ابن اعثم کوفی
ابومحمد احمد بن اعثم کوفی (م ۳۱۴ ق) محدث، شاعر و مورخ شیعی بزرگ قرن سوم و چهارم هجری است. عدم اطلاع دقیق محققان از زادگاه و تاریخ تولد و زندگانی وی به حدی است که در نام و نسب وی اختلاف کرده اند؛ همچنین لفظ اعثم را که لقب پدر او بوده است، گاهی درباره خود ابن اعثم بکار برده اند.
محتویات
خاندان
اِبْن‌ِ اَعْثَم‌ِ کوفی، ابومحمد احمد بن علی معروف به ابن اعثم کوفی (د 314ق/926م)، محدث، شاعر و مورخ شیعی. از زادگاه و تاریخ تولد و زندگانی وی آگاهی دقیقی در دست نیست. در نام و نسب وی نیز اختلاف کرده‌اند: یاقوت [۱] نام وی را احمد و برخی محمد آورده‌اند.[۲] همچنین لفظ اعثم را که لقب پدر او بوده است، گاهی درباره خود ابن اعثم بکار برده‌اند. یاقوت او را مورخی شیعه دانسته که نزد اصحاب حدیث ضعیف شمرده شده و تصریح کرده که خود، کتاب ابن اعثم را دیده است، اما شوشتری او را شافعی مذهب و از ثقات متقدمین دانسته است.[۳]
شعر ابن اعثم
ابن اعثم شعر نیز می‌سرود و یاقوت ابیاتی از اشعار او را که برای ابوالحسین بن سلامی بیهقی انشاء کرده، آورده است.[۴] ابن حجر شعر او را متوسط شمرده است.[۵] یاقوت حموی ابیاتی از او را در معجم الادبا آورده است.
آثار
آثار ابن اعثم که ذکر آنها در کتب تاریخی آمده، عبارتند از:
- الفتوح در تاریخ. این کتاب به نامهای تاریخ فتوح [۶] و فتوحات الشام [۷] نیز معرفی شده است. این کتاب یکی از اسناد مهم تاریخی صدر اسلام است که در آن، مؤلف از مورخان و محدثان بنامی مانند مداینی، واقدی، زهری، ابومخنف، ابن کلبی و چند راوی دیگر به عنوان منابع خود نام برده است. کتاب الفتوح از آن روی که مطالب مهمی درباره حوادث عراق، فتح خراسان، ارمنستان، آذربایجان و همچنین جنگهای اعراب و خزرها و روابط بیزانس و اعراب دارد از اهمیت و اعتبار بسیاری برخوردار است.[۸]
- تاریخ. این کتاب به گفته یاقوت[۹] به احتمال قریب به یقین ذیلی بر کتاب اول وی یعنی فتوح است. چون به تصریح [۱۰] کتاب فتوح وی شامل حوادث سقیفه بنی ساعده تا زمان هارون‌الرشید (د193ق/809م) است. به احتمال قوی حوادث‌ِ پس از آن، یعنی از زمان مأمون (د218ق/833م) تا المقتدر بالله (د320ق/932م) که در فتوح چاپ حیدرآباد آمده، باید همان ذیلی باشد که یاقوت از آن نام برده است. قسمتی از کتاب تاریخ ابن اعثم در 596ق/1200م به دستور یکی از بزرگان خوارزم و خراسان که نام وی مشخص نیست و با القاب قوام‌الدوله والدین، حاتم‌الزمان از وی یاد شده به وسیله دو مترجم به فارسی ترجمه شده است.[۱۱] نام مترجمان را رضی‌الدین سیدالکتاب و مؤیدالدین ماثرنابادی گفته‌اند،[۱۲] اما در منابع در این‌باره اختلاف است. چگونگی ترجمه و نسخه‌های خطی آن در دو مقاله مبسوط در مجله راهنمای کتاب آمده است.[۱۳]
روایات منحصر به فرد ابن اعثم از واقعه کربلا
برخی از گزارشهای ابن اعثم ارزش خاصی دارد زیرا وی در نقل آن بر همه پیشی گرفته است برای نمونه مطالبی که در این کتاب گزارش عبور امام علی علیه السلام را از سرزمین کربلا و گریستن آن امام و پیش بینی شهادت فرزندش امام حسین علیه السلام را به تفضیل آورده است وی خواب امام حسین علیه السلام کنار قبر جدش پیابر اکرم در مدینه را نقل می کند طی آن رسول خدا به حضرت فرمودند: بزودی می بینم که تو در سرزمین کربلا بدست گروهی از امتم کشته مي شوی در حالی که تشنه هستی و سیراب نمی شوی.
ابن اعثم اخبار مربوط به پیشگویی ملائکه و پیامبر اکرم را درباره شهادت امام حسین علیه السلام آورده است: در حالی که چنین گزارشهایی در منابع متقدم یا معاصر ابن اعثم در حد اشاره به چشم می خورد.
ابن اعثم نخستین تاریخ نگاری است که از طفل شیرخوار امام حسین علیه السلام با نام "علی" یاد می کند و از او با نام "علی فی الرضاع" تعبیر نموده است. در حالی که تاریخ نویسان پیش از او چون ابومخنف، محمد بن حبیب بغدادی و بلاذری همگی از او با نام عبدالله یاد کرده اند.
پانویس
منابع
- ابومحمد احمد بن اعثم کوفی، در دسترس در ویکی فقه دانشنامه حوزوی، بازیابی: 29 آبان 1392.
- امیر محسن عرفان، "بازشناسی ابن اعثم کوفی و کتاب الفتوح وی"، فصل نامه علمی تخصصی سخن تاریخ، ش11، زمستان 1389، صفحات 229 تا 252، در دسترس در پایگاه مجلات تخصصی نور، بازیابی: 29 آبان 1392.
