تغییر قبله

در سال دوم هجری با نزول آیه ۱۴۴ سوره بقره، هنگامی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) در مسجد بنی سالم - که بعدا به "مسجد ذوقبلتین" شهرت یافت - مشغول اقامه نماز جماعت بود، قبله مسلمانان از مسجدالاقصی به سمت مسجدالحرام (کعبه) تغییر یافت.

نماز به سمت بیت‌المقدس

در آغاز، قبله مسلمانان به جانب شام و رو به سوى مسجد الاقصى بود، امّا [با توجّه به این که این ناحیه در شمال مکه قرار مى‏ گیرد] در بخشى از مکه این امکان وجود داشت که کعبه نیز پیش روى نمازگزاران و میان آنها و مسجد الاقصى قرار بگیرد. امّا زمانى که رسول خدا (ص) به مدینه هجرت فرمود، دیگر چنین نحوه جمع میان دو قبله امکان نداشت، زیرا رو به جانب هر یک قرار گرفتن مستلزم پشت کردن به دیگرى بود.

در آغاز هجرت پیامبر به مدینه، در زمانى کعبه را ترک گفته بود که بتها آن را در میان داشت و هنوز نشانه ‏اى که حاکى از زوال آنها باشد در میان نبود و به همین سبب رو به جانب کعبه - با آن وضعیت - ایستادن، به معنى ایستادن رو به جانب بتها بود.

از دیگر سوى رسول اکرم (ص) بشدّت علاقه‏ مند آن بود که اوّلا بتها از حریم کعبه زدوده شوند و ثانیا کعبه قبله مسلمانان باشد. چرا که بازگشت به جانب کعبه، بازگشت به کعبه ابراهیم (ع) پدر پیامبران الهى و نشانه ‏اى حاکى از نصرت الهى و از میان رفتن بتها در زمانى دور یا نزدیک بود.

یهود نیز که همواره دنبال خرده‏ گیرى و اشکال‏ تراشى بودند، لب به سرزنش گشوده گفتند محمد با ما مخالفت مى ‏کند اما به سوى قبله ما نماز مى‏ گزارد. پیامبر از این تبلیغات سوء آزرده خاطر گردید و منتظر بود که در این باره دستورى فرا رسد.

تغییر قبله مسلمین

در ماه شعبان و یا رجب سال دوم هجرت، در حالى که پیامبر صلی الله علیه و آله در مسجدى در محله بنى سلمه (یا بنی سالم) نماز ظهر مى ‏خواند، در رکعت دوم نماز، آیه ۱۴۴ سوره بقره بر او نازل شد: «قَدْ نَرى‏ تَقَلُّبَ وَجْهِک فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّینَّک قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَک شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیثُ ما کنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکمْ شَطْرَهُ»؛ نگاه ‏هاى انتظارآمیز تو را به سوى آسمان (براى تعیین قبله نهایى) مى ‏بینیم! اکنون تو را به سوى قبله ‏اى که از آن خشنود باشى، باز مى ‏گردانیم. پس روى خود را به سوى مسجد الحرام کن! و هر جا باشید، روى خود را به سوى آن بگردانید!

به این ترتیب رسول خدا و مسلمانان روى از بیت المقدس برتافتند و روى به قبله (کعبه) نماز را تمام کردند.

مسجد ذوقبلتین

مسلمانان که شاهد گردش پیامبر به سمت کعبه بودند، برخی تبعیت کرده و به سوی کعبه برگشتند و برخی دیگر، متوجه قضایا نشده و هم چنان به سوی بیت المقدس نماز گزاردند، تا این که نماز تمام شد و پیامبر صلی الله علیه و آله خبر نوید بخش تغییر قبله را به آگاهی همگان رسانید.

چون نماز پیامبر صلی الله علیه و آله و برخی از مسلمانان، در یک وقت به دو قبله خوانده شد، مسجد بنی سالم، به مسجد "ذو قبلتین" شهرت یافت. برخی معتقدند همان مسجدى که این جریان در آن اتّفاق افتاد، ذوقبلتین نامیده شد. اما گروهى دیگر عقیده دارند که مسجد دیگرى، به این نام موسوم شد. در آن مسجد گروهى از مسلمانان نماز مى‏ خواندند که به آنان خبر رسید پیغمبر (ص) به سوى کعبه نماز مى‏ خواند، آنان که در وسط نماز بودند، روى خود را از بیت المقدس به سوى کعبه کردند. بدین سبب، مسجد آنان را ذوقبلتین نامیدند.

زمان تغییر قبله

در روایات آمده که در سال دوم هجری پس از جنگ بدر، قبله از بیت المقدس به کعبه تغییر کرد. در حالى که در تفسیر قمى، این تغییر، هفت ماه پس از هجرت ثبت شده است. علّامه طباطبائى (ره) عقیده دارد که نمازگزاران در ماه رجب از بیت المقدس به سوى کعبه نماز خواندند. برخى نیز پانزدهم شعبان را برمى‏ گزینند. در روایتى آمده که پس از هفت (یا نه) ماه اقامت در مدینه، در موقعى که رسول خدا (ص) در نماز عصر بود، روى او را به سوى کعبه گرداندند.

بیشتر منابع کهن تاریخی، تغییر قبله را در ماه شانزدهم یا هفدهم (شعبان یا دوشنبه نیمه رجب) سال دوم قمری یاد کرده‌اند.

منابع

• حسین على عربى، تاریخ تحقیقى اسلام، مؤسسه امام خمینى - قم، چاپ چهارم، ۱۳۸۳ ش.
• سید على میر شریفى، پیام آوران رحمت، سمت - تهران، چاپ اول، ۱۳۸۵ ش.
• حسین صابرى، خاتم پیامبران صلى الله علیه و آله، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى - مشهد، ۱۳۸۰ ش.
• موسسه تبیان، نرم‌افزار دایرة‌المعارف چهارده معصوم علیهم‌السلام.
• محمد سپهرى، سیرت جاودانه، پژوشگاه فرهنگ اندیشه اسلامى - تهران، چاپ اول، ۱۳۸۴ ش.
• دانشنامه حج و حرمین شریفین، مدخل "تغییر قبله".