المفردات فی غریب القرآن (کتاب)
یک واژه نامه ی قرآنی است که توسط حسین بن محمد راغب اصفهانی تالیف شده است.
معرفی اجمالی کتاب
مفردات راغب بین آثار علوم قرآنی قرن چهارم تا ششم از جمله کتب مشهور و مطرحی است که در موضوع و زمان خود گوی سبقت را از دیگران ربوده است . وی با نگارش مفردات در جهت تبیین واژه های دشوار یاب قرآن کریم و توضیح واژگان آیات الهی گامی بلند برگرفت . این کتاب مشهور تر از آن است که نیازی به معرفی داشته باشد . این کتاب گاهی از تفسیر و تبیین اختصاری واژگان فراتر رفته و چهره ی تفسیری سود مند به خود گرفته است . او در نمودن معنای واژه گان ، افزون بر ریشه یابی ادبی و اشتقاقی آن به آیات هم گون توجه می کند و از سنجش آیات با هم می کوشد تا به معنای واژه نزدیک شود . راغب آگاهی های فرهنگی را نیز ، گاهی به یاری می گیرد تا در تبیین واژه ها که کلام الهی است و در این تلاش باید مراد الهی را _ در حد توان _ باز گوید، سخنی استوار گفته باشد.
در اين واژه‌نامه كه بر بنياد موادّ اصلى كلمه سامان داده شده، مسلك راغب چنين است كه نخست ماده را با معناى حقيقى‌اش مى‌آورد، آنگاه مشتقات آن را ياد مى‌كند، سپس معانى مجازى را با تبيين علاقۀ حقيقت و مجاز عرضه مى‌دارد. وى بر اين همه، اولاّ از قرآن، ثانيا از حديث و ثالثا از سروده‌ها و اقوال عرب گواه مى‌جويد. او همچنين به ياد كرد قراآت وارده، اقوال صحابه و تابعين و حكماء و نيز تفسير قرآن به قرآن، دست مى‌يازد. به عنوان نمونه در مادۀ« خبث»، ابتدا معناى حقيقى آن را ذكر مى‌كند،« الخبت»: المطمئن من الارض، و... سپس معناى مجازى را متعرض مى‌شود،« ثم استعمل الاخبات استعمال اللين و التواضع». بعد از آن علاقۀ حقيقت و مجاز را بازگو مى‌كند:« و العلاقة بينهما المشابهة»، پس از آن تفسير قرآن به قرآن را نمايان مى‌دارد،« قال الله تعالى:« و أخبتوا الى ربهم»، و قال:« بشّر المخبتين» اى المتواضعين، نحو« لا يستكبرون عن عبادته». در ادامه جلوه‌اى ديگر از تفسير قرآن به قرآن را نشان مى‌دهد و مى‌نويسد: و قوله تعالى« فتخبت له قلوبهم» اى: تلين و تخشع. و الاخبات هنا قريب من الهبوط فى قوله تعالى:« و إنّ منها لما يهبط من خشية الله» با اين مثال مى‌توان بيان داشت كه مفردات راغب خود تفسيرى پر بار و عميق و مختصر است و فوائد و فرائد گوناگونى را داراست. گاه به نقد و ردّ آراء ديگران( با ابراز نظرات و آراء خود) به نيكى مى‌پردازد و در اين حوزه از علوم، صاحب مرتبۀ اجتهاد است.
بخش های کتاب
مفردات راغب در اين چاپ با تحقيق، تصحيح و مقدمه نويسى صفوان عدنان داودى انجام گرفته است. محقق ضمن مقدمۀ كوتاه خود شيوه و مراحل كار خود را به اين شرح بيان داشته است:
1- ضبط متن كتاب و مقابله با 4 نسخۀ خطى و چند نسخۀ طبع شده. 2- تعيين شكل كلمات 3- مشخص نمودن شمارۀ آيات و سور 4- مشخص نمودن قراآت قرآنى و نسبت آن به قارى و جداسازى قراآت صحيح از شاذ. 5- مشخص نمودن احاديث و آثار از كتب حديث. 6- مشخص نمودن قائل ابيات شعرى، بيان مصادر و ضبط صحيح آنها. 7- ضبط امثال و اقوال و بيان مصادر آنها از كتب لغت. 8- ذكر شرح حال مختصر از اعلام وارده. 9- تهيۀ فهرست‌هاى 24 گانه در زمينۀ: آيات، قراآت شاذ، احاديث، آثار روايت شده، ابيات شعرى و انصاف آنها أعلام، كتب، اقوال حكماء، قواعد كلى در تفسير، مسائل لغوى، مسائل كلامى، مسائل اصولى، مسائل منطقى، حيوانات، اصنام، آراء راغب در تفسير و لغت، قبايل، مذاهب، مراجع و مصادر، مواد و موضوعات، فهرست منسوب، امثال عرب و اقوال آنها.
در بخش دوم به شرح حال مؤلف در ابعاد مختلف شخصيتى، تأليفات و كتاب مورد بحث( مفردات) پرداخته است. بخش سوم را مقاله‌اى به نام« الشريعة و علم الحكمة» تشكيل مى‌دهد كه دربارۀ حكمت، اقسام آن، تبيين موارد باطل، جمع بين شريعت و حكمت و نمونه‌هايى از موارد جمع راغب بين شريعت و حكمت، مى‌باشد. بخش چهارم نيز معرفى نسخه‌هاى خطى چهارگانه و نسخه‌هاى مطبوع مفردات به همراه تصويرى از صفحات مختلف نسخه‌هاى خطى را در بر دارد.
یادداشت
مصادر : راغب در مفردات به مؤلفات پيشينيان عنايت ويژه‌اى نشان داده و از كتبى چون« المجمل فى اللغة( ابن فارس)، الشامل فى اللغة( ابو منصور جبان)، تهذيب الالفاظ( ابن سكيت)، معانى القرآن( فرّاء)، المسائل الحلبيات( ابو على فارسى)، معانى القرآن( زجاج)، العين( خليل بن احمد)، تفسير ابو مسلم اصفهانى، تفسير غريب القرآن( ابن قتيبة)، كتاب سيبويه، معانى القرآن( اخفش)، مجاز القرآن( ابو عبيدة)، الحجة للقراءات السبعه( فارسى)، غريب الحديث( ابن قتيبة)، غريب الحديث( ابو عبيدة)، الغريب المصنف( ابو عبيد) و... استفاده نموده است. در تفسير از على بن ابيطالب( ع)، امام صادق( ع)، ابن عباس، ابن مسعود، عمر بن الخطاب، مجاهد، قتاده، حسن بصرى، شعبى، سفيان و برخى ديگر، نقل اقوال مى‌نمايد. از لغويين مانند: مبرد، كسائى، سيبويه، يونس، ابو زيد، توزى، اصمعى و ابن عربى مطالبى مى‌آورد. و در قرائت از حمزه، يعقوب و نقاش، نقل مى‌كند. اقوال جبائى، ابو القاسم بلخى و ابو بكر علاف را از متكلمين بازگو مى‌نمايد. و سخنان حكما را بدون ذكر افراد يادآور مى‌شود.
تاثير آن: پس از راغب، علماى زيادى از وى متأثر شد، كلام او را نقل نموده‌اند، از آن جمله‌اند فيروزآبادى در« بصائر ذوى التمييز» كه بسيارى از عبارات راغب را در آنجا مى‌آورد. سمين حلبى در« عمدة الحفاظ فى اشرف الالفاظ» كه مفردات راغب پايه و اساس كتاب اوست. زركشى در« البرهان»، سيوطى در« المزهر»،« الاتقان» و« معترك الاقرآن»، فخر رازى در تفسيرش، بغدادى در« خزانة الادب»، زبيدى در« تاج العروس»، ابن حجر در« فتح البارى»، آلوسى در« روح المعانى» ابن قيم در« بدائع الفوائد»، بروسوى در« تفسير روح البيان» و زمخشرى نيز در« اساس البلاغة» از روش راغب در بيان معناى حقيقى، سپس مجازى و شواهد آنها، بسيار از وى متأثر شده است.
ستايش مفردات : بسيار از انديشمندان نيز زبان به ثناى مفردات راغب گشوده‌اند، فيروزآبادى گفته:« لا نظير له فى معناه» و حاجى خليفه آن را در هر علمى از علوم شرع نافع شمرده است. اين اوصاف دربارۀ دانشنامه‌اى كه با محدوديت موضوعى‌اش، از نحو و صرف و لغت و تفسير و قراآت و فقه و منطق و حكمت و اصول فقه و توحيد و ادب و نوادر سخن مى‌گويد، چندان مبالغت آميز نمى‌نمايد.
وضعیت نشر
محقق محترم چاپ حاضر را با امداد از چهار نسخۀ خطى فراهم و تحقيق نموده است. قبل از اين چهار چاپ مختلف داشته كه مشخصات آنها در صفحۀ 40 مقدمه آمده است. هر يك از نسخه‌ها، به تحقيق انديشمندى توانا انجام گرفته است، از جمله، محمد سيد گيلانى، محمد الزهرى الغمراوى، دكتر محمد احمد خلف الله، نديم مدعشيلى، كه اين خود گوياى اهميت اين كتاب مى‌باشد. نسخۀ حاضر كه در يك مجلد توسط محقق گرانقدر صفوان عدنان داودى انجام گرفته، چاپ اول خود را در سال 1412 ه 1992 م، در انتشارات دار القلم دمشق و دار الشاميّة بيروت پشت سر نهاده است. اين اثر به فارسى هم ترجمه شده، و ترجمۀ جديدى از آن به قلم جويا جهانبخش در دست آماده‌سازى بوده است. محمد سيد گيلانى متوفى 502 هجرى ترجمه‌اى بر مفردات راغب داشته كه در سال 1381 توسط كتابخانۀ مرتضوى تهران چاپ و انتشار يافته است.
منابع
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، جامع فقه اهل البیت 2 [لوح فشرده]: بخش کتابشناسی، معرفی " المفردات في غريب القرآن ".
