداشته تا بسيارى از غرايب رواياتى را كه در باره خاندان عصمت و طهارت( ع) وارد شده است، در يك جا( در كتاب مشارق) جمع آورد و اين معنا سبب شده تا عدّه‌اى كه حقيقت اين سخنان برايشان روشن نشده است، او را مورد طعن قرار دهند و گروهى ديگر نيز- كه خلوص نيّت و عقيده مؤلّف و وجود همين روايات را در متون مجامع حديثى به‌طور پراكنده مى‌ديده‌اند- به دفاع از او برخيزند. به هر حال، همگان محبّت و ولاى شديد او را نسبت به اهل بيت( ع) مى‌ستايند و مورد تأكيد قرار مى‌دهند.

بُرسى، از نخستين كسانى است كه با تطبيق نظراتى كه در مكاتب عرفانى راجع به انسان كامل گفته شده، بر چهارده معصوم( ع)، در صدد معرفى مقام و رتبه بلند ايشان برآمده و آنچه را در باره كرامات و فضايل ايشان آمده، توجيه نموده است؛ در حالى كه پيش از او كتاب‌هاى متعدّدى به ذكر فضايل و مناقب ائمّه اطهار( ع) اختصاص يافته بود، امّا هيچ‌يك از آنها به‌صورت مستقيم و مفصّل به بررسى و تفسير فضايل مذكور نمى‌پرداخت. بُرسى، مستقيماً به اين كار پرداخته و كتاب« مشارق» را بر مبناى دوگانه ذكر فضايل و توجيه آنها نگاشته است.

بُرسى در ابتداى كتاب« مشارق»، افهام عادى را از درك مرتبه امير المؤمنين( ع) قاصر مى‌داند و از ملامت‌گرى و حسادت برخى از معاصران خود شكوه مى‌نمايد. پس از آن، فصول متعدّدى را به علم حُروف و شرافت آن اختصاص داده و با بهره‌گيرى از آن، به بيان فضايل و مناقب معصومين( ع) مى‌پردازد.

هم‌چنين، در اين راه از علم نُقَط و دواير نيز بهره جسته و در باره اسرار سوره فاتحه و اسم اعظم مطالبى مطرح مى‌نمايد. از جمله مباحث كتاب، گفتارى است در باره حقيقت نقطه و فيض اوّل و اينكه انبيا مظاهر اسماى الهى‌اند. پس از آن، اخبارى را كه در فضل على( ع) و فرزندانش رسيده، مطرح نموده و به دنبال آن، اشعارى را كه در مدح اهل بيت و امير المؤمنين( ع) سروده، آورده و طرفه، آنكه بحث جالبى در باره برائت جستن ائمه( ع) از غُلات به ميان مى‌آورد و رواياتى را در ذم غُلات از حضرات معصومين( ع) نقل مى‌كند. بعد از آن، فصولى را به بيان اسرار ائمه و كرامات ايشان اختصاص داده و در باره اسرار تك‌تك چهارده معصوم طىّ فصولى مستقل، بحث مى‌نمايد. بيشتر مباحث كتاب، به بيان فضايل حضرت على( ع) اختصاص دارد. در بخش‌هاى پايانى كتاب، چند خطبه منسوب به امير المؤمنين را آورده، مثل خطبه افتخار( خطبة البيان) و خطبه تطنجيه.

وضعيت كتاب‌

كتاب، مشتمل بر پاورقى‌هاى محقق و فهرست مطالب مى‌باشد. محقّق، از نسخه‌هاى خطى كتاب، در اين چاپ استفاده نكرده است.

دو تحرير از« مشارق انوار اليقين» در دست است. نسخه‌هاى موجود از كتاب، در آغاز و انجام و تقدّم و تأخّر مطالب و كم و زياد شدن مطالب با هم تفاوت‌هاى فاحشى دارند، به‌طورى كه به نظر مى‌رسد مؤلّف، دو بار اين كتاب را نگاشته است. احتمالاً پس از نگارش تحرير اوّل و مواجه شدن با انتقادات و حملات منتقدان، دست به تحرير دوم زده و در آن، برخى از كلماتى را كه مورد اشكال منتقدان واقع شده، توجيه نموده است. نسخه شايع و مشهور كه بارها به چاپ رسيده، تحرير دوم از كتاب است. به هر حال، مؤلّف در هر دو تحرير به نام كتاب تصريح نموده و بسيارى از مطالب آن دو كاملاً شبيه به هم و قسمت اعظمشان يكى است و در جاهايى فصولى مقدّم و مؤخّر و يا فصلى، با تفصيلى بيشتر آمده است.

از جمله تفاوت‌هاى بارز اين دو تحرير، قسمت مفصّلى است كه در تحرير غير مطبوع موجود است و در برخى نسخه‌ها به‌عنوان رساله مستقلّ، موسوم به« الدرّة الثمين» از تأليفات رجب بُرسى معرفّى شده، ولى در تحرير مطبوع وجود ندارد.

در برخى از كتاب‌ها، احاديث و مطالبى از« مشارق انوار اليقين» نقل شده كه در نسخه چاپى موجود نيست و به احتمال از نسخه غير مشهور استفاده نموده‌اند.

كتاب« مشارق الانوار» بارها در هند، ايران و لبنان به چاپ رسيده است. اين كتاب، نخستين بار در بمبئى هندوستان در سال 1303 ق، در مطبعه حسينى به‌صورت سنگى منتشر شد و پس از آن در سال 1318 ق، در همان شهر به چاپ رسيد.

در بيروت، توسّط مؤسّسه اعلمى در 254 صفحه، بدون ذكر تاريخ به چاپ رسيد، و بار ديگر در همان‌جا به سال 1379 ق، در 304 صفحه چاپ شده است.

در ايران، توسّط نشر فرهنگ اهل بيت، در تهران بدون تاريخ، انتشار يافته و در آن، نسخه خطى تحرير شده به سال 1257 ق، مبناى كار قرار گرفته است. و در آغاز آن، رساله« لوامع أنوار التمجيد» و« جوامع أسرار التوحيد» از تأليفات بُرسى و در پايان، مجموعه‌اى از اشعار وى درج شده است. منشورات الشريف الرضى در قم، از روى طبع مذكور، به سال 1414 ق، كتاب را چاپ نموده است.

تلخيص، ترجمه و شرح و نقل از« مشارق انوار اليقين»:

1. نخستين كسى كه به تلخيص اين اثر همّت گماشته، مؤلّف كتاب است. وى، اين خلاصه را،« مشارق الأمان و لباب حقائق الإيمان» ناميد؛

2.« الدرّ الثمين فى أسرار الأنزع البطين»، از تقى الدين، عبد اللّه حلّى( حلبى؟)، منتخبى است از كتاب« مشارق انوار اليقين» بُرسى؛

3.« خلاصة مشارق انوار اليقين»، از مولى محمد زمان بن كلب‌على جلائر خراسانى( م 1286 ق)؛

4. آخوند محمد صادق بن ملا على‌رضا يزدى( قرن 14) ترجمه تحت اللفظى نيكويى از كتاب« مشارق انوار اليقين» دارد كه در آن، توضيحات اندكى در حاشيه از خود آورده است؛

5. حسن خطيب قارى سبزوارى، ساكن مشهد، شرحى بر« مشارق انوار اليقين» به نام« مطالع الأسرار» نگاشت. اين شرح، در دو جلد و به زبان فارسى در حدود سى‌هزار سطر است كه به دستور شاه سليمان صفوى( 1080- 1106 ق) نگاشته شده و شارح، قسمت اسرار اعداد و حروف اوايل كتاب را از قلم انداخته است؛ ظاهراً بدين جهت كه متّهم به حروفى‌گرى و صوفى‌مسلكى نشود.