تاریخ مدینة دمشق (کتاب)
تاریخ دمشق، با عنوان مفصل «تاريخ مدينه دمشق حماها الله و ذكر فضلها و تسمية من حلّها من الاماثل او اجتاز بنواحيها من وارديها و اهلها»، از جامع‌ترين كتابها در جغرافياي تاريخى و زندگینامه دانشمندان به ويژه محدثان و حافظان حديث شهر كهن سال دمشق است كه پس از تاريخ نيشابور حاكم نيشابوري (م، 412ق)، ذكر اخبار اصبهان ابونعيم اصفهانى (د 430ق) و تاريخ بغداد خطيب بغدادي (د 463ق) در تاريخ شهرهاي اسلامى نوشته شده است.
شيوه نگارش و تدوين تاريخ دمشق به ترتيب تاريخ بغداد است كه ابن عساكر مطالب آن را نزد مشايخ بغداد و دمشق كه بعضاً از اصحاب خطيب بوده‌اند، خوانده و شنيده بود. كتاب را پيش‌گفتاري است مفصل از پيشينه تاريخى دمشق: پيدايش و بنا و وجه تسميه آن، اخبار وارده در فضايل دمشق و شام در احاديث نبوي و فتح آن بدست سپاه اسلام، نقشة شهر دمشق، مساجد، كليساها، ديرها، دروازه‌ها و تاريخ بناي هر كدام، ذكر رودها و كاريزها و زندگینامه پيامبران، خلفا، واليان، فقيهان، محدثان، قاضيان، قاريان، اديبان، شاعران و راويانى كه از دمشق و ديگر شهرهاي ديار شام چون بيروت، رمله، حلب و بعلبك ديدار كرده‌اند.
مؤلف از نوشته‌هاي پيشينيان چون احمد بن معلى (د 286ق) و ابن حميد بن ابى العجائز بهره برده است. زندگینامه رجال را به شيوه ابونعيم در ذكر اخبار اصبهان با نام احمد و از پيامبر اسلام آغاز كرده و زنان محدثه و شاعره دمشق و زنان ناموري را كه از ديار شام ديدار كرده‌اند، به دنبال آورده است. حجم مطالب كتاب كه فاصله زمانى دوره پيش از اسلام تا سده 6ق را دربرگرفته، به 80 مجلد (هر مجلد در 10 جزء 20 برگى) رسيده است.
اين حجم عظيم، از آوردن اساتيد بسيار و تكرار يك موضوع از طرق مختلف ناشى شده است. تأليف كتاب در خلال اقامت در دمشق و پيش از سفر به خراسان آغاز شد و تا 549ق كه نورالدين بر دمشق دست يافت، حدود 57 مجلد 10 جزئى از آن آماده شده بود، از آن پس با تشويق نورالدين باقى ماندة كار با سرعت دنبال شد و در 559-560ق يعنى در 60 سالگى مؤلف قسمت اعظم كتاب به پايان رسيد و عمادالدين كاتب در سفر اول خود به دمشق (562 ق) 700 جزء از اين كتاب را ديد و بخشهايى از آن را نزد مؤلف خواند.
به گفته پسرش قاسم كه پاكنويس و ويرايش آن به كوشش او صورت گرفت، تأليف اين كتاب در 565ق به پايان رسيده است. تاريخ دمشق در همان زمان مؤلف شهرت و اعتبار فراوان يافت و ابن عساكر خود در دارالحديث نوريه و جامع دمشق به تدريس آن پرداخت و چون درگذشت، قاسم كار پدر را دنبال كرد پس از درگذشت ابن عساكر، تاريخ دمشق همچنان محل مراجعة مورخان و جغرافى نويسان و منبع تدريس حافظان حديث و دانشمندان شافعى بود.
هنوز نيم قرن از تاريخ تأليف آن نگذشته بود كه ياقوت در تدوين بزرگ‌ترين معجم جغرافيايى خود به ويژه در مطالب مربوط به خطة شام از آن بهره بسيار برد. عبدالقادر رهاوي (د 612 ق) مدتها در مدرسة ابن حنبلى دمشق ماند و كتاب را از آغاز تا انجام به خط خويش نوشت. ابن شداد در كتاب الاعلاق الخطيرة فى ذكر امراء الشام والجزيرة در بخش مربوط به تاريخ دمشق از اين كتاب بهره جست.
قاسم ابن عساكر (د 600 ق)، ابوعمرو ابن حاجب، قاسم بن محمد برزالى هر كدام ذيلى بر تاريخ دمشق نوشتند و نيز قاسم ابن عساكر، كرم بن عبدالواحد صفار، ابوشامة مقدسى، احمد بن عبدالدائم مقدسى، ابن منظور، شمس‌الدين ذهبى، ابن قاضى شهبه، عبدالرحمان سيوطى، ابوالفتح خطيب و چند تن ديگر آن را خلاصه كردند. نسخه‌هاي خطى بسياري از تاريخ دمشق در كتابخانه‌ها موجود است از جمله: نسخه‌اي در كتابخانة الازهر قاهره به شمارة 714 به قرائت و تصحيح و اضافات ابن عساكر و پسرش قاسم كه با وجود كاستى از كهن‌ترين نسخ موجود است و نسخه‌اي در ظاهرية دمشق به شماره‌هاي 3367-3383. و نيز نسخه‌هايى در كتابخانه‌هاي عراق، مغرب، تونس، تركيه، لندن، دوبلين، كمبريج، لنينگراد، ايالات متحدة آمريكا و هند كه هيچ يك كامل نيست.
بخشهاي چاپ شده اين اثر چنين است: تاريخ مدينة دمشق، السيرة النبوية، تحقيق غزاوي، دمشق، 1404ق/1984م؛ قسم اول از مجلد دوم با دو نقشه از دمشق قديم، تحقيق صلاح‌الدين منجد، دمشق، 1954م؛ جلد 10 (حرف باء)، تحقيق دهمان، 1963م؛ (حرف ع) تحقيق نحاس، شهابى و چند تن ديگر، دمشق، 1978م؛ تهذيب 7 بخش با حذب اسانيد از 1329ق به بعد توسط بدران و پس از او توسط عبيد؛ ولاة دمشق فى العهد السلجوقى، تحقيق صلاح‌الدين منجد، دمشق، سپس بيروت، 1975م؛ نورالدين محمود بن زنگى، تحقيق اليسيف، دمشق، 1972م؛ على بن ابى طالب علیه السلام، تحقيق محمدباقر محمودي، بيروت، 1975م؛ تراجم النساء، تحقيق محمد سكينة شهابى، دمشق، 1402ق/1981م؛ عبادله، دمشق، مجمع اللغة، 1978م؛ زهري، تحقيق قوچانى، دمشق، 1982م؛ معجم بنى امية، تحقيق صلاح‌الدين منجد، بيروت، 1970م؛ حسين بن على علیه السلام تحقيق محمدباقر محمودي، بيروت، 1979م..2/30 ،5/34
منابع
- "ابن عساکر"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۴، ص۱۵۱۶، نورالله کسائی.
