اذان

اذان که در لغت به معنای اعلام کردن و آگاه کردن است، مجموعه اذکاری مشخص است که برای اعلام فرا رسیدن وقت نماز خوانده می شود. اذان به عنوان شاخص ترین نمونه از شعائر اسلامی از حیث محتوا تعالیم پایه ای اسلام را در بر می دارد و بر تکبیر و شهادت به یگانگی الله و رسالت حضرت محمد و دعوت به نماز و شویق به صلاح و رستگاری و بهترین عمل مشتمل است.

اذان در لغت

اذان به معنى اعلام است‏ و اذان اسلام را از آن جهت‏ اذان‏ گفته‏‌اند كه مؤذّن با صداى بلند دخول وقت را اعلام می‌كند.

جملات اذان

اذان شیعه هیجده جمله است: «اللّه أكبر»، چهار بار، «أشهد أن لا اله الا اللّه»، «أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه»، «حىّ على الصّلاة»، «حىّ على الفلاح»، «حىّ على خیرالعمل»، «اللّه أكبر» و «لا اله الا اللّه» هر كدام دوبار.

به قول مشهور، جمله «أشهد أنّ علیّا ولىّ اللّه» جزء اذان نیست، لیكن از آن جا كه شهادت به توحید و نبوت بدون شهادت به ولایت كامل نیست، پسندیده و مطلوب است كه بعد از جمله «أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه» شهادت به ولایت امیرالمؤمنین و سایر معصومان علیهم‌السلام نیز آورده شود.

مشهور اهل ‌سنت، با ‌حذف حىّ على خیرالعمل و گفتن یك بار لا إله إلاّ ‌اللّه در آخر اذان، آن را داراى 15 جمله مى‌دانند. آنان جمله «الصلوة خیرٌ مِن النوم» را در اذان صبح بعد از حى على الفلاح مى‌افزایند.

جمله «حىّ على خیرالعمل» نزد امامیه یكى از جملات اذان است كه در روایت معراج به آن تصریح شده است. و بر پایه منابع روایى، این فقره در زمان ابوبكر و عمر در اذان گفته مى‌شد و عمر با این پندار كه این جمله مردم را از هر كارى به ‌سوى نماز مى‌كشاند و از جهاد باز‌مى‌دارد، دستور داد آن را از اذان حذف كنند.

تشریع اذان

از نظر شیعه و برخى از اهل ‌سنت، این جملات به ‌صورت وحى به ‌وسیله جبرئیل بر پیامبر عرضه گشت؛ بر پایه منابع امامیه پیامبر(ص) کیفیت اذان را از طریق وحی دریافت کرد. یک بار جبرئیل در شب معراج بانگ اذان سرداد و چون باری دیگر اذان گفت پیامبر(ص) علی(ع) را دستور داد تا بلال را فراخوند و او را اذان بیاموزد اما در برخی منابع اهل سنت بدون آنکه آغاز تشریع نماز به وحی باز گردانده شود چنین آمده است که مسلمانان برای اعلام وقت نماز در انتخاب وسیله ای برای فراخوانی مردم به ادای این فریضه آرائی گوناگون ابراز می داشتند چنانکه برخی بر افروختن آتش یا نواختن ناقوس یا بوق را پیشنهاد می کردند در این میان عمر معتقد بود بهتر آن است که مردی را مامور کنند تا مردم را به نماز بخواند و بدین ترتیب پیامبر بلال را بر این کار گمارد در برخی منابع نیز گفته شده فقرات اذان در ابتدا در خواب به عبدالله‌ بن ‌زید القا شد اما درباره این روایات شافعی چنین داوری کرده که اذان برتر از آن است که برگرفته از رویای کسی چون عبدالله بن زید بوده باشد.

اقسام اذان

اذان به اذان اعلام و اذان نماز تقسیم مى‌شود. اذان نماز نیز یا اذان نماز جماعت است یا اذان نماز فرادا.

حكم تكلیفى

بحثى در مشروعیت اذان براى نمازهاى یومیه اعم از ادا و قضا نیست، لیكن در وجوب و استحباب آن اختلاف است. بیشتر فقها قائل به استحباب آن هستند. اذان براى غیر نمازهاى واجب یومیه، مشروعیت ندارد. لیكن گفتن آن در گوش راست نوزاد در روز تولد یا پیش از افتادن ناف وى، در بیابان هنگام ترس از جنیان در گوش كسى كه چهل روز گوشت نخورده و نیز در گوش انسان تندخوى و نیز حیوان چموش، مستحب است.

شرایط صحت

نیت (قصد قربت)، دخول وقت نماز، ترتیب و موالات بین جملات به معناى فاصله طولانى بین آن‌ها نینداختن به زبان عربى و درست خواندن از شرایط صحت اذان براى نماز است.

آداب اذان

رو به قبله اذان گفتن وقف بر آخر هر جمله، فاصله انداختن میان اذان و اقامه به دو ركعت نماز یا سجده و یا یك گام به جلو برداشتن، صحبت نكردن بین جملات و بلند كردن صدا براى مرد، از آداب اذان نماز است.

اقتصار (رجوع شود: تخفیف) در اذان: مسافر و كسى كه عجله دارد، مى‌تواند جملات اذان را یك بار بگوید. براى زن نیز جایز است به تكبیر و شهادتین بلكه تنها به شهادتین اذان بسنده كند.

منابع

• عبدالامیر سلیم، مدخل «اذان و اقامه» در دائره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، جمعى از پژوهشگران زیر نظر سید محمود هاشمى شاهرودى، مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، جلد ‌1، ص 327.
• اذان، سید عباس رضوی، دائرة المعارف قرآن کریم، ج2، ص 410-412.
• قرشى بنایى، على اکبر، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ ششم، ۱۴۱۲ق.